Голас крыві брата твайго

X

Каторы ўжо дзень імжэў несціханы, кіславата-ліпкі, як увосень, і азызлы дождж, з’ядаючы ў абрывістых ярах, у зацішку хмурых лясоў і за вугламі будынкаў зляжалыя, шаравата-брудныя, быдта прыцярушаныя сажай, топкія шапаткія курганы.

Тут, на гарыстай лясной Наваградчыне, снегу было яшчэ шмат. Тады-сяды па канавах уздоўж шашы, што абапал зарасла чорна-гузаватымі, з куксамі абсечаных галін, невысокімі ясенямі, па шахаткой снежнай расквасіцы цягавіта і марудна валаклася адзінокая фурманка.

Туды, у блізенькі белы гарадок, што абсеў зарослаю чорнымі прысадамі гору, на самай макаўцы яе дзвюма ружаватымі раскрышанымі вежамі значыўся даўнейшы замак, і ніжай яго зырка свіціўся бела-чырвоны касцёл.

Міця, перастаўшы шпурляць вялікія скрылі іскрыста-белага, як цукар, сіняватага снегу, упёрся на ручку старога, шчарбатага шуфля і паглядзеў туды, на ружаватыя з прадзьмутымі ветрам проймамі вежы, што плавалі ў сіняватай смузе вясны. У памяці выясніўся далёкі дзень лета, калі яны з Чэсяй стаялі на зялёнай гары, там, між гэтых раскрышаныў вежаў, і, абвеяныя лёгкім ветрам, нібы плылі над светам — дух займала вышыня, і ад радасці расло сэрца. Як скінуць вокам, у маладой цёмна-зялёнай ярыне, у сівавата-ліловым, што выпусціла колас, жыце, бушавала поле, і жоўтыя ад перацёртага пяску дарогі знікалі ў далекаватай градзе насупленага зубчатага лесу, над якім вісела першая круглая, як пухір, хмарка — знак на нечаканы дождж.

Да Чэсіных загарэлых, у белых шкарпэтачках ног лашчыўся сыраваты, што дзьмуў з лагчыны, скразняк, бессаромна падымаў лёгкую сукенку. Чэся, заціснуўшы падол між калень, жмурыла вочы і слухала, мусіць, як цякуць за шыю і шчодра казычуцца залацістыя кудзеркі валасоў. На яе падпухлых вуснах сутаргава мільгаў, трапятаўся прыхаваны смех. I Міця не стрываў, неяк баязліва-асцярожна даткнуўся да гэтых мякка-трапяткіх вуснаў. Але яны не спалохаліся, задыхана растуліліся для пацалунку.

— Што так загараваўся? — Міцю ачуціў хрыплаваты, трохі гугнявы ў нос голас Нікодыма Самахвала.

— Ды так сабе,— Міця сцёр са скроні пякучы пот, што казытлівым чарвячком поўз ніжай, на шчаку.

— Знябыўся, мусіць, па ёй,— Самахвалу, пэўна, хацелася пагаварыць.— Дзяўчына відная. Ці, можа, жанаты?

— Не,— Міця чарпануў шуфлем вялікі скрыль беласіняватага снегу і павярнуўся спіною да Самахвала, каб адчапіцца ад ліпкай гутаркі, ведаў, той ізноў будзе саладзіць пра сваю жаніцьбу.

— А як мне?.. Два тыдні ўсяго, як жанаты. Толькі пярэзвы справіў.

— Аб жонцы не бядуй: адна жонка, кажуць, ад бога, другая — ад людзей.

— Выскаляешся, а нябось дрыжаў як асінавы ліст, калі пад ямы пад’язджалі. Сёння зранку чуў, як кулямёты лапаталі? Тут за казармамі лоташаць людзей.— Самахвал паправіў на падстрыжанай пад кароткую польку круглай галаве зеленавата-шарую з аранжавай акантоўкай пілотку.

— Ды чуў, не глухі, здаецца.

— А што ж будзе з намі? — Самахвал падважыў крыгу зледзянелага снегу, натужыўшыся і чырванеючы, кінуў яе.

Ды нешта будзе, раз форму адзелі.

— А яна табе пасуе,— усміхнуўся Самахвал і зноў двума пальцамі злавіў у сябе на галаве зеленавата-шарую пілотку.

— За такі строй, глядзі, каб галавой не расплаціліся,— Міця ўчуў, як да спіны ліпне настылая, вільготная ад поту кашуля.

— Мы салдаты. Які з нас спрос. Прымусова бралі.

— Яно так... Але ці будзе хто разбірацца? Возьмуць за кокі, ды ўсё,— Міця падышоў да раскопанай гурбы і са злосцю ўбіў у крупчасты, як бойная соль, шапаткі снег свой шчарбаты шуфель.

Пазаўчора яго, яшчэ без гэтай шара-зялёнай формы, вадзілі на другі паверх у невялікім жоўтым дамку, тут жа за казармай.

Вартавы нехаця пастараніўся, і Міця з пасланцом увайшоў у чысты, падлізаны, падфарбованы, што пах свежым пакостам, калідор.

Па рыпучых драўляных сходах яны падняліся ў немалы пакой, другія дзверы якога выходзілі на прыгожы, ажурны балкон, якраз там, дзе павінен быў быць рог дома.

Трохі з боку ад шырокіх на дзве форткі дзвярэй, каб, мусіць, не праймаў скразняк, стаяў шырокі прысадзісты стол з зялёным, трохі ўжо працёртым сукном, па краях абабіты лакірованымі планкамі ў рубчыкі. На рагу яго за шкляным сіняватым чарнільным прыборам і точанай драўлянай вазай для алоўкаў блішчаў нікеліраванай трубкай на высокай вілцы белы тэлефонны апарат.

За сталом у цяжкаватым крэсле з выгнутымі падлакотнікамі рухава адкінуўся чарнявы, віхраваты мужчына гадоў трыццаці ў зялёным нямецкім фрэнчы, з партупеяй і чырвона-бела-чырвонай апаскай на левым рукаве, у белым крузе якой ламалася чорная свастыка. З боку ад стала, заклаўшы нага за ногу, пакалыхваў цяжкім ботам схуднелы, жаўтлява-адутлаваты Костак Камашыла.

— Далей заходзь,— махнуў ён цяжкім ботам і павярнуўся да чарнява-прыгожага з вайсковай зухаватай выпраўкай афіцэра: — Я казаў — гэта Змітры Корсак.

— Так,— афіцэр акінуў Міцю трохі касаватым позіркам і апусціў чарнява-віхрастую голаў.

— Беларускі паэт,— лісліва, зазіраючы афіцэру ў сінія з чыстымі перламутравымі бялкамі вочы, падхвальваў Міцю жаўтлява-нездароўчы Камашыла.

— Вершаў даўно не пішу,— рэзка сказаў Міця, каб скінуць гэтую агіднасць.

— А я думаў рэкамендаваць вас у газету. Але добра,— тонкая рука паднялася і прыляпнула па вышмарганым, працёртым да белаватасці зялёным сукне.— Паслужыце покуль што ў нас. Нам патрэбныя тыя, хто адчувае дух народа, хто верыць у непераможную сілу і моц нашай Бацькаўшчыны. Беларусы даўно зняверыліся. Саромеюцца нат прызнацца, хто яны. Адракаюцца ад мовы, ад свайго паходжання. Ці я не праўду кажу? — Але не дачакаўшыся, што адкажа Міця, з цвёрдасцю ў голасе зноў прыляпнуў рукою па вышмарганым сукне.— Трэба будзіць народ. Але перш быць самому прыкладам для народа. Трэба пачынаць з самога сябе.

— Ты ж, пэўна, дагадваешся,— улучыўшы момант, калі задыхнуўся, ажно закашляўся ад свае прамовы афіцэр, зарыпеў на крэсле і павярнуўся да Міці, косячы лупаватымі вачмі, жаўтлявы адутлаваты Камашыла.— Мы ж цябе выцягнулі з турмы.

— Дагадваюся,— прызнаўся Міця.

— Гэта трэба цаніць,— падмахнуў бяляваю, што пачынала ўжо лысець, галавою нездароўчы Камашыла.

— Вам спярша прыдзецца паслужыць тут,— цвёрдыя сінявата-бліскучыя, як у дзяўчыны, вочы зіркнулі на Міцю.— А з цягам часу пашлём вас на афіцэрскія курсы. Не важна, што яны нямецкія, важна іншае — вы мацьме магчымасць атрымаць веды. Без сваіх кадраў мы, беларусы, нішто. Наша слабасць у тым, што няма нацыянальнай інтэлігенцыі. Адрадзіць нацыю могуць толькі самаахвярныя, моцныя духам, поўныя веры ў неўміручасць народа і ўзброеныя трывалымі ведамі людзі.

Прыпамінаючы цяпер нядаўнюю гутарку, Міця прыкідваў сабе — таіўся гэты чарнява-прыгожы, адзеты ў нямецкую форму афіцэр, зманьваў лісліва-ўгодлівай размовай пра ўсё балючае, непадступна-святое, стараючыся падкупіць Міцю, ці, рызыкуючы ўсім, рабіў гэта праўдзіва, адкрыта і свядома.

Ці распазнаеш цяпер людзей! Які настаў час. Але ж калі чалавеку жылося лепш? Да нас — не, пры нас — не. Хібя пасля нас?.. Смешна гадаць і прыкідваць. Як мы горка і балюча раскайваемся, калі прыходзіць тое, чаго з такою прагай, адчаем і жаданнем даўно чакалі. Як горка і невыносна тады бывае на душы...

Міця не заўважыў, як паменшыў да горбачкі сіняватага чыстага снегу той шары вялікі курган, да якога яны падышлі з шуфлямі з гадзіну назад.

— Трэба ўзяць лом,— Самахвал дзярката шаргануў шуфлем па сінявата-бугрыстым лёдзе, ажно ў Міці па скуры прабег пякучы мароз.— Без лома тут не ўгрызеш. Я збегаю...

Вярнуўся ён скора і без лома, устрывожана-радасна крыкнуўшы:

— Наказалі паклікаць цябе.

— Куды? — Міцю зноў убачыўся той невялікі з усечаным вуглом пакой і жоўты з зялёным сукном канцылярскі стол.— У штаб, ці што?

— Патрэбны ты ў штабе, як у мосце дзірка,— засмяяўся Самахвал, прыскальваючы адно вока.— Бяжы, вунь за брамаю сястра чакае.

Міця, чуючы, як туга і хрустка парыпвае пад нагамі вільготны жвір, подбегам мінуў жоўта-цагляную казарму і задыхнуўся ад радасці — за перакрыжаванымі прантамі жалезнай брамы стаяў буланы з белай храпай і ноздрамі конь, выменяны Алесяй за адзежу яшчэ ў польскіх кавалерыстаў, ужо трохі змораны і падтупаны за гэтыя гады.

На возе, засланым малінава-стракатай, што калола ў вочы, новай радзюжкай, сядзеў хлопчык у вушатай шапачцы з брыльком.

Алеся, крышку горбячыся, у суконнай, у цёмна-зялёныя балонкі, накінутай на плечы хустцы, хадзіла каля ўспуджанага, нечым знерваванага каня,— ён, трасучы звінючымі цуглямі, ускідваў голаў і бэрсаў канюшыну, што ляжала на зямлі пад нагамі.

— Во, не дабярэш, што есці,— яна махнула рукою і перад яго задранай храпай з вялікім сінім вокам, што страхатліва і пудка паблісквала.

— Чым ты яго, сястра, угнявіла? — паказваючы вартавому, што ён ідзе за браму да воза, гукнуў вясёлы і радасны Міця.

— Відаць, вайсковы конь — не зносіць баб,— выскаліўся каля паласатай будкі сутулаваты, гадоў пад сорак, вартавы.

— Ай, божачка, няўжо ты, Змітрык? — ускрыкнула Алеся і, слізгаючыся па сатлела-гнілым і кіслым леташнім лісці, пайшла насустрач Міцю, перакасіўшы ў балючай слязлівай міне твар.— Ледзьве напытала цябе. Увесь Наваградак аб’ехала.

Яна абхапіла, абвіла Міцю рукамі за шыю і, падступаючыся, пачала цалаваць у шчаку.

— Зблажэў, божа мілы,— нарэшце адступілася, ловячы папушчаны рог вялікай, цёмна-зялёнай хусткі.— Адмяніўся, не пазнаць. Ды яшчэ ў гэтай адзежы... Але балазе жывы ды здаровы.

— I ты нейкая збедаваная,— ён паглядзеў на яе звялыя сіняватыя губы, з куточкаў якіх пярсцёнкам маладзіка разбегліся зморшчынкі.

— А вунь тых, што сядзелі з табою ў дварчанскай цюрме, казакі замардавалі. Няхай бог адносіць ды не дапускае, якое на свеце шаленства пачало рабіцца.

— I Царыка?..— абмёр душою Міця.

— Таго чорнага, насатага?.. Кажуць, услед за табою павязлі.

— Куды?

— Ці сённяшнім светам дапытаеш. Чуткі да пагалоскі ідуць,— яна абярнулася да воза, адкінула радзюжку і знайшла пад ёю белую палатняную торбачку, пашытую, мусіць, са старой кашулі.— Во груш сушаных табе прывязла і сухарыкаў, што напякла на мёдзе.

— А сама як жывеш? — Міця, развязаўшы, зазірнуў у торбачку, жменяю чарпануў цьмяна-карычняватых сухарыкаў і кінуў перад хлопчыкам на стракатую радзюжку.— I яго во ў гэтакую далеч пацягнула за сабою.

Учуўшы, што пра яго гавораць, хлопчык апусціў шарыя вялікія вочы, моргаючы выгнутымі густымі вейкамі. Нешта Імполева было ў ім і чужое для Міці. Міця заўсёды раўнаваў сястру да патайнога, да ненавіснага яму Імполя.

— Пытаеш, як жыву? — у Алесі сутаргава ўздрыгнулі губы, балюча сцяліся, яна пракаўтнула даўкі камяк і нарэшце сказала праз слёзы: — Во з ім... Гаспадар расце. А далей ужо сам знаеш...

— Ды знаю...— уздыхнуў Міця, успамінаючы Дварчаны, тое акно ў чужой хаце, за якім мільгнуў і знік Хрысцін перапалоханы твар.— Бацька як?..

— Па табе гаруе. Пра нейкія сны, пра чорныя і шэрыя пташкі, што сняцца яму, расказвае. Навін, кажа, шмат чорных будзе.

— Навіны-то, праўда, чорныя. Невядома, калі вырвуся дадому,— Міця туга зашмаргнуў торбачку, падмахнуў ёю.— Але чаго гараваць, кормяць ды адзяюць во.

— Можа, калом у горле тая яда стаіць, а ты мяне суцяшаеш, Змітрычак,— і, азірнуўшыся на вартавога, Алеся вышмаргнула з-за пазухі плюшавага пералівістага чорнага сачыка, перашытага з даўнейшага, яшчэ з дзявочага паліто, нешта сціснутае ў жмені.— Я табе мамін крыжык прывязла. Нават у касцёле яшчэ раз пасвянціла яго. Схавай і беражы. I ён цябе берагчы будзе.

Міця, разглядючы на далоні пацямнелы, з чырвонай нітачкай рабавата-залацісты крыжык, сумеўся:

— Няўжо ён, той самы пазалочаны крыжык?

— Сцёрся ўжо, але схавай... Мяне бярог ад смерці і цябе зберажэ.

— Нешта выдумала,— Міця, не хочучы, запхнуў крыжык у кішэню.— I дзе ён цябе ўжо бярог?

— Там, дзе была мая смерць. На калеі... Хіба ты, Змітрычак, забыўся ўжо?

Ён зачырванеўся і ад брыдкасці, што распытаў не тое, і ад таго, што не браў талісмана:

— Даруй, Аляксандрачка, я незнакрок, я не хочучы... Зляцела з языка.

— Ат, перагораю,— і, распасцёршы рукі, як крыллі, з гэтай клятчатай хусткай, яна зноў абхапіла яго за шыю і пачала цалаваць у твар.

Абняўшы яе, зноў заплаканую, ён тыкаўся чуткімі губамі ў шорсткае брыво, і скроню са слізкімі валасамі, у халаднаваты яе лоб з бародавачкай.

— Беражыся. Не кажы нічога проці помслівых людзей. Кепскія людзі цяпер, страх і казаць,— яна адступілася ад яго і паправіла на плячах цяжкую суконную хустку.

— Ці я ўжо такі...

— I не прастудзіся. Тут во снег, зіма, а ў нас ужо сяўба. Авёс сеюць,— Сказала з гаркатою і схавала вочы.— А мой, сам ведаеш, як сабака каля рэзьні, у Дварчанаў круціцца.

— Забыцца пра яго трэба,— сказаў Міця і не паверыў чамусьці сабе, што кажа праўду, устрывожаны, уджалены рэўнасцю да Імполя.

— З вачэй можна прагнаць, а з галавы,— яна падышла да воза і аправіла, падтаўкла пад хлопчыкам суха-порсткую, шапаткую салому.

Памагаючы выкіраваць праз вузенькі з’езд на шашу непаслушнага, унароўленага каня, Міця прайшоў услед за возам, паціснуў Алесіну цёпла-мяккую, бязвольную руку і, вяртаючыся назад, каля паласатай будкі стрэўся з Камашылам. Той, заўважыўшы Міцю, выпнуў вастравата-тонкія губы, нягучна засмяяўся і грузна ўроскідку пайшоў насустрач, скрыўленыя боты з чуйным шоргатам тапталі збуцвелае лісце пад дзяркатымі абрэзанымі ясенямі.

— Ты яшчэ ўсё гневаешся, як маленькі,— падбіваючы каленьмі караткаваты нямецкі шынель, ён дайшоў да Міці і, наровячы, каб, мусіць, не прыкмеціў вартавы, падаў Міцю тоўста-халаднаватую руку.— А цябе мы, скажу, ледзьве выбавілі з тых дварчанскіх лёхаў. Балазе да казакаў не трапіў. Тады хто ведае, што было б. Тут іх, як молі, поўны Наваградак. Тысяч пяць будзе. У вёсках каля шашы стаяць. Ды пёс з імі, расказвай пра сябе.

— А што тут расказваць, бачыш сам, што робіцца кругом.

— Пытае, ці бачу? Не было і няма спакою на нашай зямлі,— загароджваючы дарогу і не пускаючы да брамы, Камашыла злавіў Міцю за рукаво: — Пройдземся.

— Ды я ўжо так забавіўся. Снег паслалі раскідаць за брамай.

— Нічога, управяцца і без цябе. Дарэчы, я сказаў, што забіраю цябе ў свой узвод,— Камашыла прыпыніўся, паглядзеў удалечыню на роснае, там-сям яшчэ ў плесні і не акрыялае пасля зімы жыта за снежнаю, разбітаю саньмі канаваю, на адзінокі прысадзісты дуб з рэдка-круглаю чорнаю кронаю і блізкі смутны шары хутар, акружаны крывымі, нізкімі яблынямі. Там на мокры пазелянелы плот лез і гаўкаў вялікі жоўты сабака.— Зірну во на гэты хутар і кожны раз успамінаю сваю хату. Гэтаксама садок быў... Ты ж ці ведаеш — спалілі.

— Хто? — Міця вырваў з яго ўчэпістай рукі сваё рукаво.

— Ты як маленькі... Свае. Хто ж?!

— Даўно?

— Летась... Праз гэта, пэўна, і бацька памёр: шампаламі ссеклі. За мяне. За мною ўсё палявалі. Раз нават прыскочылі, калі я ўдома быў. Нехта падкусіў. Не ведаючы, куды дзецца, я на бярэзіну залез. I не дагадаліся, не паднялі голаў. У хаце, у стопцы ўсё перапаролі, а голаў не паднялі. Во тады ў мяне на вачах бацьку білі. Якраз пад бярэзінаю. Я ж кажу, найбольш стараліся свае. Ім яшчэ адрыгнецца...

Ён перастаў чвякаць цяжкімі ботамі па раскіслай з прытоптанай чорнай травою зямлі, прыпыніўся, засоп у нос:

— Але нагаворымся потым. А цяпер ідзі збірай свае манаткі. I скажы, што цябе перавялі да мяне ва ўзвод.

— А што тут збіраць? — засмяяўся Міця, падмахнуўшы палатнянаю торбачкаю.— Дзве торбы маю, адну во з сушанымі грушамі, другую — з пэндзлікам ды брытваю.

— Балазе торбы ёсць, а ў торбу нешта знойдзем,— і Камашыла падміргнуў недаспаным вокам з чырванаватым бялком.

А вечарам ужо ў затхлай казарме, што пахла сапрэлымі ботамі, паказаўшы на пусты жалезны ложак поруч са сваім, што стаяў зводдаль ад салдацкіх, ткнуў Міцю адломаны кавалачак зманліва і смачна пахучай ад каляндры і кмену падсушанай кілбасы:

— З’ясі потым упоцемку пад коцам,— ён прысеў на рыпучы ад жалезных спружын Міцеў ложак.— Я тут, у Наваградку, з мацераю жыву. Перавёз яшчэ да таго, як спалілі хутар. Спачатку думаў прыжаніцца. Недзе з-пад Бугуруслана з Расіі тут ачуцілася адна шмара. Але ці возьмеш такую? Кажу ёй, звары булён, а яна пытае, дзе мяса. Нават не знае, што падсквараны картапляны булён можна зварыць без мяса. Але ліха з ёю. Як той казаў, абы шыя, хамут знойдзецца,— і падазрона азірнуўся.— Трэба неяк выратавацца ў гэтым пекле, падсцерагаць будзем адзін аднаго... Я гляджу, тут усе — то сват, то брат, то кум. Словам, людзі горнуцца адзін да аднаго. А мы што — лыкам шытыя? Пачуеш што, так падказвай, не таіся. Трэба ж нам ведаць, хто чым дыхае.

Пад несціханае парыпванне ложкаў, свіст насоў, удушлівы прастудны кашаль, хрусткі скрыгат зубоў, мармытанне, пацмокванне ў сне і нечы ў далёкім кутку пералівісты храп Міця доўга не мог заснуць. Думалася то пра агідную Камашылаву просьбу быць у яго за нейкага падказчыка, выведніка ці паслугача, то пра адзінокага бацьку, то нечакана пра тую крыўду, што так і не зажыла да гэтай пары, калі бацька да смерці зняважыў Міцю, нечакана секануўшы яго нейкім пугаўём па галаве,— тады Міця ў жніво, у самую падхватную работу перад світаннем вярнуўся з вечарынкі дадому, то ўжо са шчымлівай радасцю і нечаканай трывогай зноў пра яе, пра Чэсю: ці не арыштавалі яе? Да Грабянкаў, як ведаюць усе Дварчаны, нават з Варшавы прыходзілі сувязныя. Кажуць, нейкі «Рысь».

— Хі-хі-хі,— раптам нехта здушана і не ўтрываўшы зарагатаў над Міцевым ложкам.— Чуеш?

— Што! — перарваўшы нітку сваіх думак, Міця ўзняўся на локцях, прыслухаўся да залівістага, з прысвістам далёкага храпу.— Грае, як арган.

— Ды не... Сюды глянь,— затхла дыхнуў на Міцю бялявы і цыбата-сутулы хлопец, засланяючы слабенькую, ледзьве жывую пад столлю лямпачку.— Бачыш, укрыўся коцам і дрочыць сябе, аж ложак калоціцца. I так кожны вечар. Я яго, падлу, зараз правучу...

Адною рукою падцягваючы шырокія ў паясніцы кальсоны, другую выцягнуўшы наперад, цыбаты хлопец перагнуўся цераз свой ложак і на суседнім, што стаяў упрытык і дзе ўздрыгвалі накрытыя злінялым коцам вострыя калені, ірвануў на сябе гэты злінялы коц.

— Гы-гы-гы! — зарагатаў ён, паказваючы на раскрытага вуграватага салдата.— Дрочыцца во, хлопцы.

— Глядзі, каб часам з табою чаго не зрабіў.

— Праўда? Няўжо?

— Нагледзеўся на дзеўку.

— Ды жанаты ён,— паднімаліся, глядзелі сюды і крычалі з усіх старон салдаты.

— Што такое, Падліпскі? — падхапіўся нарэшце і злосна вызверыўся на цыбатага хлопца, што стаяў каля свайго ложка, трымаючы злінялы коц, злосна-пазелянелы Камашыла.

— Во дрочыцца.

— Што пляцеш. Чаму ўсе не спяць? — Камашыла, не апранаючыся, у шарых трыкатовых падштаніках, што абцягвалі яго тоўстыя крываватыя ногі, выбег на сярэдзіну казармы, крыкнуў, аж перасеў яго голас: — Узвод, устаць!

Рыпнуўшы ложкамі, шэсцьдзесят салдат у міг вока падскочылі і прыліплі босымі нагамі да настылай цэментнай падлогі.

— Сесць! — крыкнуў і зверавата азірнуўся Камашыла.

Усе прыселі, паклаўшы рукі на калені.

— На дупу сесць! На дупу!..

Салдаты мяшкамі аб’ехалі на цэментную падлогу. Міця ўчуў настылы холад цэменту і агідную нянавісць да Камашылы.

— Устаць!

Гэтая нянавісць і падняла Міцю.

— На дупу сесць!

— Устаць!..— роў, што было моцы, Камашыла, узяўшыся ў бокі і падышоўшы сюды, дзе падымаўся і садзіўся Міця. I нават паказаў яму стаяць, але Міця, нібы не змеціўшы Камашылавага падморгвання, падаў і ўставаў разам з усімі. Чуў, як пад каленямі баляць, ажно гудуць з непрывычкі стомленыя ногі.

Нездароўчы, задыханы і збялелы Камашыла змогся нават ад свайго хрыплаватага крыку. Чарнатою разяўленага рота выдыхнуў:

— Ну, быдла, я вышкалю, я прывучу вас да вайсковага парадку!

Употай ды няўзнак ад іншых, паклікаўшы Міцю ў туалет і цэдзячы з сябе доўга і з уздрыгваннем, пачаў дакараць.

— Ты дарма... Я ж міргнуў, мог і не выконваць мае каманды.

— Ну як жа ж я адзін буду стаяць як слуп.

— Гэта і праўда,— ажывіўся ён і перабраў пальцамі гузікі.— Так, пэўна, лепш. Не трэба паказваць перад іншымі, хто мы. А гэтае быдла трэба добра школіць. Бачыш, нават у канаўку зрабіць што трэба не могуць, цураць во пад ногі,— шырокім натужлівым крокам ён пераступіў едка-смуродную лужыну на жоўтай кафельнай падлозе і выйшаў з мураванага, з аконцамі і камінкамі, чыстага пабеленага туалета.

У гэты час раптоўнаю маланкаю палыхнула высокае вогнішча, і, счакаўшы, сюды дакаціўся і грымнуў тупаватым ляскатам далёкі ўзрыў.

I нібы папхнуў у плечы Камашылу — той пакаўзнуўся на сцежцы:

— О, падлюкі, грымнулі, аж...

— Ды вунь у прадмесці,— Міця махнуў рукою на залацістае полымя, што шугала між доўгіх будынкаў, і ад якога поўз угору вялы, падсвечаны чырванню, дым.

— I пад носам у казачкоў,— задзёр голаў і паглядзеў на гэты пажар Камашыла.— Ці не нафтабаза?.. Зараз трывога будзе. Прапала наша ноч.

I праўда, на шапаткі, усыпаны жвірам двор з глухога з зацемненымі вокнамі будынка казармы выскоквалі салдаты.

— Прыспешым крок,— Камашыла першым ірвануўся туды, да цёмна-вірлівай купы людзей.

За ім пабег і Міця, удыхаючы на поўныя грудзі свежы вецер, што пах полем, раскіслаю зямлёю, блізкасцю зялёнай вясны.

Асвяціўшы высокай яснасцю неба, пажар кідаў рэдзенькія водбліскі сюды, на маладыя з белымі камлямі бярэзінкі, на перапуджаных, што перамаўляліся, салдат, на жоўтыя сцены казармаў, адбіваўся, як трывожны захад сонца, ломкай чырванню ў частых, нібы пакратаваных, шыбах вялікіх вокнаў.

...У казармы вярталіся, ужо згасалі зоркі, і ў бярозавым гайку тоненька адзін перад адным высвіствалі дразды. У горадзе, перабраўшы ўсе вуліцы і завулкі, яны так нікога і не знайшлі. I нехта падказаў, што група — чалавек сем узброеных — пасля пажару нафтабазы была відаць на балотцы: грэбляю праз лазнякі ўцякала за груд, на блізкія ад горада хутары. Кінуўшыся і ўжо, вядома, позна, акружаць хутары, яны на полі насцігнулі пустую без фурмана падводу, а ў блізкай да дарогі хатцы, дзе ляжаў хворы на тыф, Камашыла дагадаўся падысці да ложка і адкінуць на хворым коўдру — там аказаўся адзеты і нават у ботах малады і, як можна было пазнаць па гутарцы, нетутэйшы хлопец.

— Гэта той, што біў майго бацьку,— ідучы за возам, у якім ляжаў са звязанымі назад рукамі невядомы хлопец, Камашыла, шалеючы ад нейкай гарачкі, штурхаў локцем Міцю.— Той, кажу.

— Адпусціць трэба было. Якая халера пагнала цябе да ложка.

— Успомніш некалі мяне, калі ты нарвешся на іх, як яны цябе адпусцяць... Хіба на той свет.

— Злы ты, Костак, стаў.

— Дабратою на гэтым свеце не выратуешся, запомні, Корсак! — і ў Камашылы заскрыпелі зубы.