Голас крыві брата твайго

II

Развіваючы за сабою шырокую паласатую стужку епітрахілі і падбіваючы падол доўгай чорнай расы з нашытымі жоўтымі крыжыкамі, па Верасаве хадзіў і высвенчваў перад велікодным постам хаты высокі, адутлаваты з сіваю бародкаю настаяцель дварчанскай царквы Амвросій Дэконскі.

Падбароддзе яго збіралася ў складкі і цяжкім воллем наплывала на шаўкавістую епітрахіль, калі ён, угнуўшы голаў, шырока ступаў у зацярушаныя ружовымі трэскамі ды пілавінамі, забруджаныя за зіму верасаўскія двары.

Услед за ім ад брамы да брамы з густым шахканнем па раздражджалым снезе пад’язджала фурманка: водле розвальняў нетаропка ішоў, трымаючы злёгку папушчаныя лейцы, ружовашчокі з зухавата-белымі распушанымі вусамі царкоўны стараста. Ён неўпрыкмет, па дамоўленым знаку адказваў Дэконскаму, у якую хату заходзіць, а ў якую не, бо ў Верасаве, як ува ўсіх тутэйшых вёсках, праваслаўныя, што называлі сябе рускімі, змяшаліся з католікамі, што ўжо лічыліся палякамі і святкавалі вялікдзень звычайна раней, па новым календары. Рады ў гады святы і супадалі.

Стаяў адлежны дзень з волкім туманам, што з’ядаў аселы, паточаны ў пагоду ясным і высокім, ужо вясновым сонцам шараваты зярністы снег.

У тумане відаць белае, і таму чорна-шарыя верасаўскія хаты размываліся ў сіняватай, як разведзенае малако, глыбіні і бачыўся на вуліцы сыты конь дварачанскага царкоўнага старасты.

I дасужыя верасаўскія бабы, падцікаваўшы, на якую вуліцу заварочвае белы конь, заднімі дварамі ды загуменнямі паспявалі ўскочыць з хаты ў хату ды наказаць адна адной і — гэтак па нітачцы ўжо далей,— што па вёсцы ходзіць поп, і ўжо ўсе спрытном падмяталі хаты, прыбіралі з прыходу чыгуны ды ражкі і скоранька, дастаўшы з куфра, засцілалі бела-іскрыстым ільняным абрусам пачарнелыя, сточаныя шашалем сталы.

Багацейшыя прыспешвалі ў засекі набраць рэшата аўса ці жыта, бяднейшыя, адкінуўшы полку, нагіналіся ў падпрыпек, каб выбраць з дуплявага, аплеценага дротам гаршка драбнаватых ад маладых курэй і назбіраных на гэтакі дзень яек.

У Алесіну хату, задыхаўшыся, убегла Ваўчкова Вольга, пакасілася на вітушкі, што стаялі на драўляным крыжы-падстаўцы, на кошык з вялікімі клубкамі,— усё Верасава рыхтавалася пасля вялікадня ставіць кросны,— і расслабіла пад шыяй тоўстую суконную хустку:

— Гэта ж ці ведаеш?.. Поп вунь ходзіць ды высвенчвае хаты.

— А да мяне, можа, і не зойдзе,— Алеся разблытала ў бардовым, начэпленым на вітушкі матку парцяныя, туга спрадзеныя ніткі.

— Чаму гэта? — вырачыліся бялёсыя Вользіны вочы.

— Хіба ж вёска не знае, што я каталічка?

— Ага ж... А я во з хаты ўцякла. Прымкнула хлопца і ўцякла. У мяне ж і няма чаго даць.

— Смешная ты, Вольга. То я, можа, пазычу.

— Ай, абыдзецца,— адмахнулася рукою Вольга і насцярожана зіркнула ў акно, і брыдкая ўхмылка не то дзіва, не то страху перакрывіла яе твар.— Дальбог, да цябе бацюшка ідзе!

— Столькі ўжо страху, няхай зойдзе,— Алеся, перахапіўшы яе зірк, таксама глянула ў акно і ўбачыла насатага ў чорнай скуф’і, з-пад якой лезлі пасмы доўгіх, пазавіваных кольцамі цёмных валасоў мажнога, з востраю бародкаю і цяжкім латунным крыжам на грудзіне папа.

Алеся ўзяла за руку, каб не перапалохаўся, хлопчыка, гэткага чарнявага і сінявокага, як Імполь, і адсунула далей ад парога вітушкі.

Поп, ведаючы ўжо вясковыя хаты, разбіраючыся ў закутках і клямках і не блудзячы ў сенях, скоранька адчыніў дзверы, звыклым вокам глянуў за парог, каб не ўсунуцца ў гаршкі ці ражкі, і ступіў у хату. Дзверы за сабою, як злодзей, каб было зручней уцякаць, не зачыніў.

— Во имя отца...— пачаў ён хрыплавата-зычным голасам, але раптам змоўк і сумеўся, убачыўшы на покуці абраз маткі боскай без звыклых белых ручнікоў з чырвонай вышыўкай ці шараватымі, вязанымі з вітых нітак зубкамі. Наліваючыся чырванню, перапытаў:

— Католики здесь?..

— Ага, католікі, католікі,— замаргала сваімі выцвілымі вейкамі Ваўчкова Вольга.

— Но бог един,— бацюшка павярнуў свой насаты твар на Алесю, за якую хаваўся насцярожана-пудкі, стрыжаны ў радкі хлопчык, мусіць, у ёй прызнаючы гаспадыню і чакаючы, што скажа яна.

— Гэта праўда, бог адзін, нас шмат грэшных,— вінавата ўсміхнулася яна, і пастаранілася.— Свянцеця, раз ужо зайшлі.

— Аще кто слово мое соблюдет, смерти не иметь видети вовеки[2],— дрыготкая вялікая рука падняла латунны, што вісеў на срабрыстым ланцужку, крыж, перахрысціла покуць, а потым ужо дастала з серабрыстага вядзерца махрыстае крапіла і накрыж махнула ім на хату.

Дробныя кроплі вады раптоўным холадам пырснулі на Алесю з хлопчыкам. Хлопчык зажмурыўся і патрос стрыжанаю галавою.

— Крещеный? — бацюшка залацістым крапілам паказаў на дзіця.

— Як жа ж нехрысцем жыць? — варухнула плячом Алеся.

— Слава Ісусу Хрысту,— зашамацеўшы шырокай, у жоўта-залацістай аблямоўцы расай, ён павярнуўся да непрычыненых дзвярэй.

— Слава, слава,— Вольга паспешліва заківала галавою ў чорнай аб’еханай хустцы, з-пад якой выбіваўся ўпарты чуб раскалмачаных рыжавата-залацістых валасоў.

— Пабудзь з ім,— Алеся паказала на хлопчыка і бегма падскочыла да печы, дастала з-пад прыпека чыгунок з ружаватымі яйкамі. У стопцы яшчэ адрэзала доўгі, на ўвесь аполец, брус сала.

Збянтэжаны фурман, заходзячы на другі бок саней і хаваючы вочы, нечакана забубніў у свае зеленавата-белыя пышныя вусы:

— Ты ўжо, маладзічка, уваж маю старую галаву, начыста забыўся, што ты да касцёла ходзіш.

— Куды ж іх класці? — Алеся выставіла чыгунок з ружаватымі, адно ў адно яйкамі.

— Во сюды, во сюды, даражэнькая,— ён адкінуў вечка ў лазовым кошыку — там, перасыпаныя мякінай, ужо ляжала з капа яек.— А сала во ў гэты кошык.

Не разгубіўся толькі Амвросій Дэконскі. Падыходзячы да саней сваім шырокім спаважным крокам, ён перастрэў Алесю, і, нечакана ўзяўшы яе за руку, нагнуў галаву з круглай, як даёнка, камілаўкай, і пацалаваў недзе ў пучкі, казытнуўшы вусамі і бародкай.

Збянтэжаная Алеся, чырванеючы, абліваючыся ад брыдкасці ды сарамяжнасці потам і чуючы на руцэ казытлівы дотык барады, убегла ў хату як сама не свая, акрыяўшы трохі, прызналася Вользе:

— Вой, каб бачыла ты.

— А што? — падняла свае выцвілыя бровы Вольга.

— Рукі стаў цалаваць.

— Дзіва што, столькі яец аддала.

— Каб толькі...

— А што яшчэ?

— Цалюткі брус сала, на ўвесь аполец.

— Во дурная,— Вольга ўспляснула рукамі.— Ці памог бы ён табе?.. Ці кінуў бы ён такі кавалак.

— Дзе там.

— Я ж і кажу... Некалі, як Жэнік Рэпка, яшчэ да партызанкі, ад немцаў на полі ў снапах хаваўся, Рэпчыха хадзіла ў Дварчаны, напрамілы бог прасіла, каб заступіўся гэты насач за Жэніка, так нябось не. I ведаеш, што сказаў: «Ні гаварыць немцам, ні прасіць за твайго сына я не пайду».

— Вольга, хай наша прападзе.

— Мы ж гэтакія,— Вольга ўткнулася лобам у аконную раму, выцікоўваючы, дзе паварочваецца фурманка, і ўбачыўшы, што ў ружаватым, трохі парадзелым тумане яна заварочвае на папярочную вуліцу, каб выкіраваць, пэўна, на Прылуцкія хутары, лёгка ўздыхнула: — Ці не за рэчку, ці не на хутары паехалі?..

— Дзіва што, людзі там багацейшыя,— Алеся адцягнула хлопчыка ад вітушак.

— Ай, Аляксандра, ці ты не ведаеш, дзе багацтва, там і скупасць,— Вольга пацерла свой лоб, на якім ружавела выціснутая аконнай рамай косая ямка.

Як не здагадваліся яны, так і не здагадваўся бацюшка, што ехаць на Прылуцкія хутары яму не трэба было. Ва ўсякім разе пасля таго, як ён адмовіўся дапамагчы ў бядзе старой Рэпчысе.

Хітраваты, смякалісты дзядок — дварчанскі Язэп Карыба, што служыў пры царкве, нічога пра Жэніка Рэпку не чуў і не ведаў.

Мінуўшы мост, ужо за рэчкаю ён выбраў доўгую касу шараватага снегу і, каб вельмі не кружыць, паехаў наўпрост узбалоткам, каб выехаць, як спадзяваўся, да багацейшага тут на Прылуцкіх хутарах Данілы Баравіка. Але нечакана за крывымі шурпатымі вербамі, за ружаватымі пнямі ссечанага маладога алешніку з волкага туману выпаўзла прыгорбленае з пазелянелаю ад купін моху страхою Рэпкава гумно, а потым і хата, што глядзела на сыры сакавіцкі дзень адным невялікім, у шэсць балонак, акном, другое было закладзена дрэвам і замазана ў пазах глінай.

Дварчанскі Карыба прыпыніўся на нейкі міг, раздумваючы, заходзіць бацюшку ў гэтую нягеглую, недагледжаную хату ці не.

— Что прызадумался, сударь? — заўважыў яго маруднасць бацюшка і варухнуў застрэшкамі густых пасівелых броваў.

— Ды, можа, мінём?..

— Нет уж,— Дэконскі спусціў з саней чорна-бліскучую ў наглянцаваным хромавым боце нагу.— Мы сеятели семя божьего, и пусть оно упадет на добрую землю и, взошедши, принесет плод сторичный.

— Яно гэтак...— Карыба саскочыў усё ж першым, падаў руку грузнаму Дэконскаму, якога нечакана схапіў востры боль у крыжы, памог падняцца з саней.

Скрывіўшыся ад гэтага раптоўнага болю і паволі разгінаючыся, Дэконскі зіркнуў на запацелае, скасабочанае акно Рэпкавай хаты, у якім забялеў і схаваўся невыразны жаночы твар, і, пахрумстваючы лядком, рушыў да падзёўбанага сякерай парога.

Ён не ведаў, што ідзе ў хату да той самай Рэпчыхі, што пазалетась прыбягала да яго, протаіерэя Дэконскага, як бегалі з кожнаю бядою даўней і цяпер, і, падаючы перад ім на калені, адчайна і сударжна пачала хватаць за чорны падраснік, напрамілы бог просячы, каб памог выратаваць сына, што больш ужо сядзіць у жытніх пашарках, чым дома, і што ўжо не раз прыязджаў шукаць яго камендант дварчанскай паліцыі.

Непадступны, насуплены Дэконскі цяжка соп у вялікі нос і маўчаў, слухаючы збедаваную кабету, і нечакана рвануўся, пакінуўшы за сабою пах адэкалону, ажно Рэпчысе забіла дух, і здалёк ужо махнуў вялікаю рукою: «Не, я не пайду ў камендатуру ні казаць, што ваш сын служыў у міліцыі, ні заступацца за яго. Хай ратуецца як умее ды можа сам».

З шорсткіх, што церушылі за карак асцюкамі, пацямнелых ад дажджу снапоў, якія пара было звозіць у гумно, Жэнік Рэпка перайшоў у той вузенькі, зроблены ў сенях схрон, а адтуль ужо глухою восенню перабраўся да клыпатага сваяка ў далёкую прылесную вёску, дзе ўжо на яго разам з акружэнцам, што быў прыбіўся ў адну хату не то за прымака, не то за парабка, натрапіла партызанская група і грозна, нібы падазраючы ў чым, загадала збірацца ў дарогу — іх тады пагналі пад шашу рэзаць тэлеграфныя слупы. Адтуль яны ўжо нават неспадзявана трапілі ў атрад.

Цяпер яны былі зноў разам — вярталіся якраз з задання з Дварчанаў і зазірнулі да Рэпкі ў хату, каб перачакаць да вечара, як тут пад акно з парадзелага ўжо туману, у якім выбівалася белаватае сонца, выплылі сані з грузным дварчанскім папом.

Цяжкі тупат конскіх капытоў і нечаканы лопат курэй і абудзіў усіх у хаце.

Старая Рэпчыха, шмаргнуўшы скурчанаю рукою па шыбе і сцершы на ёй густую луску поту, вобмельгам зіркнула ў акно і перапалохана забожкала: «Ах божа мой, поп прыехаў». I пачала адступацца да стала, за якім сядзелі асалавелыя, з чырванаватымі вачамі ад бяссонніцы і самагоннай чаркі Жэнік Рэпка і бялявы, вуграваты Пашка Лобаў, што сёння раненька, яшчэ старая не запальвала печы, усунуліся ў хату.

— Хто там? — першым крутнуўся на зэдліку і скочыў да вінтоўкі, што стаяла пры зеленаватым, распісаным у жоўтыя кветкі, невялікім куфры, Пашка Лобаў.

— Дварчанскі Карыба бацюшку прывёз,— Рэпчыха зяхнула ледзьве жывым, перапалоханым голасам.

— Таго самага... Дэконскага? — Жэнік, выціраючы локцем тлуставатыя, блішчастыя ад падсмажаных скварак губы, таксама азірнуўся на акно.

— А каго ж яшчэ... Хаты, мусіць, высвенчвае,— дагадалася нарэшце і трохі паспакайнела Рэпчыха.

— Ну, мы зараз яго пасвенцім,— Пашка скрывіў свой бялявы, пабіты сінявата-ружаватымі балячкамі твар і захіліўся за печ, прыслухваючыся ўжо да шоргату і глухаватага тупату ў дашчаных дзіравых сенцах.

— Дзеткі, пабойцеся бога, не чапайце,— здушаным голасам зашаптала старая і кумельгам падбегла да дзвярэй, каб адчыніць цяжкую, што западала, клямку.

Угнуўшы перад адчыненымі дзвярмі голаў, каб не зачапіцца чорнаю стаўбунаватаю камілаўкай за папярочку, Дэконскі на міг застыў у сенях і, пазнаючы ў старой Рэпчысе тую кабету, што, здаецца, колісь прасіла заступіцца за сына, нехаця пераступіў парог.

Ён дагадаўся таксама, што насуплены, нацяты хлопец, які сядзеў бокам да стала, перакінуўшы нагу цераз зэдлік, і быў, мусіць, той самы савецкі міліцыянер, за якога і прасіла заступіцца гэта худая, з востра задзёртым носам і сівымі, рэдкімі, што выбіліся з-пад хусткі, валасамі нізенькая жанчына.

На стале, які хтосьці чапіў, калыхнулася недапітая бутэлька з каламутнай самагонкай. Пілі, напэўна ж, ужо яны, партызаны. Чаму ж толькі той дурыла, што застаўся стаяць пры санях, не папярэдзіў, не даў знаць, што ў хаце могуць быць лясныя госці. Але ўцякаць адсюль ужо не было як, і Дэконскі, перамогшы свой раптоўны, задушлівы страх, што гарачым потам шугануў па спіне, зычна гукнуў у нізкую хату:

— Слава Ісусу Хрысту!

Вялікая, жаўтлявая яго рука ашчаперыла бліскучы латунны крыж і перахрысціла той кут, дзе сядзеў таксама трохі ўстрывожаны Жэнік Рэпка.

— Слава-слава,— скоранька зашаптала і махнула ў сябе перад носам рукою старая Рэпчыха.

— Хі-хі,— прарваўся за печчу нечаканы і недарэчны смяшок.

Дэконскі павёў краем вока і змеціў, як з-за белага мурка выслізнула і схавалася зноў цёмна-сіняватая руля вінтоўкі з пярсцёнкам мушкі.

— Низыди, сатана,— зычны голас Дэконскага нібы трохі залекацеў, але вялікая жаўтлявая рука, узяўшы крапідла, тыцнула ім у пустое вядзерца і тройчы з глухаватым шумам махнулася на хату.

— А крапідла-то сухое,— з-за нізкай печы нарэшце высунуўся драбнаваты ў плячах, схуднелы, ў рудаватым шарачковым пінжачку Пашка Лобаў. Шчака яго, шчодра ўсыпаная сіняватымі балячкамі ад вугроў, крывілася ад здзеклівага смяшку.

— Дзеткі мае, ці вам ужо вучыць бацюшку,— Рэпчыха баязліва і скрыва паглядала на вінтоўку, якую паставіў сабе на мокры, раскіслы чаравік танклява-худзенькі партызан.

— Чаму ж яму і праўда вады ўжо шкода,— перакінуў сваю кароткую ногу цераз зэдлік і ўстаў ужо каля стала натапыраны Жэнік Рэпка.

— Ты вот памаўчы,— азірнулася на яго старая.

— А чаго маўчаць, помніш, як ты плакала?.. Ручкі яму цалавала, во гэтыя, вялікія, як клешні, і валасатыя.— Жэнік знізу ўверх змераў прыціхлага каля парога і ссутуленага папа. Твар у таго скамянеў да жаўтлявай мярцвянасці.

— Сціхні, нехрысць,— закруціла, затрасла галавою старая Рэпчыха, выцягнуўшы руку, нагнулася ў памялешнік, знайшла там чапялу, падняла над сабою.

— Маці... ты,— закрыўся рукою і пачаў паціху адступацца за стол, брыдка пасмехваючыся, перапалоханы Жэнік Рэпка.

— Во расквашу доўбню адному і другому,— яна заплюшчыла вочы і замахнулася чапялою.

Дэконскі нахмурыўся, таксама пабойваючыся гэтай паднятай чапялы, і, угінаючы голаў з высокай камілаўкай, спіною пасунуўся ў чорную прорву сяней.

На надворку, падыходзячы да саней, ён скоса зіркнуў на збедненага, змерзлага з чырванавата-шызым носам Язэпа Карыбу і мармытнуў, кісла крывячы губу:

— Можа, вернемся ў вёску...

— Што вы, бацюшка, пабойцеся бога.

— Бога я не боюсь, а вот дьявола...

— Я ж і казаў вам — не заходзьце ў гэту хату.

— «Казаў»,— сярдзіта крыкнуў на царкоўнага старасту разгневаны Амвросій Дэконскі і сеў у сані, прымошчваючыся на мяккі і шапаткі мех з аўсом.— А почему утаил, что здесь могут быть партизаны?

— Гэ,— патурзаў за лейцы і гаркавата ўсміхнуўся ў свае зеленавата-белыя вусы Язэп Карыба.— Ды іх цяперака поўна ўсюды, як молі.

— Так что же нам делать? — бацюшка пахіснуўся на Карыбу — санкі, шаргочучы па жвірыстым цукраваным снезе, паплылі міма нізкай, прыгорбленай хаты.

— Брыдка ж уцякаць. Ды людзей пакрыўдзім.

— Оно, так...— уздыхнуў Амвросій Дэконскі, думаючы сам-насам, што дабром не скончыцца і тое, што ён усунуўся ў «самапомач» — гэтую шалудзівую арганізацыю, што раздае яўрэйскія неданоскі ды транты. I сам ён, набіты дурань, паслухаўшыся сына, прывалок дадому цёмна-вішнёвы буфецік. Нашто, каб хто спытаў?

Фурманка спынілася каля выбеленай хаты з блакітнымі аканіцамі. За густым і высокім яловым частаколам сіпла загаўкаў жоўты сабака з касматай мызай.

Язэп Карыба, саскочыўшы з саней, адчыніў уездную брамку і першым усунуўся ў двор.

Ад нізкага хлява да пабеленай хаты па нацягнутым, абслізганым да бляску дроце пабегла жалезнае кольца — пазвоньваючы ланцугом, сабака рвануўся да Карыбы.

I Дэконскі ўчуў за яловым частаколам у двары раптоўную раз’юшаную валтузню: здушанае, хрыпатае гыркатанне сабакі і расцяжна-злоснае падгукванне свайго фурмана: «Іх ты, здыхата. Іх ты...» Хілячы набок сваю чорную аксамітавую скуф’ю і падазрона зазіраючы ў двор, Дэконскі сумеўся, убачыўшы, як чырвоны ад натугі Карыба абедзвюма рукамі раздзірае разяўленую сабачую пашчу, а сабака, раскарачыўшы лапы, пнецца назад, з усёй моцы сілячыся вырвацца з Карыбавых рук.

З хаты, баязліва адчыняючы рыпучыя, набрынялыя ад вільгаці дзверы, высунулася і завойкала ад нечаканага дзіва неакрытая, у блузачцы паўнявая маладзіца.

— Ай, божачка, пусці сабаку,— яна замахала белымі круглымі рукамі.— Што ты робіш? Задушыш!

— Гэтакі звер. Задушыш, яна кажа. Вазьмі за нашыйнік, адцягні,— азірнуўся, задыханы гэтай тузанінай з сабакам Язэп Карыба,— а то во і, праўда, пакусае.

Маладзіца, зачвякаўшы збітымі крывымі дзеравянкамі па раскіслым надворку, падбегла да Карыбы, адарвала сабаку і, цягнучы яго, яшчэ больш раз’юшанага, да хлява, здзівілася:

— Дзядзька, як вы яго гэдак?..

— Ці так ці гэтак, а ты звяра добра навязвай,— Карыба шмаргануў мокрымі ад сабачай пены рукамі па зашмуленых, брудных да глянцаватай чарнаты полах кажушка і борзда падбег да бацюшкі, што стаяў яшчэ ўсё за сырым пазелянелым частаколам.

— Заходзьце ж,— Карыба каўзануўся на лапіку накарэлага лёду, але не ўпаў.

— Чудеса,— мармытнуў Дэконскі і, раздзімаючы злыя ноздры, паплыў у сваёй шырокай і доўгай, як бабская спадніца, расе да чорнай проймы расчыненых сяней...

З Прылуцкіх хутароў, забываючыся пра тое прыкрае здарэнне ў Рэпкавай хаце, ён варочаўся давольны — верасаўцы не паскупіліся: на Карыбавых розвальнях падраслі да самых жычак мяхі з аўсом ды жытам. Лёгкія лазовыя кошыкі, накрытыя гэтакімі самымі плеценымі вечкамі, пацяжэлі ад ружовых, перасыпаных сечкай ды мякінай яечак. Ад стаўбунаватай, таксама выплеценай з ракітніку і пафарбованай у чырвоныя і зялёныя паскі круглай карзіны, дзе ляжалі колькі свежых сыроў ды ўкручаных у анучкі асялкоў масла, смачна пахла солкай, падсушанай паляндвіцай. Яе, як кажуць, падсмыроджаную-падпраўленую, пасыпаную кменам, часнаком ды каляндрай і ўнюхалі дварчанскія паліцыянты.

Цяпер на пераездзе, калі што здаралася ў мястэчку, выстаўляўся пост — бывае, немец з паліцыянтамі, бывае, яны адны — паліцыянты, што стаялі на варце дзён два ці тры, правяраючы праезджыя фурманкі.

Сённяшняй ноччу пад нямецкі спальны вагон, што стаяў зводдаль вакзала на кароткай ветцы, нехта паклаў міну, праўда, невялікую — яна, аглушыўшы чыгуначную паліцыю, што спала там, толькі аблупіла на вагоне бляшаную абшыўку.

I сёння зранку перад паласатым шлагбаумам ужо сталі ў чорных, з дзюбавата доўгімі брылямі шапках двое паліцыянтаў, ружова разамрэлых, бо ўскоралі глынуць палкага, як агонь, першака, і ўзбуджаных, з перагарэлым нутром, што пасмоктвала і бурчала ад прагі; і паліцыянты нецярпліва і ўпарта думалі, як перахапіць зноў шклянку гары.

Сціраючы з пачарсцвелых сіваватых губ вялую ўхмылку, яны ўжо з важным, непадступным гонарам падыходзілі да саней, што пад’язджалі да пераезда, і давалі рукою знак з’ехаць на абочыну.

Пашморгваючы за рэмень вінтоўку, няспешна, з цяжкім шахканнем ялавых жоўтых ботаў, па раз’езджаным, перамешаным з сіняватым вугалем снезе падыходзілі да саней: адзін, каб праверыць, ці ёсць у фурмана аўсвайс — жаўтлявыя, пераломленыя кардонныя вокладачкі з наклеенай картачкай і фіялетавай прадаўгаватай плямкай — адбіткам пальца; другі, каб тым часам перавярнуць у лазовым палукашку пыльна-пяршывую канюшыну ці мяшок з аўсом і знайсці аплецены буталь з самагонам.

Як знарок, сёння ім доўга не шанцавала. Перабраўшы падвод шэсць, яны, раздражнёна-злыя і помслівыя, нарэшце запынілі чорны вазок калекага пана Бернацкага: разбітага паралічом гадоў сарака мужчыну, што, трасучыся як у ліхаманцы, ледзьве мог хадзіць і балбатліва, пырскаючы слінай, гаварыць,— без прывычкі і не разбярэш што. Баючыся ўжо таго, што сённяшнім ліхім часам магло здарыцца ў фальварку, ён са сваёй пакаёўкай, якая слугавала яму хвораму, а цяпер стала жонкай, перабраўся ў мястэчка. На ўладны жэст паднятай рукі яго чырванаватая, нават сіняя ад прыроды Юдаля, што была і за фурмана, сапучы ў руды, што абкручваў шыю, лісіны каўнер, скіравала каня бліжай да канавы, поўнай зеленаватай, у бурбалках, талай вады.

Высокі, худы, нібы з начэпленымі чорнымі пад носам вусікамі, паліцыянт сігануў да вазка, крыкнуўшы здалёк:

— Дакумент!

— Які ж сённяшнім часам дакумант? — кабета недзе з боку каля сябе знайшла карміновы абшморганы рыдыкюль, дастала складзены ў чатыры столкі лісток у зялёную клетачку з чырвонай тоненькай лініяй.

Паліцыянт разгарнуў яго, паўзіраўся на фіялетавы штэмпель, прачытаў, мінуўшы нямецкі, толькі беларускі тэкст пасведчання: «...Выдана ў тым, што Бернацкі Казімір, яго жонка Бернацкая Адольфіна з’яўляюцца жыхарамі мястэчка Дварчаны».

— А дзе фотакартка? Хто гэта паверыць, што гэта вы жыхары, хіба толькі сам гмінны бурмістр спадар Казакевіч.

— Які далі дакумант, такі маем.

— Далі...

I тут нешта пачаў балбатаць, калоцячыся і крывячы адвіслую мокрую губу, пан Бернацкі.

— Праверка, не мыкай,— паліцыянт, паляпаўшы рукою па зялёнай у чорныя вазончыкі радзюжцы, раптам падсунуў пад яе руку, намацаў і выцягнуў «гусака» з чысценькай, ажно сіняватай, гнанай, як для сябе, самагонкай.

_ Міна? — зацвякаў падкоўкамі ботаў, ідучы да вазка, другі паліцыянт — ніжэйшы, з даўгаватым, панура апушчаным носам.

— Яна,— прыскаліў адно вока той, што трымаў за доўгае рыльца «гусака» з папяровым размоклым заткалам.— У камендатуру прыдзецца адвезці.

— Хлопчыкі, на лякарства яму вязу.

— Не дурыся, кабета, праязджай!

— Хлопчыкі...

— Скарэй, сказана,— рука ляпнула па боку дагледжанага гладкага каня, і сані, дастаючы шынамі да бруку, з едкім віскам паплылі на пераезд. На санях азіраўся і, крывячы мокрую адвіслую губу, сіліўся нешта сказаць пан Бернацкі.

Да другога воза паліцыянты падышлі ўжо на добрым падпітку: перад гэтым яны ўкрадкам бегалі за чорны куст бэзу і там пацягвалі гэты моцны, выгнаны, мусіць, з жытняе мукі самагон проста з «гусака», ставячы яго назад у снег між пазелянелых старых камлёў бэзу.

Да пераезда якраз набліжаліся розвальні, на якіх сядзеў, ганарыста падняўшы голаў у аксамітнай камілаўцы, настаяцель дварчанскай царквы Амвросій Дэконскі. Уперадзе яго на мяшку з аўсом курчыўся ад сыраватага адлежнага холаду і хаваў белыя вусы ў чорны аб’інелы каўнер кажушка Язэп Карыба.

Згледзеўшы паліцыянта, што высунуўся з-за шарага пераплеценага пруцця голага бэзу з чорным каўпачком леташняга гнязда, Карыба вяла шлёгнуў мокрай сырамятнай пугай, каб падагнаць каня і скарэй мінуць паліцэйскі пост, але тут няждана з-за спіны напярэймы каню выйшаў другі паліцыянт — высокі, бліскаючы асалавелымі, сінімі вачмі.

— Стой! — гукнуў ён, падымаючы чорную руку з сівым закарвашам і стараючыся злавіць каня за цуглі.

Карыба нібы незнарок праехаў трохі і тады ўжо турзануў на сябе лейцы:

— Тыр-р-р!

— Ты што? — паліцыянту нешта закусала за каўняром, і ён, жмурачыся, пакруціў доўгай худой шыяй.— Паліцыянта не бачыш?

— А хіба паліцыянт не знае бацюшку? — Карыба азірнуўся на Дэконскага, але той, панура звесіўшы свой немалы чырванаваты нос, маўчаў.

— Знаю, што з раю, але як зваць — не знаю,— густым атрутным пахам тытуню і самагону дыхнуў прыгорблены высакаваты паліцыянт.— Паказвай дакумент!

— Вы што? — прыўзняўся на мяшках насуплены Дэконскі і задраў сваю горка-аксамітную камілаўку — вока ў яго турзалася і касіла ад нервовасці.— Хіба мы падлягаем праверцы?

— Не падлягае толькі войска, паліцыя ды нямецкія дзяржаўныя службоўцы,— да саней, сплёўваючы з губы кантарык размоклай белай цыгарэткі, падыходзіў яшчэ адзін паліцыянт — драбнейшы, з бледна-зялёным худым тварам, і Дэконскі, крышку асядаючы на мяшок, пачаў пазнаваць басякаватага, распуснага свінабоевага сынка, што гадоў колькі назад на прастольнае свята Іаана Хрысціцеля, калі Дэконскі з урачыста-набожнай працэсіяй прыхаджан, над якімі вецер пакалыхваў залацістыя харугві, падышоў да блізкай, схаванай у старых чорных алешынах рэчкі, каб высвенціць Іардан, з-пад берага з аеру, вымазаўшыся сіняватай гразёю і дзіка пасмехваючыся, высунуўся ён, сын Пясэцкага. Тады нехта з прыхаджан шпурнуў у яго сухою трухлявай ламачынай. Пясэцкі, бліснуўшы голым сінявата-худым азадкам, даў нырца і выплыў каля другога берага і во гэтаксама, крывячы мокрыя таўставатыя губы, дурнавата зарагатаў.

— У мястэчку ўведзены паліцыйны выняткавы стан. Мы правяраем кожнага. Прашу падсунуцца,— і чырвоная змерзлая, з пакрэплымі пальцамі рука адчыніла вечка ў лазовым кошыку — якраз там, дзе ляжалі сыры і паляндвіца.

— Уга-а! — выцягнуў губы высокі, з падбрытымі вусікамі і пляскаватым носам паліцыянт і выхапіў з кошыка паляндвіцу.

— Буду скардзіцца ў раён,— бацюшка Дэконскі ад злосці скуб вялікаю жменяю сваю падстрыжаную сіваватую бародку.

— Якая скарга, на каго, калі загад даў штурмбанфюрэр СС,— дыхнуў на Дэконскага густаватым перагарам высокі, з худавата-ўпалымі шчокамі паліцыянт.

— Гіцлі, што скажаш больш, настаяшчыя гіцлі,— сцебануў каня пугаю і рашуча падняўся на каленях Язэп Карыба. Конь нехаця зрушыў з месца.

— Гані, гані,— Пясэцкі падтрос на плячы вінтоўку.— А то зараз агрэю кульбаю па плячах.

— Не праракайся, едзем з богам,— загадаў ужо і Дэконскі, закідваючы сабе на калені шырокую паласатую стужку епітрахіллі.

— Ну, што ты скажаш, гіцлі,— не мог яшчэ ўсё аціхнуць і супакоіцца царкоўны стараста Язэп Карыба.— Брыда, як кажуць, з брыды. Усё падаянне, ці, як грыцца, прынашэнне, забралі б.

Дэконскі маўчаў, слухаў, як балюча, жалезам па рэйках пераезда, скрыгаталі палазы саней, і калі гэты едка-балючы віск сціх, задраўшы кароткую, з белаватым плешыкам бародку, сказаў: «Делайте не брашно гиблющее, но брашно пребывающее в живот вечный»[3].