Голас крыві брата твайго

XXI

Да высокага, карычняватага ад пакосту дома з круглымі ў франтоне вокнамі і белымі мураванымі слупкамі, што падпіралі балкон у фігурных балясках, Міця прыбег хмурым дажджлівым ранкам, адпрасіўшыся ўсяго на паўгадзіны ва ўзводнага Камашылы.

Тыдзень назад, развітваючыся, Чэся наказвала шукаць яе тут, у гэтым новым, акуратна складзеным з сасновых брусоў і яшчэ, мусіць, не зусім скончаным доме, бо ў калідоры, куды ўсунуўся Міця, было яшчэ цёмна ад забітага дошкамі праёму, для шырокага, пэўна, венскага акна, і пад нагамі шапотка хрумсцеў чорна-ружовы шлак, што быў насыпаны пад будучую падлогу.

Над рабрыстаю сціральнаю дошкаю, махаючы вострымі закасанымі локцямі, сагнулася сівавалосая, коратка падстрыжаная гаспадыня. Міця знарок кашлянуў, і яна падазрона азірнулася, падняўшы цяжкія ліловыя павекі на чырванаватых хворых вачах, выцерла ад ружавата-сініх пухіроў рукі — мыла было, пэўна, самаробнае, варанае з гнілога мяса, з сінім каменем, таму ў калідоры чуўся тухлаваты дух,— і слабым ціхім голасам спытала:

— Вы да каго?

— Чэсю хацеў бы ўбачыць.

Гаспадыня гэтым самым фартухам, якім выцірала рукі, абмахнула твар і адвяла свае чырванаватыя вочы, пазіраючы ў цёмны куток, дзе стаялі нейкія кубельцы, скрынкі і на якіх ляжала перавернутая дагары ножкамі непатрэбная лаўка, і адказала:

— Не ведаю я, дзе цяпер Чэся. Здэцца, паехала ў Ліду.

— Даўно? — ліпучы халодны пот казытліва папоўз па Міцевай спіне, выступіў на лобе.

— Дзён тры як будзе. Ды яе тут ужо напытвалі,— гаспадыня ўгнула голаў, хаваючы свае, што заіскрыліся слязьмі, чырвоныя вочы.

— Хто?

— Паліцыя... Як управа згарэла.

— Я не з паліцыі. Змітрык маё імя,— сказаў Міця ў сутулаватую спіну.

— Ці я, чалавеча, разбіраюся. Ды я і кажу, што чула ад яе — паехала ў Ліду.

Міця выбег на марасісты і ліпкі, быдта асенні, дождж. Аслізглаю сцежкаю каля пазелянелых сырых платоў, на якія навальваўся і саладжава-прытарна пах, абвешаны густым цветам бэз, пайшоў як сам не свой бясконцай вуліцай, покуль яго не спыніла балбатлівае гдачанне чорнага з чырвона-сіняй, страхатліва апушчанай кішкай надзьмутага цыбатага індыка.

«Дзе ж Чэся? Як наказаць ёй, што мяне пераводзяць зноў у Наваградак?» — Міця спыніўся, сцёр з твару, з вачэй ліпучую вільгаць. З-за высокага плота на мокрую вуліцу ценькая рабіна густа нацерушыла, нібы хто рассыпаў пшонку, жоўтага цвету.

«Можа, і добра, што Чэся знікла, бо пазаўчора, калі згарэла Дварчанская валасная ўправа, наваградская жандармерыя загадала арыштаваць усіх, хто быў на падазрэнні...

Няўжо надышоў час разлукі, час горкай беззваротнай ростані? Няўжо?»

Міця нарэшце апомніўся і ўбачыў, што стаіць каля прасла недагаранага плота, напроці прыплясканага дажджом сіва-чорнага пажарышча. Ён міжволі, машынальна, сам не думаючы пра гэта, падышоў туды, дзе нядаўна стаяў, хаваючыся пад кроны крывых соснаў, Грабянкаў дом.

Душа аблілася гарачым болем, пякуча зашчымела. Не верылася, што чалавечае шчасце, радасць, пакуты, спадзяванне — усё, што ні ёсць — можа скончыцца чорным пажарышчам, попелам, тленам.

У адзіноце і горкім смутку над пажарышчам уздыхмаліся абсмаленыя хвойкі з чорнымі куксамі абгарэлых кронаў. Нешта неразгаданае, але страшнае, што прарочыла бяду, было ў іхніх, абсмаленых да чарнаты, крываватых камлях, у іхніх нежывых і смутных постацях.

Толькі на кветніку, ачуняўшы і аджыўшы, невысокаю шчоткаю падымалася сіваватае карункавае лісце невядомых для Міці кветак.

«Здаецца, бабіна лета называецца. Здаецца...» — Міця адвярнуўся, каб не глядзець на чорныя знявечаныя сосны, на сіваватае пажарышча з кафлянай, патрэсканай ад агню печкай.

Не згледзеў, як выйшаў на Падлесную. У пачатку яе, каля пафарбованага ў зялёны колер плота вуркатаў шары з адкрытым верхам двухмесны «фіят». Значыць, прыехаў раённы камендант, значыць, СД зноў трасе Дварчаны. За частаколам мільгалі, пабліскваючы серабрыстымі кукардамі, нямецкія фуражкі. Міця здагадаўся, што ў пабеленым дамку з пацямнелым гонтавым дахам, дзе кватараваў сакратар воласці Жалязоўскі, які, кажуць, спаліў валасную ўправу, ішоў, напэўна, ашчадны вобыск. На ганку суседняга дома таксама стаялі двое: немец у зялёна-салатавай форме і ў чорнай, з шарымі абшлагамі і каўняром, нехта з тутэйшых паліцыянтаў. Як Міця ведаў, там, здаецца, жыў, перабраўшыся з Верасава і займаючыся нейкім гандлем, Янка Вайтовіч.

Міця памкнуўся вярнуцца назад, але падумаўшы, што з-за плота, напэўна, бачаць і яго, і, каб не даць лішняга і непатрэбнага падазрэння, рушыў далей, куды ўжо ішоў — на Падлесную, каб распытаць, дзе і што з Лаўрынам Царыкам.

Выпіхаючы за браму прыгорбленага, палахліва збялелага Вайтовіча, з вінтоўкамі напагатове паказаліся двое непадступна надзьмутых, расчырванелых паліцыянтаў.

Неспадзявана згледзеўшы Міцю, пудкі, са звязанымі назад рукамі Вайтовіч прыспешыў крок і выцягнуў сваю худую шыю:

— Змітрычак, скажы, браток, што я ніколі не знаўся з бальшавікамі.

— Не турзайся, а то па скабах палучыш,— прыгразіўся на яго рослы, з чорнымі, падбрытымі вусікамі паліцыянт.

— Змітрычак, скажы там, дзе можаш,— Вайтовіч зноў задраў свой няголены пазелянелы твар.— А то во, звязалі, як якога звяра.

Паліцыянты зарагаталі:

— Яшчэ і ў жалезнай клетцы пасядзіш.

Міця пазнаў аднаго — Рысюк. Малады, вуграваты гадоў семнаццаці хлопец. Брат колішняга Міцевага аднакласніка, што паехаў на заработкі ў Данбас.

А дзе ж Вайтовічава сям’я? Дзе Яніна, чыстым наіўным хараством якой Міця захапляўся, можа, сам не прызнаючы гэтага, якую прытоена любіў? Пагаворвалі яшчэ тады, перад вайною, што Вайтовічава Марыля разам з дзецьмі ачуцілася недзе каля Акмолінска, у Казахстане...

I Міцю нечакана ўбачылася даўняя ўжо зімовая ноч з чырвоным, прычахлым маладзіком, з аб’інелымі грушамі на пустым полі, плач у разбуджанай устрывожанай хаце і яна, Яніна, у новым каптаніку, у чаравіках з высокімі шнураванымі халяўкамі і яе адчайны, нават з нейкім гонарам і знявагай голас: «Вядзі ж!.. Рыштуй!»

Адчуваючы нешта горшае, чым сорам і брыдкасць, Міця абмінуў Вайтовіча з паліцыянтамі і перайшоў на другі бок вуліцы, дзе, уздрыгваючы блішчастым радыятарам, вуркатаў «фіят» і дзе нервова паходжваў, угінаючыся ад мараслівага дажджу, афіцэр жандармерыі ў едзістых акулярах.

«Заходзіць ці не?» — Міця нацята прыцішыў крок перад Царыкаваю брамкаю і нечакана рашуча рвануўся да яе, адчыніў.

Пачарнелымі і, мусіць, гнілымі дошкамі рыпеў і прагінаўся недагледжаны ганак. Макротнаю глухатою дыхала ад шарых, нефарбованых і крыва запалых дзвярэй.

«Ці хоць удома хто?» — Міця ўзяўся за халодную ручку клямкі, з радасцю ўчуў, што дзверы з віскам едуць у чорную глыбіню сяней.

— Во каго бог прынёс. А я не чакала... Змітрычак! — у хаце паднялася з шытвом на каленях і ўзмахнула рукамі з пацямнелым напарсткам на пальцы зблажэлая, з глыбокімі жаўтлявымі вачаніцамі, з падфарбованымі хною і парадзелымі валасамі, праз якія брыдка свіцілася ружаватая галава, зблажэлая, усохлая Царычыха.

— Прысядзь, раскажы пра сябе,— з-пад накрытага плюшавым у доўгія кісці абрусам стала яна выцягнула лёгкае крэсла.

— Няма калі. Адпусцілі на паўгадзінкі. Ледзьве ўспеў заскочыць... Як дзядзька Лаўрын?

— Не пытай лепш,— яна палажыла шытво на стол, уваткнула туды іголку з доўгай ніткай.— У Наваградак яго завязлі. Во торбачкі шыю на падаянкі, мо якіх сухарыкаў перадам. Ты скажы, што за лёс выпадзе чалавеку: якая ўласць не прышла, што ні змянілася на свеці, а ён усё нікому не патрапіць. Ці ўжо свет такі, ці ён гэтакі ўдаўся. Божа мой літасцівы!

— Ці гэта толькі яго лёс? Усіх нас.

— Усіх, ды не ўсіх,— махнула рукою Царычыха.— Вунь Бортнік: і пры Польшчы раскашавалі, і пры бальшавіках мануфактуру прадавалі, і цяпер іхняе права...

— Мы з дзядзькам Лаўрынам не з таго цеста. Вы праўду кажаце — мы нікому не патрапляем.

— А як жа ж выбавіць яго з цюрмы? Золата няма, не выкупіш, як робяць іншыя...— голас у Царычыхі задрыжаў і змяніўся. Яна паднялася, бездапаможна апусціўшы рукі, пастаяла і, чуючы гул машыны, падышла да акна, праз рэдкія вочкі гардзіны зіркнула на двор.— Паехаў нарэшце той самаходзік... Я ж чакала і халадзела ад страху, баялася, што зараз і да мяне зойдуць. Гэта ж во тры дні і тры ночы трасуць хату Жалязоўскіх.

— Вайтовіча арыштавалі,— сказаў Міця, успамінаючы, як той, прыгорблены і знябожаны, кінуўся да яго.

— Выкруціцца гэты шпікулянт... Ты пра сябе кажы.

— А што казаць... Грозьба мне ўжо ідзе адусюль, і я, зняверыўшыся, падрыхтаваўся да ўсяго.

— Няма чаго рукі складаць! — закрычала Царычыха і, абышоўшы кругом стала, нечакана схапіла худою ў сіняватых жылках рукою Міцю загрудкі:— Ратуйся сам і ратуй майго! Няма чаго жыўцом класціся ў труну! Зайдзі ў Наваградку да каго,— і яна страсянула Міцю.— Сваіх пашукай.

— Свае, што былі — сплылі. З бядою чалазек астаецца сам-насам.

— Гэта праўда. Я ўжо дзе ні кідалася, да каго ні хадзіла, нават да гебітскамісара дайшла. Прыняў і нават, паслухаўшы цераз перагаворшчыка, сказаў: «Раз невінаваты, выпусцім».

Пальцы расчапіліся, і худая кіпцяватая рука бязвольна аб’ехала на Міцевых грудзях:

— I во, не выпусцілі...

Царычыха прысела на лёгкае рыпучае крэсла, што падстаўляла Міцю, і сказала, падымаючы чырвоныя, павільгатнелыя ад слёз вочы:

— Немяц хоць прыняў, а свае звярамі пазіраюць... Але, Змітрычак, напрамілы бог прашу, дайдзі да каго. Я чула, усіх, каго вывезлі ў наваградскую турму, перад адыходам нямцэ расстраляюць.

Яна падхапілася зноў і зноў, але ўжо за плечы, закалаціла Міцю:

— Ратуй майго Лаўрына, Змытрычак!

Варочаючыся назад у школу, ці, праўдзівей,— у казарму, ужо нават подбегам, каб не спазніцца, Міця яшчэ ўсё адчуваў, як яго хваталі загрудкі і турзалі нервовыя, з набрынялымі сінімі жыламі рукі, а ў вушах ныў і не аціхаў, як доўга не аціхае грукат прабеглага поезда, слязлівы спакутаваны голас Царычыхі.

Вуліца была ціхая, шапаткая толькі ад Міцевых ног, і прапахлая гаркаватасцю рабін, мокрымі замшэлымі платамі, падпаранай у гародчыках чорна-тлустай зямлёю, дзе ўжо натапыранымі пучкамі выпырснула цыбуля. Чыста і светла адсланілася ад нізкіх дажджавых хмар высокае неба. Над нерухомымі лужынамі, у якіх дахамі ўніз перавярнуліся атынкованыя местачковыя дамы, імкліва, як згледзяць, шмыгалі, адліваючы сіняватасцю, вастракрылыя ластаўкі. На жаўтлява-зялёным, што распускаўся пазней, пад першы маёвы гром, высокім ясені залівіста свіргатала і цвірчэла невядомая Міцю пташачка.

Шукаючы вачмі яе, гэтую пташачку, і задзіраючы голаў на мокры ясень, з якога сцякала, густа б’ючы па драпастым лісці і пераліваючыся ружовасцю на сонцы, дажджавая вада, Міця знячэўку наткнуўся на гнілаваты плот і, адпіхваючыся ад яго рукою, учуў, як крохка трэснуў збуцвелы слупок. I на гэты трэск за плотам нехта ціха, ажно Міця сумеўся, і не вельмі разборліва загаварыў. За адчыненыя веснікі высунулася калатлівая растапыраная рука.

— Хто тут? Я ж не бачу, толькі цень ледзьве ўгадваю заміж чалавека. Аслеп саўсім. Але чую, што нехта падышоў да мяне,— аслабелым голасам гаварыў невысокі стары мужчына, увесь калоцячыся: дрыжала яго галава, рукі, трасліся ў каленях і ногі.

Узіраючыся ў сівы, з упалымі шчокамі і зарослы даўно няголенай шчацінай худы твар, Міця пазнаваў і не пазнаваў старога Ладзімера, колішняга Алесінага малацьбіта.

— Добры дзень, дзядзька Ладзімяр,— нарэшце з даўкатою ў горле адазваўся Міця.

— А скуль сам будзеш і чый ты, хлопча? — калатлівая рука злавіла шарае неакоранае шульца ў прачыненых весніках.

— Алесін брат з Верасава.

— Гэта ў той, што я малаціў і Імполя ў прымах пакінуў,— на сівым, зарослым твары прабегла не то радасць, не то здзіўленне.

— А Імполя ў Верасаве няма. Тут ён — у Дварчанах. Кінуў жа Алесю.

— Надышоў на людзей звод нейкі — усе грашаць... I я грэх маю на душы, можа, праз гэта і аслеп,— стары для моцы і другою рукою ашчаперыў патрэсканае шульца.— Хібя ж не чуў? Тут праз мяне немяц трое хлопцаў застрэліў. Трое... Во які грэх нашу. Але ўжо нядоўга, ужо чую свой канец... Тут маладыя, паўвечныя гінуць... А я нажыўся, ці, можа, болей нагараваўся — пара. Зачакалася мая старая...

Ён падняў голаў, пазіраючы вадзяністымі і ўпалымі вачмі, і, мусіць, не бачачы Міцю, сказаў:

— Памру я, і вайна скончыцца. Вот убачыш. Я такі знак маю...

«Напэўна, лягчэй памерці сваёй смерцю, горай, калі прынясе яе нехта чужы»,— падумаў Міця, утлядаючыся на старога Ладзімера, у яго сінія, засланыя ўжо вечным поцемкам вочы.

Стары адарваў сваю калатлівую руку ад шула, данёс яе да мокрых сляпых вачэй, абцёр іх.

— А як бацька маецца?

— Бацькі няма ўжо.

— Што кажаш, хлопец?

— У гумне згарэў, як немцы з казакамі палілі верасаўскія хутары.

— Бяды цяпер поўна,— стары нібы задыхнуўся і паволі, з намаганнем сказаў:— Я чуў, што гора там учынілася. I зноў во будзе.— Ён злавіў, яшчэ не глухім, чуткім слухам натужлівае вуркатанне аўтакара, што недзе зварочваў на другой вуліцы, пастрэльваючы маторам і падляскваючы жалезным кузавам.— Тут нейкую ўсё Марусю шукаюць.

Дзьве іх было... То адну, кажуць, злавілі ды застрэлілі...

Міця адступіўся ад плота, зноў убачыўшы сіні, рассыпаны ў цяньку пад елкамі жар пралесак і ўчуўшы шапаценне леташняга шаразбуцвелага лісця, востры трэск сухога дробнага галля і той працяжны нечаканы стрэл, што аддаўся тройчы доўгім шумным рэхам, нібы ўпала зрэзанае дрэва. Яго стрэл...

I нечакана для самаго сябе ўявіў, што па лесе бяжыць, пераскоквае карычневы, аблеплены вішнёва-блішчастымі мурашкамі копчык задыханая Чэся і яе, пырснуўшы агнём, даганяе гулкі стрэл.

Міця здрыгануўся, пераступіў жоўтую, прытоеную ў зялёнай траве кветку дзьмухаўца і паволі пайшоў, чуючы, як пад нагамі туга скрыпіць сыры пясок. Ззаду за спіною нешта яшчэ шапялява-бяззубым ротам гаварыў стары Ладзімер, але Міця ўжо не азірнуўся, толькі ўгнуў голаў: з мокрага куста бэзу, адбіваючы сонца, калючымі ружова-залацістымі промнямі ў вочы бліскала раса.

«Дзе ж яна, дзе Чэся? Няўжо расстаёмся, так не ўбачыўшыся? Няўжо лёс судзіць нешта страшнае? Ёй ці мне? Ці нават абоім разам».

Міця падняў вочы на зырка-белую пухкую хмарку, што, прадвяшчаючы зноў дождж, паволі наплывала на зялёныя кроны гонкіх соснаў у чорных шапках грачыных гнёздаў. У іх хрыпата і ненаежна крычалі ўжо дужыя, мусіць, грачаняты. За меднастволымі соснамі мутна шарэў пабіты плямамі рудой іржы дах дварчанскай школы, аплеценай сіва-калючым, з кольцамі, непадступным дротам. За ім чуліся моцныя і рэзкія галасы вайсковай каманды.

На школьным двары каля вастраверхай тумбы ашалёванага калодзеся стаяў ужо гатовы да маршу пры поўным рыштунку — з ружжамі, плецакамі, скруткамі шынялёў — іхні трэці ўзвод. Сёння яго, як цішком шапнуў, дыхаючы перагарам, недаспаны Камашыла, меліся перакінуць у Наваградак, а то, можа, нават пад Барысаў.

Слізкая, зацярушчаная пачарнелаю кастрыцаю сцежка ў жоўтых ад сасновага пылку лужынах зігзагам абягала пазелянелыя камлі хвоек. З-пад адной, падмахваючы сінявата-голымі крыльцамі, палахліва адскочылася і, нязграбна коўзаючыся цыбатымі нагамі, пабегла стрэсенае, мусіць, сённяшнім начным ветрам адзінокае, наканаванае згінуць грачаня.

У кожнага свой лёс. У яго таксама не лепшы — выпасці са свайго гнязда. Міця, сышоўшы са сцежкі, абабег пудка растапыранае, прытуленае да гнілога, з рыжаватым стрыжнем пня неаперанае брыдкавата-сіняе грачаня, што заверашчала, разявіўшы вялікі дзюб, і спорным крокам падышоў да школьнай брамы. Упершыню яна здалася чужою, абыякава-незнаёмаю, як здавалася шарая драўляная школа. Але пад сэрцам у Міці запякло, загарэлася шкадаванне, што бачыць яе мо астатні раз, як бачыць і гэтую ў чорна-белых косах палосах вартаўнічую будку.

— Корсак, ты што там? — гучна крыкнулі за сівым калючым дротам, дзе выстраіўся, гнучыся пад цяжкім вайсковым рыштункам, Міцеў узвод.