Голас крыві брата твайго

ХІV

Алеся сядзела на парозе і безуважна пазірала, як б’ецца каля карытца з цестам рабенькая чубатая курыца, ганяючы іншых — маладых, танкашыіх, і старых — з касматымі, паабрастанымі пер’ем лапамі.

Каля прызбы ў пяску забаўляўся хлопчык: заганяў у «хлеў» — дзве загарадкі са шчытна забітых у зямлю калочкаў — «карову» і «каня» — два круглыя камяні; чырванаваты меншы — карова і большы, чорна-сіні,— конь.

Алеся глядзела з ласкаю на сына і думала, што ўсё страшнае, што прылучылася на верасаўскіх хутарах, магло прылучыцца ў самой вёсцы. I Алесі ўспомнілася неабгаранае дзіцятка, што ляжала пад мацерай як жывое, толькі язычок дзёснамі сціснуты. Учора на папялішчы гумно верасаўцы разбіралі, выкочвалі з чорнай горбы астанкі людзей — хто пазнаваў па прыкметах, а хто не пазнаваў сваіх. Па недагараным суконным каптане Алеся прызнала, што першым ад дзвярэй ляжаў, як і ўпіхнулі ў гумно, яе бацька.

Цяжка было даць веры, што скручаны, чорны, як корч у рэчцы, гэта труп чалавека, як проста не верылася, што адразу столькі і да агіднасці страшна можа згінуць людзей.

Абгараныя смуродныя косці выграблі з-пад пласта чорнага попелу і склалі ў адну скрынку. У адным шырокім доле, выкапаным пасярод каталіцкіх і праваслаўных могілак, і хавалі, паклікаўшы папа ды ксяндза, што па чарзе гаварылі жалобнае казанне, гэтую вялікую скрыню.

Гора было настолькі нябачанае ды нечуванае, што слёзы, плач, енк ды жалобнае галашэнне здаваліся ўжо нават здзекам.

I ўсе маўчалі, глытаючы цяжкія камякі жалю, і душыліся ад задухі, што гарачынёю падступала да сэрца.

Алеся, варочаючыся з могілак, ішла нібы сляпая, нічога не бачачы і дрыгатлівымі рукамі сціскаючы каля горла вялікую суконную хустку. Рабілася шкада не толькі тых, хто загінуў у агні, а тых, хто застаўся, хто паспеў уцячы з хутароў, каб жыць і ў вечнай пакуце ўспамінаць і бачыць перад вачмі абгараныя косці дзяцей ды жонак. Бо засталіся найбольш мужчыны, якія, прадчуваючы, што не мінецца без аблавы, сышлі з дому.

Будынкаў, акрамя Дабруковага гумна і Рэпкавай хаты, больш не палілі. Адно ператраслі, усё перавярнулі ў куфрах ды стопках, хватаючы што лепшае з адзежы і ладуючы нават з падушкамі на падагнаныя фурманкі.

Скаціну забіралі ўсю як ёсць. Не могучы злавіць, стралялі перапуджаных, паўцяканых з хлявоў авечак.

Назаўтра ў Верасава прыбегла мокрае, выкачанае ў гразь Дабруковае цялятка. Як яно адбілася ад грамады і дзе начавала — ніхто не ведаў. Яшчэ не адвучанае ад пойла, яно праз непрычыненыя весніцы прашылася на Алесін надворак і жалосна замыкала. Да часу Алеся і паставіла яго ў сваім хляве.

Бацькавага каня, прывязаўшы да свайго воза, прывёў дадому Язапат Змысла.

Цяпер, стаіўшыся на парозе, Алеся з гаркатою ды смуткам меркавала, што рабіць з дзвюма гаспадаркамі — сваёй і бацькавай, і як наказаць Змітрыку пра гэтую бяду, што ўчынілася на Прылуцкіх хутарах. Трывога брала і пра тое, дзе ён сам? Застаўся ў тых, абгароджаных калючым дротам казармах, што стаяць у маладым бярэзніку перад горадам, ці мо пагналі дзе на фронт?

Учора аб’явіўся ў Верасаве, прыехаўшы з фурманкаю, Жэнік Рэпка. Аб’явіўся белым днём, нават не асцерагаючыся, што можа наляцець на казакаў. Прыпыніўся перад Алесіным дваром, паспешліва пераскочыў цераз драбінкі воза і, папраўляючы на сабе скураны, мусіць, нямецкі рэмень, якім перапаясаў шарачковы пінжак, увайшоў у двор.

Усюды дападная Алесіна сучачка счула чужую фурманку яшчэ пад крыжам за вёскаю і на ўсялякае ліха, палахліва заскавытаўшы, шмыганула за хату.

Алеся толькі ўправілася падаіць карову і высунулася з хлява, трымаючы за доўгую ручку старэнькую, прыкрытую па звычцы ад чужога вока злінялым фартухом даёнку.

— Здарова была,— цвёрда і паспешліва павітаўся ён і прыляпнуў рукою па аўтамаце, што вісеў на грудзях.— Ты, кажууць, мацеру знайшла...

— Знайшла,— сказала Алеся, пазіраючы на фурманку, дзе ў палукашку, у саломе ляжаў нехта яшчэ.— Старая Дабручыха яе забрала.

— Як яна?..

— Нічога — жыцьме. Пашчэнку ёй ушкодзіла. А так жыцьме. А ці ж ведаеш, што з хатаю?

— Ведаю. Усё ведаю... Ведаю, што і Змітрык ваш за драпянку прадаўся — пайшоў служыць.

— Ты Змітрыка не чапай!.. Ён бяды нікому не зрабіў.

— А я што?..— нечакана прыпыніўся і пакусаў перасохлыя губы Жэнік Рэпка.

I Алеся тут ужо не стрывала, зіркнуўшы ў яго прымружаныя чырванаватыя ад бяссонніцы вочы, сказала: — Ці не знаеш, што праз цябе вунь колькі людзей згінула? I бацька мой...

Ён рэзка павярнуўся, ад злосці патурзаў аўтамат, прасвідраваў Алесю прыплюшчанымі вачмі:

— Ты гэтыя смерці мне не прыпісвай. А з Змітрыкам не давядзі бог сустрэцца на вузкай дарожцы...

— Паскудства ты! Нават дзякуй не сказаў, што мацеры памагла.

У весніках, збіўшыся з хады, ён прыпыніўся, папярхнуўся нейкім невыразна вымаўленым словам і праз драбінкі перакуліўся ў воз.

«Божа літасцівы, як людзі нішчаць сябе, як шалеюць ад спакусы, каб адпомсціць адзін другому. Няўжо не будзе на свеце праведнасці? I калі ж скончыцца вайна? Чалавек гіне, а свет наўкруг гэтаксама цвіце, красуе. I гэтаксама свеціць сонца. Вясна ўбіраецца ў сілу. Пара прыйшла сеяць ячмень... I трэба ж людзям жыць сярод немінучай смерці».

З-за хаты выкацілася і залілася брэхам сучачка, і кудахнуў з перапуду рабы з бялёса-залацістай шыяй пятух, задзіраючы голаў, закалыхаў цяжкімі цёмна-чырвонымі завушніцамі. На ядзерцы вока падазрона міргала сівая плевачка.

Алеся паднялася з парога, борзда зіркнула ўздоўж надворка і знямела ад утрапення: каля гумна, трымаючыся за сцяну, сунуўся зарослы чорна-сіваю барадою, прыгорблены, нямоглы мужчына ў доўгім паліто, што вісела на ім як на калку.

— Ах, матка святая, хто ж гэта? — Алеся азірнулася на сынка, каб хаця не ўбачыў ды не ўстрашыўся гэтага зарослага, у абвіслым паліто, як страшыдла, мужчыны, і пайшла подбегам да гумна.

— Што ты тут робіш, чалавек? — спытала, затуліўшыся пад чорнай, з навіслым галлём яблыняй.

— Смерці шукаю,— ён паволі падняў свой твар з вялікімі ўпалымі вачніцамі.

— Што ты кажаш, чалавек, хто смерць шукае? — яна сумелася яго нечаканых слоў.

Адапхнуўшыся ад сцяны і растапырыўшы дрыготкія апухлыя рукі, мужчына марудна, ледзьве падымаючы нямоглыя, што падгіналіся, ногі, ішоў да Алесі.

— Ты не пазнала мяне? Я — Сулін мужык з Дварчан. Ты чула, ты ведала Сулю? Я — Піня, але ўсе ведаюць маю Сулю. Усе. I ты, пэўна.

— Чаму ж не ведаю. А ты як з таго свету...

— Праўда, як з таго... Кажуць, у гаспадара бога ўсяго многа, а я во апух ад голаду. Я во тры тыдні туляўся па лесе, галадаў і халадаў, а цяпер іду ў Дварчаны, хай немцы страляюць...

— Хто сам ідзе па смерць? — яна нарэшце пасмялела, узіраючыся ў яго страхатлівы, зарослы скалмычанаю барадою твар, на чырвоныя, абсыпаныя жоўтай лускою лішаі на лобе.

— А дзе ж мне дзецца? — ён падняў на яе тужлівыя, аплеценыя чырванню жылак, счахлыя вочы:— Хто сённяшнім часам пашкадуе жыда? Хто пусціць нанач? Кожны сцеражэ сваю голаў.

— Дзе тут усцеражэш. Во надоечы ў нас немцы з казакамі папалілі людзей,— і сцішным, апалым голасам сказала пра сваё гора.— I бацьку майго замардавалі...

Пякучым мроівам на Алесіных вачах задрыжалі слёзы. Яна зграбла іх жменяю, сказала ў паяснелы, як пасля туману, свет:

— Божа, ідзіце ж у хату, хоць пакармлю.

I пабегла першаю, каб падняць на рукі, а то і праўда перапалохаецца, свайго хлопчыка. Адчыніла сенечныя дзверы: Піня доўга, трымаючыся за вушак, пераступаў парог.

У хаце, распрануўшы сваё суконнае на баціставай падшыўцы паліто, ён застаўся ў шапцы і прысунуўся па лаве да стала, да міскі з засквараным гарохам і пачаў скоранька з прагаю сёрбаць.

Потым, нібы апомніўшыся, азірнуўся:

— Ты даруй, што я перад тваім абразом не скінуў шапку. У нас свой закон.

— Хто знае, дзе наш большы грэх, ешце,— яна падышла да стала, каб узяць міску і наліць яшчэ, і жахнулася: па чорна-рудаватай шапцы яго паўзлі белыя, пляскатыя і нейкія замораныя, як сам ён, вошы. Яны гвіжэлі па каўняры яго зашмуленага, што пах цяжкім потам, пінжака.

Уздрыгнуўшы, скалануўшыся ад гідкасці, Алеся павярнулася да сына, схваціла за руку і выправадзіла за дзверы:

— Ідзі, Генічак, ідзі пазабаўляйся... Я толькі пакармлю дзядзьку, і пойдзем упраўляцца з скацінаю.

Варушачы чорна-сівою барадою, зарослымі няголенымі сківіцамі, Піня ўсё гэтаксама прагавіта сёрбаў добра ўвараны ў гарачай печы гарох.

«Чаму ён гэтак многа есць? Гэта ж з голаду няможна»,— Алеся скоранька прыняла парожнюю міску і сказала:

— Нябось гарох спажыўны, досіць, пэўна.

— Ага, досіць. Дзякую, вельмі ж дзякую вам. I пайду, каб не нарабіць бяды.

— Няўжо ў Дварчаны?

— Туды пайду. Там мая Суля, там буду і я. Некалі казаў ёй: «Едзьмо ў Амэрыку... У пісанні гаворыцца: «Вочы мудрага ў галаве яго...» Я бачыў, што так будзе. Бачыў, паверыце ці не?»

— Чаму ж не? Чалавек чуе, што з ім будзе, чуе,— Алеся пазірала на яго прыгорбленага, занэнджанага, з чырвонымі лішаямі на жоўта-блішчастым, як у нябожчыка, лобе, і сама сабе думала, што да Дварчан ён, можа, і не дойдзе.

А Піня няспрытна, усё не трапляючы апухлымі, на якіх шалушылася скура, рукамі ў рукавы, апрануў паліто і ўсё гаварыў:

— У святым пісанні сказана: «Вочы мудрага ў галаве яго». Пайду куды глядзяць мае вочы, пайду ў Дварчаны, хай страляюць мяне гэтыя недавяркі і людаеды. Іх пракляне бог, ім усё гэта адрыгнецца... Праўду кажу?..

— Праўду, ага праўду,— падтакнула Алеся і адчыніла перад ім дзверы.

Калі ён задушліва засоп у поцемку сяней, падскочыла да ложка, вырвала з-пад дзяружкі пук саломы, падпаліла яго і порсткім, што суха патрэскваў, агнём, пачала абпальваць лаву, дзе ляжала паліто, стол, пры якім сядзеў ён, згаладалы, апухлы і прагавіта еў гарох.

Прытаптаўшы нагамі ў памялешніку падпаленую салому, узяла з прыпека жалезную засланку, змяла абшморганым дзеркаватым венікам і чорныя чарвячкі перапаленай саломы, і ўсё каля стала і пад лаваю і выйшла з гэтым смеццем на двор.

Стогнучы і трымаючыся абедзвюма рукамі за жывот, на прызбе качаўся ён, Сулін Піня.

Прытуліўшыся да частаколу, палахліва вытрашчыў вочы і збялеў хлопчык.

— Не бойся, сынок,— Алеся шпурнула за частакол смецце і падышла да прызбы.

«Божа літасцівы, сканае яшчэ тут...» Падняўшы чорную бляшаную засланку і нібы засланяючыся ёю, ціха спытала:

— Што з табою, чалавек?

— Рэжа жывот. Як вытрываць. Памру, мусіць, памру,— ён, абсыпаны ўвесь жоўтым сухім пяском, перавярнуўся на коленкі і, згубіўшы шапку, папоўз прызбаю да самага вугла, ткнуўся ў яго лысаватым бліскучым лобам і застагнаў зноў.

«Што рабіць?» — яна ўзяла за спацелую, вільготную ад страху руку сына, прытуліла да сцягна. З перапуду вішчала і круцілася каля ног трапяткая сучачка.

— Чым памагчы? Гэта ад гароху вам...

— Не ведаю... Я пяць дзён не еў... Я ж сядзеў у тваім гумне і баяўся паказвацца.

— Во чалавек, во што ты нарабіў... Але як ратаваць цябе, як? — яна, трымаючы ў адной руцэ вільготна-ліпкую хлопчыкаву руку, у другой — засланку, ускочыла ў прычыненыя веснікі, уважліва зіркнула на вуліцу: там, прыгнуўшыся, памалу да Сымонавага калодзеся яшчэ па бацькавай сцежцы ішла Жыткова Алена.

— Цётка Алена,— не вельмі голасна гукнула Алеся.

— Што? — павярнулася і падазрона глянула з-пад насунутай дзюбком хусткі старая Алена.

— Хадзеця сюды.

Сунучы старыя разбітыя атопкі і парыпваючы драўляным на жалезным вочапку вядром, устрывожаная Алена нехаця падышла да Алесінага двара.

— Гляньце во,— махнула засланкаю Алеся за шара-зялёны частакол плота.

Разважна-марудная Алена зірнула спярша на засланку, потым павяла вачмі пад хату, дзе, скаціўшыся з прызбы, на коленках стаяў і пакалыхваўся, трымаючыся аберуч за жывот, лысы са скалмачанымі доўгімі на патыліцы валасамі дварчанскі Піня.

— Ах, ліха ліхое, што ж гэта? — старая паставіла нялёгкае акованае вядро на ружовы вытачаны шчоткаю спарышнік і падступілася да плота.

— Сулін мужык. Прыбіўся.

— Во як? Няўжо?..— у старой вырачыліся выцвілыя, зеленаватыя вочы з рэдкімі, нібы вышчыпанымі вейкамі.

— Накарміла гарохам, а ён во — канае.

— Ах, божа, мала табе бяды? Гэта ж за жыда, што накарміла, нямцэ ў Дварчанах бабу застрэлілі,— і, задраўшы звялы, зморшчаны твар, затрасла галавою:— Ой, шукае твая лабаціна гуза.

— А дзе дзенешся, цётка, хіба не накорміш галоднага чалавека?

— Пачакай, зараз дамо раду. Выведзем хоць з двара,— старая выступілася са зморшчаных цяжкіх апоркаў і спорным, рухавым яшчэ крокам падбегла да прызбы.

— Можа, вам палепшала? — яна патармасіла Піню за плячо.

— Ага, палепшала,— ён нібы ачуціўся, падняў на яе свае вялікія з жаўтлявымі бялкамі вочы і трасянуў гэтаю лысаю, з сівымі калматымі валасамі галавою.

— Дай, божа... Тады я памагу табе ўстаць, добры чалавеча,— яна ўзяла яго абедзвюма рукамі пад пахі і паставіла на слабыя, гнутка-дрыжачыя ногі.

— А цяпер пойдзем,— сказала яна, і ён паслушна, сунучы дрыготкія падагнутыя ногі ў чорных валёнках з мутнымі старымі галёшамі, выйшаў за веснікі двара.

Старая, маргнуўшы, каб Алеся скоранька прынясла шапку, выправадзіла яго ўжо ў равок, і ён гэтым зялёным раўком пайшоў сам, унурыўшыся, апусціўшы вялыя рукі.

I калі яго сутулая, абсыпаная жоўтым пяском спіна пачала хавацца ў глыбокім раўку за вёскаю, у Алесі нечакана тупым болем зашчымела сэрца.

Яна стаяла, трымаючы за руку хлопчыка, і глядзела на сіняватую смугу голага алешніку — і гэты боль рос, горкім адчаем слязіў вочы. У мяккім смутку ўжо думалася, што стары Піня далёка не зойдзе.

— Во і выправадзілі,— засмяялася Алена, паказваючы чорную шчарбіну ў верхніх зубах.

Яна зноў уступілася ў старыя, цвёрдыя, зморшчаныя апоркі, падняла драўлянае вядро і, парыпваючы ім, пайшла да калодзеся.

— Хадзем, сынок, напоім дзедаву скаціну,— Алеся турзанула за тонкую ручку задуманага хлопчыка.

Падыходзячы да бацькавага гумна, Алеся першы раз, здаецца, учула, якая глухата, сцішнасць дыхнула на душу, які смутак абвеяў усю яе. I першы раз у жыцці адзінокія прыгорбленыя будынкі — гумно, пограб з пазелянелаю стрэшкаю, стары хлеў і знябожаная, паточаная шашалем хата — усё гэта здалося ёй адчужаным, далёкім, ніякавата пустым і да адчаю нямым. I Алеся наўзрыд заенчыла і загаласіла:

— А татачка-а-а!.. А любы мой!..

Хлопчык нервова затурзаў яе за руку і ад крыўды, шкадуючы маці, таксама заплакаў.

Нехта чуў гэты плач, спачуваў і думаў пра сваё гора.