Голас крыві брата твайго

IX

Іх, дванаццаць вязняў, пазарастаных хто чорна-сіняй, хто рыжавата-залацістай шчацінай, што сядзелі ў аслізлым, затхлым падвале, дзе пахла нявыветраным, чарвівым салам, белай мураванкі, якую трымаў нядаўна расстраляны немцамі кручаны гандляр Станчук-Дранчук, штодня выганялі за пажарную вышку капаць катлаван для нейкага будынка, па местачковых чутках — турмы, што мелася адысці казацкім сотням паходнага атамана Паўлава.

Зямля ў засені старых кляноў трымала яшчэ лёд, ніжай за ржавым пяском ішла цвёрдая ўкамянелая гліна, а глыбей — лабатыя каменні, якія трэба было выбіваць ломам.

Сёння ім, пецярым, астатніх пагналі на чыгунку разгружаць тодаўцам цэмент ці дашчаныя шчыты, дастаўся вялікі, што сядзеў якраз пасярэдзіне ямы, выставіўшы седлаваты, як конскі зад, пудоў на пяць, ружовы камень.

Падкапаўшы і падважыўшы ломам, яго вывернулі так неспадзявана, што Міця толькі пад нечы крык: «Го, сцеражыся!» адно паспеў адскочыцца. Але ўсё роўна, перакуліўшыся, ружаватая глыба прыхваціла нос чаравіка, няшчадна-балюча прышчаміўшы і ледзьве не раструшчыўшы вялікі палец.

Міця, скрыгануўшы зубамі, адно ціха перакрывіўся.

Пасінелы ад холаду, што шморгаў усё пад носам шарым закарвашам чорнага шыняля, паліцыянт Пясэцкі, зазіраючы, як певень, адным вокам у глыбокую яму, шалёна-радасна зарзаў:

— Можа, каго задушыў?

— Не-е-е! — не ведаючы, што ён гідуе, гукнулі з ямы.

— А я думаў, аднаму ўжо капец. Менш і клопату на аднаго было б.

— Які ж клопат, пускайце дадому,— азваўся смуглявы, падобны да цыгана, мужчына, што накульгваў і крывіў у хадзе ступню.

— Куды спяшаешся? Каму вісець, той не тоне,— цыркнуў слінай сюды, у яму, помсліва-злы Пясэцкі.

— А што з намі будзе? — абапёрся на лапату і падняў свой гарбаваты нос трохі як перапуджаны гэтай навінай Лаўрын Царык.

— Я ж і кажу: сёння здароў, а заўтра роў,— Пясэцкі злавіў рукою прыклад вінтоўкі і падтрос яе вышай на плячо.— Але менш гавары. Работы па вушы. Камень даставай!

— Камень без вяроўкі не дастанем,— абцёр рукавом парны лоб, на якім двума чарвячкамі віўся і збягаў пот, смуглявы, падобны да цыгана мужчына.

— Ха-ха-ха, вяроўкі,— зноў цыркнуў слінай Пясэцкі.— Каб хацеў вас павесіць і то не знайшоў бы.

— Падысці ў блізкую хату і папрасіць,— падказаў смуглявы мужчына.

— Я пайду па вяроўку, а вы — хто куды...

— Можна паслаць каго з нас.

— А ён вернецца? — Пясэцкі крутнуўся на задніку.— Хаця можна... Корсака вунь. Не вернецца — Чэсю возьмем у заклад.

— Ідзі,— падміргнуў Міцю лупаватым карычневым вокам Лаўрын Царык.— Можа, стрэнеш каго. Можа, хто свой надарыцца...

Міця ўсімі грудзьмі ўздыхнуў на міг, стаўшы, як на страмёны, на сашчэмленыя рукі двух мужчын, вылез з гліністай азызлай ямы. Нечаканаю воляю вясновы вільготны вецер дыхнуў у спацелыя грудзі, свежым холадам казытнуў шыю.

Мястэчка было за раўком. Пад старымі ружаватымі хвойкамі, што палахліва адступіліся ад пясчанага касагора, бялелі першыя атынкованыя хаткі.

Наўпрасты, калі прабегчы да касцельнай, за паўкіламетра будзе Паштовая, там — ашалёваны, з аблушчанай карычневай фарбай, з выбітым аконцам, дзе заўсёды сядзіць пара насцярожана-палахлівых шызых галубоў, Грабянкоў дом — дом Чэсі, Але ці ўдома яна?

— Давай не думай,— лілова-чорнай руляй вінтоўкі Пясэцкі штурхнуў Міцю пад лапатку.

I Міця, нават забыўшыся, што шчыміць і ные прыдушаны палец, зашастаў па чорным леташнім крываўніку.

Адным, здаецца, махам узбег па вільготна-ліпкай, што паскрыпвала пяском, дарозе на стромы груд, дзе мякка і густа шумяць, адхіляючыся ад падточанага сыпкага берага, круглаверхія з тоўстымі, пакручанымі, як раматусам, лапамі старавечныя хвойкі.

Далей, за імі, у маладым падлеску, у круглых, як насенны кутасік у цыбулі, ялаўцовых кустах, велічна і ўзнёсла падымалася ружаватая, з шыза-зялёнай і маленькай ад вышыні кронай, задумлівая, з нейкім сваім, непадступным гонарам хвойка.

I Міця задыхнуўся, успомніўшы зіму, глыбокі снег, непраглядна-сівую кудасу, трэск разгайданага галля і сушняку, і яе, цёпла-пахучую Чэсю. Даверліва і аддана-мяккую вільгаць яе вуснаў, яе глыбокі і захватліва-парывісты, балюча-стомлены, сутургаваты ўздых...

Як ачаравала, як перайначыла і абвеяла зіхатліва-радужнай яснасцю свет гэтая першая блізкасць.

Міця завярнуў на цвёрдую сярод вузлаватых у нарасцях белай смалы пераплеценых карэнняў вузкую сцежку, што ўмела роўненька бегчы між непрыступных камлёў сосен. Ногі заслізгаліся па карычняватай, летась увосень нацярушанай ігліцы.

Калі ён вернецца, калі ён прыйдзе з Чэсяй да гэтай прыгожай сасны, каб абняць іх абедзвюх разам?

Няўжо ніколі?

I нечакана тугі, звінючы, як струна, і адначасны з глухаватым вінтовачным стрэлам свіст кулі ачуціў Міцю. Ён азірнуўся — страляў Пясэцкі, стоячы каля чорна-белага, стракатага камля старой, што расла зводдаль ад струхнела-гнілаватых, дашчаных хлевушкоў, вілаватай бярэзіны.

Толькі цяпер Міця зразумеў, што будзе далей, калі ён ступіць хоць адзін крок — Пясэцкі стрэліць зноў.

Брыда! Гад! Паскудства! Ён выправіў Міцю знарок, каб напалохаць, паздзекавацца, а калі Міця паспрабуе ўцякаць, то і застрэліць. Апраўданне лёгкае — хацеў уцячы. Чуючы, як усё гарыць і пераварочваецца ад страшнай нянавісці, болю і адчаю, Міця памалу пайшоў назад. Ногі дрыжалі і спатыкаліся на шарай, паточанай ужо ружаватымі дзюбкамі травы і няроўнай сцежцы.

Пасмоктваючы танную нямецкую цыгарэтку, што вісела на адкапыленай губе, Пясэцкі кляцнуў замком, выкінуў патрон, што курыў яшчэ смярдзючым дымком, спытаў пісклявата-бабскім голасам:

— Чаго вярнуўся?

— Бо хацеў,— Міця сціснуў зубы, прымяргоўваючыся на выпадак чаго вырваць вінтоўку.

— А я думаў, ты пойдзеш далей...

— А ты страляў бы, падлюка?

— Ха-ха...— Пясэцкі двума пальцамі злавіў на губе рассліненую цыгарэтку.— Шкада, што і так злямзіў.

Нешта балюча і цяжка абарвалася ў Міцевай душы.

— Гніда...

— Маўчы! А то! — Пясэцкі зноў кляцнуў замком.

— Што? — Міця стаяў збялелы, увесь ужо дрыготка-напяты.

— Ідзі лепш па вяроўку, пакуль я з цябе не злупіў шкуру.

З ямы высунуліся вязні, аблёгшы локцямі на край берага, глядзелі, што робіцца каля адзінокай тоўстай у камлі звіслай бярэзіны.

— Што, яшчэ не прыняслі вяроўку? — спытаў высокі шыракаплечы мужчына, задзіраючы свой ліловы нос.

— Ды во не ідзе,— здзекліва ўсміхнуўся Пясэцкі.

Міця злосна спадлоб’я зіркнуў на Пясэцкага і, памалу адыходзячыся ад бярэзіны, ступіў на ружаватую, скрыпучую ад вільготнага пяску дарогу. Яна падымалася туды, дзе была Чэся, дзе быў іншы, здаецца, вольны, хоць на міг і ясна-велічны, поўны хараства свет.

Азірнуўся. Пясэцкі, паставіўшы каля бота вінтоўку, маўкліва і падазрона глядзеў з-пад свае чорнай даўгадзюбай шапкі. Паклаўшы аблакачоныя рукі на бераг, выцягваючы голаў, сцішана вызіралі з ямы і нічога не разумелі ўсе чатыры здзіўленыя вязні.

Раз’юшаны Пясэцкі раптам крутнуўся, падбег да жвірыстай гурбы свежага пяску, злосна і дзіка чарпануў па ёй ботам і сыпнуў вязням у твар:

— Чаго вызверыліся? Марш працаваць!

— Валам і то даюць перадыхнуць,— аказаўся малады, падобны да цыгана мужчына.

Пясэцкі махнуў чорным рукавом з шарым закарвашам.

— Гэй, Корсак, варочайся назад, лезь у яму, покуль я цябе не прыстрэліў! Хай ідзе ён, гэты стары чмут,— і бот, упэцканы ў рыжаватую гліну, ткнуўся ледзь не ў самы Царыкаў чорна-сіняваты, з сівай іскрыстай, як замаразак, шчацінай няголены твар.

З чужой добрай помаччу Царык выкарабкаўся з ямы і, угнуўшыся, трохі нават накульгваючы і падвалокваючы ногу, пайшоў на жоўты, з падточаным берагам касагор, дзе пад вартай старых круглаверхіх хвояў свіціліся пабеленымі сценамі местачковыя хаткі.

Адтуль ён прынёс вяроўку і нечаканую ўжо для Міці навіну, якую пераказаў, упёршыся зморана на лапату, калі выцягнулі з ямы цяжкі камень.

— Забег да Карыбы. Ён мой даўні таварыш,— Царык згроб жменяй з броваў кроплі поту.— Хай ратуе. А то, думаеш, мы не дагадаліся, што гэты пэцкала, што выдае сябе за палячка, хацеў цябе прыстрэліць. Трэба ратавацца. Наказаў і тваёй...

— Каму?

— Ну, не прыкідвайся. Хіба не знаю. Хай таксама шукае якога ратунку. А то не бачыш — згінем.

У Міці ўстрывожана закалацілася і заныла ад нейкага шчымлівага болю пякучае сэрца — ён убачыць Чэсю. Яна не выцерпіць і, напэўна, прыбяжыць сёння. I праўда, Чэся з’явілася скора, калі іх гналі на абед,— хоць які там абед — пойла з гнілаватых буракоў, белавата-сыпкі, гаркаваты з выметкаў рознай мукі і вотрубяных дамешкаў хлеб.

Не даходзячы мураванкі, з боку брукаванай вуліцы пад шара-бліскучым, навіслым над тратуарам яблыневым голлем Міця нечакана ўбачыў на дамскім, з радужнай сетачкай веласіпедзе знаёмую постаць у карычневым каптаніку са стаячым каўняром, абшытым чорнай апушкай, і ганарыста нацягнутым на адно вуха берэтам.

З дробным, нібы шкляным звонам, веласіпед саскочыў з тратуара на мутны ружаваты брук і, бліснуўшы руляй, спыніўся напроці маўкліва-панурых вязняў. Яны, заклаўшы назад рукі, паволі ішлі сярэдзінаю шашы, прыгорбленыя і сцішэлыя ад прытоеных цікаўных позіркаў стрэчных людзей; за імі, трымаючы пад пахаю ацяжэлую вінтоўку і насунуўшы на вочы дзюбаватую шапку, падкоўкамі ботаў цокаў Тадак Пясэцкі.

— Міцек! — задушлівы, глыбокі ўскрык вярнуў Міцю нешта даўняе, шчымліва-радаснае.

— Да арыштаваных не падыходзіць! — прыкрыкнуў Пясэцкі і, апярэджваючы Чэсю, падбег да калоны вязняў.

— Міця, за што? — Чэся, саскочыўшы з веласіпеда і ведучы яго блізенька каля сябе, здзіўлена-вялікімі вачмі глядзела на Міцю.

— Не ведаю, Чэся.

— Што перадаць табе?

— Нічога.

— Я во наспех нешта ўзяла,— з кіраўніцы яна зняла белую торбачку з вышытай у двух зялёных лісціках ружай.

— Я сказаў адысці ад арыштаваных! — злосна ўжо зароў Пясэцкі і рвануў з Чэсіных рук вышываную торбачку.— Падаянкі трэба перадаваць толькі праз паліцыю.— I махнуў гэтаю торбачкаю.— Там, у камендатуры.

Чэся нечакана павярнула веласіпед і нечакана загарадзіла дарогу Пясэцкаму.

— Тадэк, ты ж быў добры.

— Добрыя даўно звяліся,— ён адвярнуў сваю дзюбаватую чорную шапку і падняў палатняную торбачку.— На і адыдзі, калі не хочаш мыць у паліцыі падлогу і сходы.

Міця ледзьве трываў, душа гарэла ад нянавісці і гневу, што не можа ўдарыць, забіць Пясэцкага. Перасільваючы сябе, папрасіў толькі:

— Чэся, не трэба, не прыніжайся.

— Што рабіць, Міцек? Можа, схадзіць куды, папрасіць? Можа...

Міця маўчаў, угнуўшы голаў, пазіраў, як слізгала на няроўных каменнях калекая ў чаравіку з высокім скрыўленым заднікам нага дужага, падобнага да цыгана мужчыны. Ён усё спатыкаўся і пахістваўся набок. Поруч шоргаў доўгімі, як ночвы, збітымі, упэцканымі ў гліну і размоклымі туфлямі Лаўрын Царык.

Пішчалі ад вады і Міцевы, каторы ўжо дзень не сушаныя, расквашаныя і ажно сівыя чаравікі.

I праўда, што рабіць, каго прасіць, як ратавацца? Вайна разагнала, раскідала ўсіх.

— Міцек, я ведаю. Я дагадалася, куды ісці,— наскочыўшы ў выбоіну, заляскаў і балюча зазвінеў Чэсін веласіпед.

— Куды ты пойдзеш, Чэся? — Міця, прыгледзіўшыся, бачыў, як змянілася, як пасталела яна, як нешта смутна-хваравітае абяскровіла яе твар і пасініла, сцягнула яе падпухлыя вусны.

— У Наваградак.

— Каго там знойдзеш ці дапытаешся цяперашнім часам?

— Знайду... Камашылу...

I тут ужо зусім выйшаў з цярпення, не вытрываў Пясэцкі, але голас яго сарваўся і захрас у пракураным горле. Нарэшце, адкашляўшыся, ён крыкнуў па-польску:

— Холера! Псякрэў! Не вольно розмавяць![12]

— Як ты, Чэся? — нібы не было гэтага злога, помслівага напамінку Пясэцкага, задраў сваю кепачку Міця.

Яна махнула перад тварам рукою, нібы хацела засланіцца ад раптоўных слёз, доўга маўчала, пракоўтваючы свой даўкі боль, нарэшце адазвалася, ужо таксама па-польску:

— Не мартві сень о мне. Чуень сень добжэ[13],— і падняла руку ў карычневай шоўкавай пальчатцы, скоранька перабіраючы скурчанымі пальцамі, струнка прыпаднялася ўся, каб бачыць за чужымі плячмі і галовамі Міцю: — Цалуень ці моцна[14].

I асталася стаяць на шарым, выкладзеным квадратнымі плітамі тратуары пад доўгім галлём чорнай грушы, што пераважылася цераз мігатлівы, зліты ў адзін пас штыкетнік.

— Шыбчэй, холера! — зноў уедліва гаркнуў Пясэцкі.

За навалам пераплеценага, аблашчанага вясновым сонцам прысаддзя, за гонтавымі жаўтлява-замшэлымі дахамі местачковых будынкаў падымаўся мутна-бляшаны, пабіты ржавымі плямамі дах мураванкі.

Міця азірнуўся: Чэся, падаўшыся яшчэ да крутабокай, абклеенай афішамі тумбы, спынілася за ёю і, трымаючы адной рукою сцішана-паслухмяны веласіпед, а другою, бездапаможна-скурчанай, закрыла вочы і здрыганулася ад сцішнага плачу. I Міця нечакана пачуў яе стогн і ўсхліпы. Стрэчныя людзі азіраліся то на яе, то на купку вязняў, што глухаватымі крокамі ступала па старым выбоістым бруку. На вузкую вуліцу ў чорным адчаі хілілася калюча-голае і крывое галлё прысадаў.

У Міцевай душы нязносна зашчымела і запяклася балючым, як вытрываць, згусткам крыўда на гэты пусты, сінявата-хмуры вясновы свет: няўжо яны не стрэнуцца болей, няўжо не будзе той пяшчоты, салодкага адчування адно аднаго? Няўжо не вернуцца хвіліны кароткага шчасця, няўжо наперадзе чэрствыя, пакутныя дні чакання блізкай смерці?

Нібы здагадваючыся пра гэтыя цяжкія, трывожна-затоеныя Міцевы мыслі, ужо вечарам на цвілых, слізка-азызлых ад падвальнай вільгаці нарах да Міці падсунуўся Лаўрын Царык, здушана зашаптаў, падмахваючы галавою назад, на паўкруг закратаванага, нібы ў касцёле, тоўстымі прэнтамі акна, што выходзіла на глухі дзядзінец даўнейшай сальнай лаўкі дварчанскага гандляра і прайдзісвета Станчука-Дранчука:

— Гэ, гляджу, ты ўжо саўсім скіс,— і штырхануў локцем.— Дзень-два трэба патрываць, а там — на волі...

— Хто знае, як будзе,— Міця верыў і не верыў, бо было нешта па-дзіцячы смешнае ў Царыкавай радасці.

— Праўду кажу... Сам бачыш: нас пакінулі тут, у паліцыі, а астатніх перадалі казакам. Там людарэзы горшыя, чым паліцыя.

— Няўжо Пясэцкі пашкадуе нас?

— Гэты, каб прымеў, жыўцом з’еў бы. Але наш лёс не ў яго руках.

Сёння і праўда тых сямёра мужчын і сярод іх здаравеннага, пад два метры ростам, дварчанскага балагола Таўкуна не прывялі ў гэты смярдючы, з нявыветраным духам елкага сала падвал. Значыць, Царык кажа праўду, Пасля вячэры, на якую разам з закурэлым аплеценым дротам ліхтаром, што падвесілі за ржавы крук пад шурпатай столлю, прынеслі па кансерваванай бляшанцы несалёна-цёплага пойла, зверху якога густа, як раска на цвілой сажалцы, плавала грэцкая луска, усіх па калейцы пачалі вызываць на першы допыт.

Сутулаваты, з падбрытымі вусікамі, што чорнай, нібы наклеенай кажурынкай зачапіліся пад наздраватым носам, Сідорык першым паклікаў калекага, з падвернутай ступою мужчыну.

Нясмела ступіўшы і зачапіўшыся няспрытнаю нагою за парог, цыганаваты мужчына вярнуўся праз паўгадзіны, а то і менш, з падпухлым, апаласканым халоднаю вадою тварам і акрываўленаю ў пальцах праваю рукою, якую ён пагушкваў, прытрымліваючы левай, і крывіўся, падкусваў губу, каб перабіць і суняць боль.

I ўсе, зіркнуўшы на акрываўленую руку, таксама астуджаную ад гарачага болю шчымліва-халоднаю вадою, без ніякага роспыту, маўчучы, здагадаліся, што яе раструшчылі, усунуўшы каля завесаў у дзверы.

Цыганаваты мужчына прысеў на азызла-слізкі ад вільгаці палок чамусьці поруч з Міцем і зноў ад болю, ажно трасучы падбародкам, уцягнуў са свістам у сябе гэты затхлы дух падвала.

Ён нават нешта сказаў, але яго перабіў востры неспадзяваны, нібы ляскат перуна, голас Сідорыка:

— Корса-а-к!

Цяжкія, акутыя цынкавай бляхай дзверы ўедліва зарыпелі, адсланяючы паўцёмны і вузкі калідор.

Міця, чуючы ўсё яшчэ тупаваты боль у прыдушанай каменем назе, выйшаў у калідор, дзе ў малочнай, падвешанай да столі лямпачцы слепаватай чырванню датляваў валасок. Тут панура туліўся ад настылага холаду падвала яшчэ адзін паліцыянт.

Халаднавата і не вельмі светла было і ў прасторным пакоі на другім паверсе мураванкі, куды Міцю падапхнуў, мацюкнуўшыся і астаўшыся сам у калідоры, сутула-сухарлявы злосны Сідорык.

Шары, забэрсаны поцемкам вечар ціснуўся да двух шыракаватых вокнаў на шэсць балонак з ніжняй форткай, якую, пэўна, пабаяўшыся скразняку, локцем штырхануў немалады ўжо сіваваты немец з вітымі пагонамі на салатавым мундзіры.

«Жандармерыя»,— вызначыў Міця, спыніўшыся каля венскага крэсла.

Тут жа за сталом сядзеў яшчэ адзін у нямецкай зеленкаватай форме. Далей і абапал стала яшчэ двое — у чорных мундзірах з шарымі каўнярамі і з шарымі закарвашамі. Ужо свае, з паліцыі: камендант Бортнік і тутэйшы паляк Ядлоўскі, меншы па званні, бо нават у абмотках.

З боку ад Міці на шыракаватай абслізганай з жалезнымі падпорамі лаўцы, што стаяла сярод няроўнага, з тупаватым вуглом пакоя, зашчаміўшы між каленяў тоўстыя кулакі, сядзеў асалавелы, недаспаны з чырвонымі, як у ангорскага труса, вачмі, ужо нават і добра знаёмы па шостым класе, бо далей не вучыўся, Стась Дабрыян. Міця сумеўся і апаў душою, убачыўшы яго тут.

Не хацелася верыць, што ціхі, сарамяжлівы і ўжо зусім баязлівы Стась Дабрыян, якога папіхалі ўсе, а найбольш здзекаваўся Тадак Пясэцкі,— уссунуўшыся яму на спіну і трымаючы за вушы, ездзіў па класе і нават яшчэ пад рогат усіх расцяжна бэкаў,— ачуціўся тут у катоўні? Няўжо час, вайна, чужая смерць, на якую кожны нагледзеўся, так змяніла, так перайначыла і знявечыла людзей?

Міця краем вока зіркнуў на жоўтую, як выскаблены стол, лаўку і ўжо між Дабрыянавых зашчэмленых каленяў убачыў абшморганы да бляску шомпал, які востра і балюча ўпіраўся ў халяўку кепска зашнураванага, з высалапленым языком чаравіка.

I ўспомнілася ўжо іншае, чутае нядаўна ад кабет у Верасаве, што ў паліцыі лютуе нейкі кат, які замучыў дварчаскую кабету, поручы і круцячы шопмалам у незагоеную прастрэленую рану.

Няўжо гэта ён, сарамяжлівы Стась Дабрыян?

— Не азірайся,— пачуўся адтуль, з лавы, Стасеў і не Стасеў грозлівы голас.— Часу няма, ноч на дварэ. Распранайся.

— Пачакай,— падняў левую руку Бортнік, правай ён круціў, раструшчваў кончык прымоклай жоўтай цыгарэты.

Але Міця ўбачыў, як Стасю падміргнуў сіваваты ў зялёным фрэнчы немец і Стась у міг вока, падхапіўшыся з лавы, ужо нават спрытна і звыкла, з хлёсткім свістам махнуў шомпалам.

Удар прыйшоўся па карку — нечакана цяжкі і балючы. Міця ледзьве ўстояў на нагах, ледзьве стрымаўся, каб не закрычаць, не адказаць на гэты ўдар азвярэлым, свірэпым мацюком. Ён толькі бязвольна заскрыгітаў зубамі.

Бортнік, абцёршы рукою губы, павярнуўся да немца:

— Тут за яго прасілі.

— Хто? — па-польску спытаў другі — бялявы, з прыгладжанымі лысаватымі валасамі і з вялікімі вачмі.

— З Наваградка.

Міця, гатовы ўжо да новага, гарачага, што апякаў, як распаленае ў горне жалеза, удару шомпалам, напята і напружана заціх.

Немец разгарнуў чорна-мармуровы ў кардонных вокладках з паўкруглымі кантамі сшытак, што ляжаў перад ім, і выцягнуў з кішэні жоўты скураны футляр. Шчоўкнуў кнопкаю. Расшчаміўшы тонкадрацяныя, спружыністыя вушкі, надзеў акуляры на тонкі нос:

— Прозвішча?

— Корсак,— падсунуўся на кароткім, са спінкай, зэдліку мардаты Ядлоўскі.— Знаўся з бальшавікамі.

Нямецкі афіцэр пацягнуў на тонкім носе серабрыстыя акуляры і зіркнуў зверху шкельцаў.

— Быў сакратаром сельсавета,— Міця цяжка паварушыў перасохлым языком.

— Значыць, уводзіў жыдоўскі парадак? — зноў па-польску спытаў немец.

— Ён і за нашую справу пацярпеў,— нервова пачаў смактаць запаленую цыгарэтку ўстрывожаны Бортнік.— Сядзеў у польскай турме.

— Та-а-ак,— немец адною рукою трымаў, каб не загарнуўся чорны сшытак, другою падсоўваў на носе акуляры.— А дзе жывеш?

— У Верасаве.

— Далёка адсюль?

— Пяць кіламетраў.

— Та-а-к... Як ачуціўся тут падчас узрыву вадакачкі?

— Прышоў купіць газеты. Пра здарэнне на станцыі нічога не ведаю.

— Не прызнаецца, халера,— выскаліўся Бортнік.— Дзявулю тут мае. Да яе, мусіць, прыбягаў.

— I хто ж яна? — зноў спадлоб’я, угінаючы голаў, зіркнуў немец.

Гарачая злосць апаліла Міцю — нашто ж яшчэ выдаюць Чэсю.

— У вайсковым шпіталі робіць... міласэрнай сястрою,— падказаў Бортнік.

Пад вачмі ў немца праз акуляры высвечваліся яркія дужкі святла. Ён падняў лысаватую голаў, і дужкі расплыліся і збеглі ніжай.

— А хто там з іх пераводзіць у лес палонных?

— Тую ўзялі,— нарэшце за спіною ў Міці азваўся Дабрыян.— Была тут у мяне на дыбе.

— Што гэта значыць?

— Голую во на тапчан палажылі, ды па кумпяках...

Міця ўявіў, як ірваў сукенку на асарамачанай, перапалоханай да смерці дзяўчыне, прагнучы яе болі, пакуты, крыві, разлютаваны Дабрыян.

I ён, мусіць, таксама ўспамінаючы ўсё, што тварылася тут на тапчане з раздзетай дзяўчынай, здурэла зарагатаў:

— Раўла, як свіння пад плотам.

— Дзе цяпер яна? — нібы забыўшыся пра Міцю, спытаў немец.

— Казакам перадалі. Тыя ўмеюць на локаць кішкі накручваць.

— З гэтым што? — адкінуўшы крысо мундзіра, недзе з кішэнькі немец дастаў залаты, на ланцужку, гадзіннік, пазногцем адкалупаў накрывачку.

— Мы яшчэ перамовімся,— скоса, адным вокам зіркнуў туды, на белы цыферблат, Бортнік.

I тады з лаўкі порста падскочыў Дабрыян, падкусваючы край губы, шомпалам парнуў Міцю ў плячо:

— Пайшоў, гніда.

Мацаючы нагамі цемнаватыя сходцы, Міця сунуўся паперадзе Сідорыка, што, прычакаўшы ў калідоры, гнаў яго назад у затхлы, з нявыветраным духам азызлага, гнілога сала глыбокі, вымураваны з каменняў і настылы за зіму падвал. Нешта крыўднае да адчаю, брыдкае і агіднае пераварочвалася ў душы, сціскала за горла: «Колькі ж можна за сваё кароткае жыццё сядзець у азызлых сутарэннях? Каго вінаваціць? На каго наракаць? Хібя толькі на сябе, на свой лёс? Няўжо выпала такая доля — пакутаваць і бедаваць? Дзе літасць, дзе бог, дзе праўда? Дзе ж усё?.. I пакутую не я адзін — увесь народ. I ўжо не адзін год — цэлыя вякі!»

Прысеўшы на слізкія нары і сцішыўшыся, учуў зноў, як гарыць неачахлым агнём шыя... Успомнілася, выплыла з падводнай глыбіні зноў тое далёкае: на запараным, задыханым Дабрыяне конна сядзіць і рагоча малахольны Тадак Пясэцкі. I ўбачылася, так выразна і блізка, ужо цяперашняе: гвалтам і дагала раздзетая і кінутая на дыбу-лаву з жалезнымі ножкамі — бездапаможная, квола-дрыготкая, як пташка, у дужых мужчынскіх руках зганьбеная дзяўчына. I яе раз’юшана і няшчадна, заплюшчыўшы ад асалоды вочы, сячэ плёткаю з ушытым на канцы волавам азвярэлы Стась Дабрыян.

— Білі? — перачакаўшы, покуль у Міці перагарыць, ападзе злосць, спытаў Лаўрын Царык.

— Не-е... Замахнуліся раз. Дарэчы, свой, тутэйшы, у школе вучыліся разам.

— Яно ж так...— густа і расцяжна засоп Царык.— Свой свайго і душыць. Свет так створаны,— ён прысунуўся бліжай, запах даўнім потам, густым тытунём: — А пра мяне нічога не распытвалі ?

— Не...

— Значыць, памагае Карыба. Дайшоў да Наваградка.

— Пра Наваградак намякаў немцу і Бортнік.

— Ого, у лесе пэўна здох воўк,— і ляпнуў цяжкаватаю, як пранік, рукою па Міцевым калене.— Будзем на волі. Я, можа, і не пайшоў бы да гэтага Карыбы, але, як кажуць, і да грыба трэба нагнуцца.

— Го, мужчынкі, досыць шаптацца,— гукнуў з другога дашчанага, наспех збітага палка, невялічкі з задзірыстым носам Васіль Самахвал: — Частуйцеся хлебам. Жонка прынясла. Я ж усяго як два тыдні жанаты.

— Ну? — Царык павярнуў туды свой гарбаваты, цяжка спушчаны нос.— Што ты кажаш?

— Праўду кажу.— Самахвал развязаў на рудаватай, старой торбе туга звітую аборачку, выцягнуў паўакрайца, разламаў на кускі.

— Чорны, мусіць, з гірсаю? — спытаў чарнявы, нядаўна пабіты, з падпухлым і пабрыдчэлым, як не сваім, тварам цыганісты мужчына.— I на смак во гаркаваты,— сказаў ён, пажаваўшы хлеб.

— Можа, і з гірсаю. Хутар пры балотцы. Шмат яе там у збожжы расце.

— Так ты кажаш, цябе яшчэ цёпленькага ад жонкі адарвалі. Не далі і рассмакавацца,— загаварыў маўклівы, немалады мужчына з сівымі пасмамі валасоў, што лезлі з-пад кепкі.

— Не далі,— махнуў рукою Самахвал, пазіраючы на «лятучую мыш», што пакалыхвалася над яго галавою, сеючы жоўтае дрыготкае святло.— Я ж пра гэта і немцу сказаў.

— I думаеш, выпусцяць? Га-га-га,— зарагатаў тоўстым дужым голасам чарнявы мужчына і зноў пагайдаў за сваю скалечаную, з раструшчанымі пальцамі руку.

— Ціха ты, мала табе адной балячкі? — прыстрашыў яго Самахвал.

Гэты рогат і праўда, мусіць, учула варта, бо зараз жа за дзвярмі цяжка і ўедліва заскрыгатала жалезная засаўка.

У нешырокую пройму з-за дзвярэй гаркнуў уладна-пагрозлівы голас:

— Тушы «лятучую мыш»! Досыць выскаляцца, а то зараз пералічу зубы.

I калі з едкім скрыгатам дзверы зачыніліся і недзе на сходах заціх тупат і шоргат крокаў, пабіты мужчына сваім таўставатым голасам зноў ускалыхнуў порсткую іскрыста-мігатлівую цішыню падвала:

— Хлопцы, чуеце?

— Чаго табе?

— Я ў срачы ціхенька паадрываў дошкі.

— I што?

— Хлопцы, можна ўцячы.

— Улезеш у калатушу і не выберашся.

— Не дурыся. Каб у мяне не калекая нага, фігу ён мяне дагнаў бы.

— А пуля што?.. Хібя пуля не дагоніць?

Пад гэтую гутарку Міця ціха драмаў. Цемната падвала змянілася на цемнату і скразнякі цягніка: ён недзе ехаў у гулкім, пустым вагоне, што скрыпеў на паваротах, палахліва мільгаючы агаркам свечкі ў ліхтары пад круглаватаю столлю над дзвярмі, то ішоў зялёным лужком, і кругом яго падымаўся вялікі — сасна ў сасну — бор, то ўцякаў праз чорныя сутарэнні, праз доўгія дашчаныя баракі ўжо разам з ёю, з Чэсяю, і нехта ў міг вока дужаю рукою схапіў Чэсю, і яна знікла ў вялікай цёмнай пустаце...

Міця прачнуўся і пачаў макрэць ад ліпкага поту.

Цяжка, уедліва рыпелі ўжо грымотныя, акутыя бляхай дзверы, і ўчарашні хрыплавата-злы голас клікаў яго, Міцю.

Яшчэ санлівы, неакрыялы ад нядаўняга страху за Чэсю, яшчэ ўсё бачачы тую чорную прорву, куды знікла яна, Міця, подагнаны паліцыянтам, выйшаў на двор, на сцюдзёны дожджык, што рэдзенька пакрапіў каменні бруку — і знямеў: сярод двара каля куста вербалозу ў жоўта-пухкіх катках знябожана сутуліўся бацька.

З цярплівым прытоеным чаканнем з-пад чорных і зласнавата навіслых броваў глядзелі яго вочы.

— Тата, ты чаго тут? — Міця падбег да бацькі, абняў, учуўшы пах вільготнай, едкай воўны ад яго суконнага каптана.— I так рана?

— Для мяне ўжо ні вечара, ні раніцы няма. Не сплю каторую ноч.

— Поцемкам ішоў. Маглі і застрэліць.

— Мяне ўжо куля не бярэ. Цэлае мястэчка прайшоў, і каб адзін сабака агукнуў. Дасі веры ці не, а ні адзін.

— Што там удома?

— Што пытаеш, хібя не чуў? — бацька пакасіўся на паліцыянта, але той, нібы нічога не чуючы, цёр крывым, сагнутым пальцам вока.— Ваўчка павесілі...

— Хто?

— Казакі... Во як цяпер робіцца. Адныя прымушаюць слупы рэзаць, другія за гэта вешаюць.

— Калі гэта прылучылася?

— Пазаўчора, Крыжы мы перад вёскаю ставілі. Ад бяды ўсё ратуемся, а ратунку-то і няма.

— А як ты сам?..

Бацька ўздыхнуў, адхіліўшы голаў, пазіраў на жоўты ад пухкіх каткоў, саладжава-прытарны смярдзючы куст вербалозу, што разросся тут сярод бойнага бруку, марудзячы загаварыў:

— Нож у сэрца. У Дварчаны ўжо ледзьве прышоў.

— А чаму ж не фурманкаю? — здзівіўся Міця.

— Шкада каніну. Ці мала якой злыбяды — забяруць.

— А сябе не шкада?

— Сябе ўжо — не. Во й прышоў. Бо хто ведае, што з кім будзе на гэтым свеце.

— Ну што ты разгараваўся, тата? — У Міці задрыжала, засланяючы свет, мроіва пякучых слёз.— Скора буду на волі.

— Дай божа,— дрыготкая рука працягнула Міцю туга завязаную палатняную торбачку.

— Ну, досіць! — крыкнуў знерваваны паліцыянт у чорным шынялі з шэтым каўняром і шырокай, насунутай на нахмураны лоб пілотцы.— Давай, стары, прашчайся.

Міця зноў абняў бацьку, зноў учуўшы знаёмы пах яго шорсткага суконнага каптана.

— Не бядуй, тата.

— А што, праўда, маюцца выпусціць?

Міця ледзьве пракаўтнуў даўкі камяк:

— Ага, праўда...

Глухаваты бацькаў шэпт стаяў у вушах і тады, калі Міцю ранічкаю прыгналі ў тлуставата-раскіслы, заліты дажджавою вадою катлаван, і тады, калі перад полуднем яму разам з Самахвалам загадалі сесці ў цьмяна-алавянага колеру і вусаты, бо на крыллях капота тырчалі доўгія драціны з булаўкамі, грузавік, што дрыжаў нутром за чырвона-цаглянай ксяндзоўскай плябаніяй на шашы.

Міця толькі паспеў паціснуць гарачую і ад нязвыклай работы і ад расцёртых, раздушаных крывава-вадзяных мазалёў руку Лаўрына Царыка, і яны абое,разгубленыя, паўзіраліся адзін адному ў вочы, не ведаючы, дзеля чаго і куды гоняць Міцю разам з Самахвалам двое чырванавата-аплыўшых ад перапою, непадступна-маўклівых, надзьмутых, як сычы, паліцыянтаў.

Надзея на ратунак была ў тым, што не звязалі рук: значыць, не на расстрэл, значыць, на нешта іншае. Грузавік завярнуў на чыгуначную станцыю, да чырванаватых вагончыкаў вузкакалейкі, што стаялі пад шырокім насупленым прычолкам пакгаўза, адтуль выгналі яшчэ трох, запыленых нават на вейках і на кончыку носа шара-зеленаватым цэментам, маладых, змораных работаю грузчыкаў.

У старым счарнелым свірне, дзе цяпер ляжала соль, а даўней яўрэйскае збожжа, засталі толькі стараватых мужчын — нехта ж паспеў ужо наказаць маладзейшым грузчыкам,— і паліцыянт вярнуўся да шарага, вусатага грузавіка з жалезным люкам на кабіне, гнучы злыя мацюкі.

Іх, пяцёра маладых хлопцаў, пасадзіўшы на цвёрдае дно кузава, забруджанага чорнай, як графіт, і мазкай пацярухай ад дравеснага вугалю, павезлі ў кірунку Наваградка.

Дарога пазнавалася па дахах і шчытах дварчанскіх будынкаў, па цёмна-карычневым крыжы перад пераездам, паднятым паласатым шлагбауме з чорным ліхтаром, а потым нават па старых струпаватых і абвіслых абапал шашы бярэзінах, з якіх вецер зрываў густы вадаспад халодных набрыняных кропель.

Міця гнуўся, курчыўся ад вострага скразняку, што віхрыў у кузаве грузавіка, чуючы чужую спіну і пырскат вады, што ляцела на яго і сцюдзёным, лядовым холадам сачылся за каўнер.

Грузавік з натужным вуркатам выскачыў на грудок — блізілася Верасава: Міця пазнаў па сухаверхай старой бярэзіне з голымі абломленымі сукамі, якая адзінока і смутна памірала на абочыне шашы.

Ці злічыш, колькі разоў Міця прайшоў міма яе? Куды ж цяпер праводзіць яго гэтая старая, ссохлая бярэзіна, аблепленая тоўстымі нарасцямі шарай губіны? Няўжо ён не ўбачыць яшчэ раз гэтую ўжо струхлелую бярэзіну, што абрасла наўкруг камля бондамі губіны? Няўжо не будзе зваротнай дарогі дадому?

Міця, упёршыся ў мокра-азызлае дно, прыпадняўся на руках, вызірнуў з-за дошак, прыбітых паверх жалезнай скрыні, неспадзявана ўбачыўшы зеленавата-замшэлую страху Літаваравай хаты з цёмным тыльным акном, шары дубовы крыж, поруч якога жаўцеў, ачасаны сякераю, вышэйшы і новы. За крыжам у равок, бачачы перад сабою толькі карычняваты сыры пясок сцежкі, спускаўся бацька. Цяжка падымаў боты, сутулячыся пацямнелаю, намоклаю ад дажджу спіною. Няўжо ён толькі цяпер вярнуўся ў Верасава?.. «Та-та-та!» — турзануўся і крыкнуў у думках Міця. Але бацька ўсё гэтаксама памалу, хоць яго і падганяў парывісты, змяшаны з дажджом вецер, як конь з цяжкім возам, натужліва ішоў далей, угінаючыся, не падымаючы мокрую і пацямнелую, як і спіна, карычняватую кепку.

Цвёрда б’ючы халодна-настылаю скрыняю Міцю ў рукі, грузавік паляскваў на выбоінах, шумна распырскваў ваду і ляцеў стрымгалоў далей — бацька, рудаваты з ледзь прыкметнымі плямамі зазелянелай травы грудок, стрэхі гумен і хат з адсырэлымі купінамі моху, як бясконцая вада ў паводку, кружыліся і адплывалі далей.

Павярнулася і адплыло прыгорбленае Алесіно гумно, чорныя, пахіленыя ў адзін бок кронамі невысокія яблыні, шчарбаты, з вылушчанай цэглай комін на страсе хаты.

Нешта пякуча зашчымела, зайшло вострым болем у Міцевым сэрцы, засмактала салодка-нязносным смуткам. Міця прыпадняўся на самлелых руках яшчэ больш.

Але ў гэты міг тупавата-балючы ўдар ботам у спіну збіў яго, кінуўшы на мокра-чорнае, зацярушанае дробным вугалем дно кузава.

— Чаго разявіўся? — гаркнуў з-пад высокай кабіны пануры, прыгорблены, як крумкач, азяблы паліцыянт.— Садзіся, а то прыстрэлю.

— Мусіць, вёску ўбачыў,— адазваўся другі.

— Я ж і віджу. Да маменькі захацелася.

У лесе з хмурымі, што блішчалі дажджавою расой, елкамі, з пакручаста-сукаватымі дубамі, з пруткім галлём голага граба, гарэшніку, што ўжо дрыжаў набрынялымі шара-зеленаватымі, доўгімі, як пасмы дажджу, таўкачыкамі, шаша крута завілася ў лагчыну, да адзінокіх хутароў, што палахліва адступаліся ад глыбокай канавы.

Дождж забарабаніў гусцей. Машына перастала ляскаць, прытарможваючы недзе на глыбокіх ямах. Тут, у лагчынцы, не даязджаючы яшчэ жоўтых двухпавярховых будынкаў — даўнейшых кашараў, дзе колісь стаяў полк польскай пяхоты, а цяпер то немцы, то паліцыя,— з левага боку, метраў восемсот ад шашы, ёсць, кажуць, выкапаныя, гатовыя для расстрэлу равы.

Міця схаладзеў: «Няўжо сюды?»

Паліцыянт зноў дзюбнуў акутым наском бота якраз у балючы крыж:

— Уставай! Расселіся, як мокрыя куры!

Асцярожна ўстаючы, Міця ўбачыў старыя, карычневабліскучыя ад дажджу рабіны, а за імі — жалезную браму, высокі, у некалькі столак, сіва-калючы дрот, паласатую будку і худавата-пасінелага хлопца ў шара-зялёнай нямецкай форме.

Ад будкі жвірыстая, выкладзеная абапал цэглай на востры кант, дарожка вяла да жоўтых на два паверхі цагляных будынкаў, абсаджаных маладымі бярэзінамі.

На нейкі міг у Міці адхлынуў і адлёг страх — покуль што жывы.

— Нешта ж мало? — па-беларуску, але з націскам на «о», запытаў пасінелы вартавы і высунуўся з будкі.

— Сённячы ўлоў скупы. Учора во было, як кялбоў,— засмяяўся вартавы, паказваючы два зломленыя верхнія зубы.

— Затое сёння, здаецца, прывязлі шчупачка,— засмяяўся паліцыянт і, саскочыўшы з шэра-блакітнага грузавіка, стаў трохі зводдаль, каб часам хто з гэтых пецярых прывезеных хлопцаў не рвануў убок.

Мінаючы адчыненую фортку, Міця пачынаў ўжо здагадвацца, куды яго прывязлі і дзе апынуўся.