Голас крыві брата твайго

XX

Пад учарашнюю сіняватую поўню з малочным кругам, што высока стаяла ў небе, абліваючы дымнай яснасцю прытоенае, сцішэлае мястэчка, па якім з натужлівым вуркатаннем туды-сюды снаваў крыты нямецкі грузавік, Хрысця з Імполем заснуць не маглі: чакалі ўсё, што ён спыніцца каля іхняга дома і, распускаючы чорныя шынялі, з яго выскачаць паліцыянты і замалоцяць прыкладамі ў дзверы.

Але бог сцярог — даўгі грузавік спыніўся ўсяго раз і недзе далей, у канцы вуліцы. I сёння раненька, толькі чырвонае вялікае сонца, што накацілася на бляшана-ржавы дах нізкага і аблупленага — у ромбіках лучыны — атынкованага дома, Хрысця, узяўшы шурпаты, непаліваны збанок, выбегла да дварчанскай Юзэфы ўзяць малака. Хоць якое там малако — казінае. Хрысця і не есць, брыдзіцца. Але Імполю ёсць чым забяліць крупнік.

Пасля здаровай, што нават паказвала на прымаразак, ночы ў цяньку на траве стыла сіваватая раса.

Хрысця, уступіўшыся на босую ногу ў парусінавыя Імполевы туфлі, слізгала каля плота, пакідаючы на спарышніку і дзяцелінцы зеленаваты след. Нават і не ўбачыла, пазіраючы пад ногі, што насустрач з пустым вядром да калодзеся ківаецца Казмерчыха. Па яе чырвоных вачах, па цяжкай, маруднай хадзе Хрысця дагадалася — у Казмерчыхі бяда.

На паднятыя ў здзіўленні і трывозе Хрысціны вочы Казмерчыха ўздыхнула і праз гэты цяжкі ўздых ледзьве вымавіла:

— Арыштавалі маіх.

— Каго?

— Сына з мужыком.

— Божа літасцівы,— адступілася са сцежкі і натрапіла туфлем на ржавую бляху, што звінюча хруснула, пудкая Хрысця.

— Ну старога,— скрывіла ў пакуце замурзаныя чорным пушком і пасечаныя шнаркамі старасці свае губы збедаваная Казмерчыха.— А меншага ж за што? Сямнаццаты годзік яму ідзе...

— Мы ж бачылі, як цалюткую ноч шнуравала машына.

— Сцеражэцеся,— працяжным слабым голасам падказала Казмерчыха.— Паліцыянт Ядлоўскі перадаваў, што нехта хацеў падпаліць управу, што будуць яшчэ хватаць людзей.

— Што вы кажаце? — Хрысця азірнулася — ісці ўжо альбо не ісці да Юзэфы, але вуліца была пустая, толькі з адчыненай суседняй брамкі выглядаў вялікі чорны сабака, і яна для асцярогі скоранька пашлыгала, цягнучы туфлі на другі бок вуліцы.

У Юзэфінай хаце густа пахла тарпатынай, яшчэ нейкім атрутна-едкім пахам. На ложку з-пад коўдра, пашытага з чырвона-сініх трохкутных лапікаў, вызіралі вялікія асалавелыя вочы.

— Тыф па ўсіх перабярэ... Во валасы ў большай высыпаліся,— Юзэфа злавіла за плячо худзенькае і тонкае, як снітка, дзяўча.— А ўчорачы меншая захварэла. Пры табе, помню, радзілася... Ты ўжо да яе не падыходзь.

Аднак Хрысця падышла, паўзіралася на жаўтлява-зялёны курносы тварок з сіняватымі, звялымі і падсушанымі ад жару губкамі.

— Гэта цётка Крысціна,— Юзэфа павярнула да ложка сваю гладка зачасаную, з цяжкай куклай голаў.— Памагала тут нам, як ты радзілася.

Прыгаслымі, абыякавымі хворымі вочкамі дзяўчынка паволі глянула на Хрысцю.

— Жар, мусіць, прайшоў,— сказала Хрысця, каб суцешыць сябе і Юзэфу.— Адступілася хвароба.

— Дай жа божа, дай жа... Столькі за гэты месяц у хвойнік завязлі,— сказала і, выйшаўшы ў сені, заплакала Юзэфа.— I ты во сваё дзіцятка пахавала.

— Нежывое радзілася, біла мяне паліцыя з вакзала,— Хрысця краем фартуха прыкрыла чырванаваты збаночак, у які Юзэфа наліла тлустага казінага малака, і ступіла за высокі парог. Жвірыстай сцежкай, зацярушанай жоўта-ружаватай лускою ад чорнай старой ліпы, што ўвабралася ў рэдкае салатавае лісце, выбегла за брамку.

Азіраючыся і ціснучыся бліжай да плота, вуліцай прыспешваў, выкідваючы наперад калекую каротшую ногу, усохлы невысокі мужчына. Прыпыніўшыся каля Хрысці і, тужэй нацягваючы круглую сівую шапку, зморана выдыхнуў:

— Маладзічка, пачакай тут. Там жандармерыі поўна...

Хрысця зніякавела, прыпынілася на міг, але падумала, што ў хаце Імполь, што трэба не пакідаць і ратаваць яго, і, не зважаючы на страх, які рос і халадзеў у грудзях, зашоргала велікаватымі парусінавымі туфлямі па цвёрдай утоптанай вуліцы. Са збанка выплюхвалася малако, згортваючыся на пяску ў скалкі.

Пад свой дом падышла якраз тады, калі на ганак з хаты, загадаўшы, мусіць, закласці за спіну рукі, вывелі Імполя двое дварчанскіх паліцыянтаў. Высокі бялявы немец з жоўтым да калена маўзерам стаяў на вуліцы пры крытым грузавіку, што чмыхаў смуродлівым дымам саляркі.

Аднаго з паліцыянтаў — нізенькага, гарбаносага, з чырвонай нарасцю на верхняй, некалі, пэўна, рассечанай губе,— Хрысця пазнала: ён рабіў, здаецца, з Міцем у камітэце, а ў першы год, як з’явіліся немцы, пачаў хадзіць з чорнаю гумай, на зрэзаным канцы якой блішчаў медны, пераплецены дрот. З гэтаю доўгаю гумай ён стаяў найбольш каля пустых яўрэйскіх хатаў і няшчадна сек местачковых падлеткаў, калі тыя ўскоквалі туды, каб што-небудзь там схапіць. Цяпер ён трымаў пад пахаю караткаватую вінтоўку, падштурхоўваючы ў веснікі Імполя.

Хрысця, чуючы благое, немінуча-страшнае, падскочыла да веснічкаў, падняла збанок з казіным малаком, расплюхваючы яго на сябе, на росную, залаціста-зіхатлівую ад сонца траву, бездапаможна ўздыхнула:

— За што?

— Там, дзе трэба, скажуць,— усміхнуўся ў няроўна падстрыжаныя вусы большы ростам і старэйшы паліцыянт, што, грукаючы ботамі, няспешна збег са сходаў ганка.

— А ты не распытвай, а садзіся разам у самаход, бо зачакаліся,— нізкі, з чырвонай нарасцю на губе саўгануў руляю Хрысці ў плячо. Моцна і балюча, ажно ў яе выпаў і, трапіўшы на камень, раскалоўся збанок з казіным малаком.

— Божачка, каб хоць хлеба ўзяць,— Хрысця, абмінуўшы чорную рулю вінтоўкі, памкнулася да веснікаў.

— Мы тут ненадоўга, зараз выпусцім,— ёй зрабіў заступ дарогі вусаты.

— Не штурхайце яе, яна ж пасля родаў! — крыкнуў і спалатнеў Імполь.

— Ліха не возьме,— ад здзеклівага смяшку ў недарослага паліцыянта скрывілася рассечаная, са шрама нарасці, тонкая губа.— Баба рыхтык авечка, прывяла ды пабегла.

Імполя з Хрысцяй падагналі да каратканосага з брызентавым вялікім кузавам грузавіка, што прыглушана вуркатаў маторам, пускаючы з-пад сябе чорна-шызы салярачны дым. Бліскаючы шкельцамі акуляраў, даўгашыі немец разгарнуў тоўсты скручаны сшытак.

— Прозвішча называй,— руля штырханула Імполя між лапатак.

— Верамей ён,— падказаў вусаты і тыцнуў пальцам у тоўсты разгорнуты сшытак.

— Я, я[31],— махнуў седлаватай, крута выгнутай фуражкай нямецкі афіцэр.

— Божа, куды ж нас? — Хрысця ўзялася за Імполеву руку і ўслед за ім улезла ў грузавік, убачыўшы ў слепаватым пасля сонца цяньку і прызнаючы таго-сяго з дварчанцаў, што сцішана сядзелі на папярочных дошках. Учуўшы яе бедаванне, нехта толькі глыбока ўздыхнуў, і ў грузавік ускочылі і селі на заднюю лаўку паліцыянты.

Аднекуль з кутка пацягнула тытунёвым дымам.

— Хто там курыць, сволач!

Акуты жалезам прыклад з усяго размаху гахнуў Імполю ў плечы.

— Гэта ж не ён. Што ты робіш, недавярак?! — Хрысця хапілася за вінтоўку, першы раз учуўшы яе страшны лядовы холад.

Машына, здаючы назад, закалыхалася, потым натужна загула і рванула ўперад. Выехала з ценю на сонца — з прарванага брызенту, з косай дзіркі па зажмураных тварах людзей пабег зайчык, заблытаўся ў чыіхсьці кучаравых рыжавата-залацістых валасах. Хрысця здумелася: няўжо яна, Чэся? Але зайчык споўз на рабаціністы твар незнаёмай дзяўчыны...

Дзе яна, Чэся, у Хрысці спыталі сярод ночы, выклікаўшы са смярдзючай камеры турмы і прагнаўшы настылым брукованым дваром пад скляпенні прысадзістага будынка ў вузкую, з закратаваным акном, апырсканую крывёю сутарэню, у якой сядзелі, прыпёршыся да сцяны, трое — хударлявы дзюбаносы гадоў дваццаці двух хлопец, якога Хрысця недзе бачыла, і чарнявы, нябрыдкі з твару, акуратна пад кароткую польку падстрыжаны немец і немалады, лысы ў рагавых, з разводамі акулярах мужчына-перагаворшчык.

Худы, дзюбаносы хлопец паказаў пальцам на пустое крэсла, што стаяла якраз перад зыркаю настольнаю лямпаю. Чарнявы, паголены да сінявы немец павярнуўся да лысага перагаворшчыка, і той ужо пераклаў, што ён пытае:

— Скажы пану афіцэру, ты рабіла ў дварчанскім шпіталі?

— Рабіла.

— А Чэсю Доўнар, медсястру, даўно знала? — перагаворшчык зноў пераклаў тое, пра што пытаў немец.

— Чаму ж не.

— А дзе яна цяпер?

— Ці я ведаю.

— А яна ж была ў цябе на кватэры?

— Была ды, як кажуць, сплыла,— Хрысця зажмурылася ад сляпучай лямпачкі.

— А медыкаменты табе не перадавала?

— Ні пра якія медыкаменты я не ведаю.

— Ага, значыцца, забылася, не помніш? — малады хударлявы хлопец азірнуўся на немца і з-за спіны дастаў плётку.— Тады раздзявайся! Будзем успамінаць...

Хрысця сцялася, учапіўшыся рукамі за крэсла.

— Так што, доўга чакаць? — малады раптам падскочыў да Хрысці і знянацку ўдарыў дзяржальнам па шыі, моцна, нібы якім цяжкім паленам, ажно яна на міг адышла ад памяці. Нават не паспела агледзецца і разабрацца, як схапіў за плечы, нахіліў, балюча заціснуў між ног голаў. Плёткамі секлі абое: маладому памагаў лысы. Білі да змогі.

Боль апякаў як агнём. Хрысця міжволі заенчыла, але сцярпела, суняла свой крык. Ведала — будзеш крычаць, прасіцца, пачнуць здзекавацца яшчэ болей. Ці ад катаў чакаць літасці? I біць перасталі, загадаўшы да раніцы падумаць і сказаць усё...

Назад у камеру Хрысця ледзьве ішла: ад болю ныла і гарэла, быдта аблітая варам, уся спіна. Ззаду па бруку звінюча шоргаў падкоўкамі ботаў сонны паліцыянт. Пачырванелая поўня глядзела на сцішаны турэмны двор. У шарым змроку блізкай раніцы ўскрыквала невядомая пташка. Хрысці ўспомнілася нешта невыразнае, далёкае і шчымлівае. Яна падняла голаў на гэты трывожны скрыпучы ўскрык пташкі і ўбачыла дзве постаці: адну — ніжэйшую, сутулаватую, другую — знаёмую па шыракаватых плячах, па глыбока насунутай на лоб кепцы, па размашыстай хадзе,— і Хрысця не стрывала, спытаўшы ў гэты шары змрок:

— Імполька, ты?!

— Я, Хрысця,— здзіўлена і неяк нясмела адклікнуўся ён.

— У якой ты камеры? Я — у пятай...

Але ні яму, ні ёй ужо дагаварыць не далі. Хрысці ў плечы раптоўна стукнуў прыклад вінтоўкі, і яна, разбіваючы ў кроў калені, упала на халодны, настылы брук і папаўзла, балюча скрыгочучы зубамі.

— Не ўставаць! Паўзці на коленках! — гнюсява, у нос, над ёю зашыпеў азвярэлы паліцыянт і зноў ударыў Хрысцю прыкладам.— Тут не адведзіны, што цалавацца будзеш, тут пацалуеш хібя сырую зямлю.

Ужо ў камеры, на вузкіх, збітых з тоўстых дыляў і састаўленых упрытык двухпавярховых нарах (Хрысціна месца якраз знізу), да Хрысці ўпоцемку падсела гарбаценькая з доўгімі рукамі маладзіца, сцішана спытала:

— Цябе ракам не гналі праз надворак?

— Гналі,— перамагаючы боль і сорам, што яшчэ не ачах у душы, адказала Хрысця.

— Сліж гэта. Свой. А здзекуецца горш за немцаў. Немцы гэтага не твораць, што робяць свае.— I, трохі счакаўшы, падсунуўшыся бліжай, ужо дыхнула гарачынёю ў самае вуха:— Ты, кажуць, з мужыком?..

— З мужыком,— залекацеў ад дасады Хрысцін голас: ёй раптам падумалася, што робяць у той сутарэні з Імполем. Няўжо б’юць? Няшчадна, жорстка, брыдка, як білі і катавалі яе.

— А я во яшчэ і незамужняя,— пажалілася гарбатая маладзіца.— Трыццаць ужо чацвёрты год пашоў. Адна жыву... Адна як паляц. Калі-кольвечы здаралася быць у Ахонах, то бачыла Базылёву хату, што з краю вёскі стаіць?

— Не, не была.

— Лясок блізка, таму і заскочаць тады-сяды партызаны. А гэта на згоне зімы было — якраз казакаў ліха прынясло. I на табе — падцікавалі, як партызаны шнурком праз мой надворак у лес беглі. З таго дня і пачалося пекла. Казакі акружылі хату, прыставілі мяне да сцяны, і кажы, якое маеш з партызанамі знашэнне. Білі бязлітасна, няхай бог адносіць. А потым пасярод вёскі яму выкапалі, сагналі людзей і мяне ледзьве жывую перад гэтай ямай паставілі. Ізноў пытаюць: «Кажы, якое знашэнне з партызанамі мела». А я пакланілася людзям і кажу: «Ні ў чым не вінавата. Ніякага знашэння ні з кім не мела і не маю».

Маладзіца прыслухалася, ці не чуюць іншыя, і зноў са смуткам загаварыла:

— Сама з сябе дзіўлюся, якая я трывушчая. Колькі пакуты перажыла... Ці, можа, звыклася. У казацкай турме было горш. Там клалі на дыбу, такую лаву на жалезных ножках і, прывязаўшы, секлі нагайкамі. У мяне яшчэ рубцы не сышлі... Адсюль у Нямешчыну вывозяць. Толькі во мяне, калеку, не ведаюць, дзе дзець. А цябе — у Нямешчыну... Чуеш?

— Чую,— ледзьве адазвалася Хрысця.

— Тут у мяне гаршчочак з падсмажанымі картоплямі стаіць. Учорачы сваякі прыняслі. Можа, паясі? Сілы трэба берагчы. Чуеш?

Але Хрысця не аказвалася, адчай агортваў душу, ад болю, што ныў у целе, заходзілася і сціскалася сэрца і трывожныя думкі кружыліся роем пра свой з Імполем лёс. Няўжо праўда іх павязуць у Нямеччыну? А што чакае там? Прымус, няволя, чужына? Ці зноў турма?

У камеры пад столлю нечакана і калюча, пырскнуўшы ў вочы жорсткім, як пясок, святлом, загарэлася вялікая лямпачка, і на жалезных акутых дзвярах загрукала цяжкая, звараная недзе ў кузні з вялікай ручкай засаўка.

Прыадчыніўшы рыпучыя дзверы, у камеру гукнуў тоўсты басавіты голас:

— Амільянчык Леанарда!

Потым, памарудзіўшы, яшчэ раз:

— Сакольнік Маня!

З кутніх далёкіх нараў паволі, угнуўшыся, нібы супраць глыбокай вады, прайшлі да дзвярэй з калматымі злямцаванымі валасамі і жаўтлява-бледнымі ад страху і бяссонніцы худымі тварамі дзве роўныя, нібы блізняты, жанчыны. З іхніх худых клубоў спадалі доўгія шарачковыя спадніцы, і кабеты ішлі, трымаючы іх абедзвюма рукамі за пояс.

Калі акутыя дзверы цяжка, нібы хаваючы на той свет усіх, з іржавым скрыпам прыстукнулі, а пад столлю разарвалася, лопнула цемнатою лямпачка, гарбатая кабета зноў павярнулася да Хрысці.

— Гэтых, мусіць, за кашары на расстрэл,— і са смуткам дадала:— Туды прывозяць раненька, толькі пачынае світаць, разам з жаваранкам.

Хрысця заплюшчыла вочы, уявіўшы ясна-ружовае на ўсходзе неба, белую намітку вострага месяца, высокую тоненькую песню жаваранка і халодны ранішні строкат аўтаматаў. I падумала раптам: няўжо можна памерці пад гэтую чыстую ранішнюю песню жаваранка? А потым схамянулася — і за што, за які грэх прыняць смерць? Адзін хіба ёсць — перад Алесяй, што адбіла Імполя, злюбілася з ім. I перад богам, што пабраліся без шлюбу.