Голас крыві брата твайго

XI

Двое конных — адзін у чорнай шыракаплечай бурцы, другі ў нямецкім шынялі, але абое ў сівых кубанках і абое на добрым падпітку,— уз’ехалі на цёмна-зялёны ад ільсністай руні і крутаваты грудок.

Чорства-хрумсткая жвірыстая дарога закруцілася разарваным чарвяком і папаўзла ў даліну да верасаўскіх хутароў, гэтакіх шара-папяловых, як і сама яшчэ незазелянелая веснавая зямля.

Хмурачыся ад нізкага сонца, што вызірала і хавалася ў навале сініх з сляпуча белымі краямі хмар, і яны задралі тлуставата-чырвоныя набрынялыя твары і абвялі вачмі сіняватую, завешаную смугою далечыню. Адзін з іх, маладзейшы, даўгашыі, у расшпіляханым шынялі раптам прыўзняўся на голай калодцы сядла і замёр,— праз шум вільгатнаватага мяккага ветру ён учуў песню.

Пасярод шара-злінялага лужка з першымі лапічкамі акрыялай травы пералівалася і трапятала рабенькае азярцо. Да вады, дзе выскачыла першая трава, лезла ненаежная, згаладалая вішнёвая карова, і гуртом пры дарозе пасвіліся тры сівыя авечкі з двума чорнымі асенчукамі-ягняткамі. Седзячы пры дарозе на замшэлым пляшывым валуне, спявала не вельмі моцным і стройным, што зрываўся, голасам дзяўча-падлетак.

— Слушай, поймать бы,— яшчэ вышэй на страмёнах падняўся казак у расхлістаным шынялі.

— Ково? — сонна і драмліва адазваўся той, што быў у чорнай бурцы.

— Да вон поет, едри ее вошь,— даўгашыі аблізаў перасмяглыя губы і шпорамі падцяў каня пад бакі.

Балюча ўздрыгнуўшы, конь ірвануўся супраць шумліва-тугога і парнага вясновага ветру.

— Ты это шутейно, аль всерьёз? — захлябнуўся ад ветру старэйшы.

— Какие еще шутки, если я по бабе соскучился.

— Ты погоди, Терентий.

— Не боись, старый хрыч.

— Партизаны могут быть там.

— А черт их поймет, где они есть, а где их нету. Держи за мной. Слышишь?

Казак у чорнай бурцы моўчкі турзануў повад, і конь, бачачы перад сабой другога, паляцеў наўскапыты.

— Я уже не помню, когда бабу имел. Думаю, и тебе невтерпеж. Правду говорю, аль нет? Ха-ха-ха,— зарагатаў малады, падтрасаючыся на цвёрдым без лямцу сядле, і пачаў заязджаць ад хутара, каб пераняць дзяўча, калі яно шмыгане дадому.

Але, крутнуўшыся на камені, дзяўча толькі ўстала, учуўшы, мусіць, у сябе за спіною стукат конскіх капытоў і ўстрывожана-пудка пазірала на конных, што галопам імчалі сюды, да трапяткога, зморшчанага азярца, і, як чуючы якую бяду, падняла пысу, уцягнула ў вялікія чорныя ноздры паветра вішнёвая карова.

Даўгашыі нечакана спешыўся, скінуў шынель, махнуўшы яе на голую люльку сядла, а падаў повад таму, што быў у шырокай з вострымі плечукамі, нібы павешанай на калок, бурцы:

— Подержи, Гаврнлыч, я ее зараз,— і засмяяўся, жмурачы чырвоныя вочы на адутлавата-набрынялым ад перапою твары.— А девка хороша. Нерожалая, как у нас говорят.

З карабінам наперавес, няцвёрдым крокам пайшоў да сівага замшэлага валуна, за якім баязліва, чуючы трапяткі, адчайна-халодны стук і боль у сэрцы, стаілася чатырнацца-цігадовае бялява-курносае дзяўча.

Яно то сціскала ад страху кулачкі, ажно рабіліся белымі пучкі, то расціскала іх.

Казак, шоргаючы аб леташнюю чараду ботамі, блізіўся да яго і, нечакана працягнуўшы руку, прыжмурваючы адно вока, лісліва зацягнуў:

— Милушка, не бойся, иди сюда.

— Што вы, адчапецеся,— уздрыгнула і замахала локцямі, як падбітая пташка крыллямі, збялелая дзяўчынка.

— Не вздумай тикать,— казак зачапіўся за купіну і падняў з вачэй сівую з сінім верхам кубанку.— Видишь винтовку — убью.

— Вой, дзядзечка, не чапай мяне! — з плачом заенчыла і замільгала ружаватымі босымі нагамі на другі бок азярца перапуджаная дзяўчынка. На плячах у яе толькі запузырылася і затрапятала ражком выцвілая лёгка-паркалёвая хустка.

— Ішшо чего,— знявераны казак прыляпнуў рукою па гладкім прыкладзе вінтоўкі і марудна пераступіў высокую з пучком леташняй цыбулі рудую купіну.— Этак и убежит, гадина.— I азірнуўся на напарніка, што спакойна сядзеў на мокрым, што льсніўся да поту, чорным кані: — Не давай уйтить, Гаврилыч!

— Ай дурак, ты Тереня, ай дурак,— засмяяўся ў адказ Гаўрылыч, скоса паглядаючы цераз вуглаватае плячо свае буркі на блізкі хутар: адтуль, мінуўшы прысадзістае з аб’еханай страхою гумно, наўскос па карычневай раллі, што пырснула рэдзенькімі ўсходамі ружаватага аўса, бегла праставалосая маладзіца. У руцэ ў яе бліскаў вастраваты, абслізганы да пякучага халоднага бляску стары капач. Яна крыкнула здалёк, захлынуўшыся стрэчным ветрам:

— Адступіся ад дзіцяці, людарэз!

— Вона еще одна, ух шустрая какая,— паварушыў шырокімі плячмі варсістай буркі той, што быў на кані, ужо немалады, з ружаватай, мусіць, алергічнай чырванню на лобе.— Уж эту я не обойду милостью. Эта уж моя,— і, калоцячы локцем, ён затурзаў за повад, падагнаў насустрач раз’ятранай, безпамятнай кабеце свайго каня, загарадзіў дарогу.

— Адыдзі, злыдзень! — яна махнула капачом перад ашчэранаю, з вялікімі жоўтымі зубамі канёваю храпаю.

— Ма-ма-чка-а, сцеражыся, яны з руж’ямі! — крыкнула з-за сіняга азерца дзяўчына, пазіраючы, як з каня злазіць той, яшчэ страшнейшы, вусаты, у чорнай варсістай бурцы.

— Двух смерцяў не бывае. Але няхай ужо крые бог, каб гэта рабілася на вачах у мацеры,— яна занясла над галавою капач — страшная, з брыдкай мінай адчаю на твары, і ўпарта, бяспамятна пайшла на вусатага ў шырокіх, запраўленых у боты шараварах, што ўжо скінуў бурку, застаўшыся ў цёмна-сіняй гімнасцёрцы, падперазанай вузенькай, з меднымі наклёпкамі папружкай.

— Ма-ма-чка-а! — заенчыла з-за азерца дзяўча, бачачы, што зараз мае быць нешта страшнае,— уцякай ты ад яго. Ма-ма-чка, уця-ка-й-й!

— Брешешь, не уйдешь, и ты, гадюка! — раз’ятрана трасучы кулаком і падмахваючы сабе карабінам, расчырванелы і задыханы маладзейшы казак абягаў азярцо.

— Злыдзень, злыдух, не зловіш ты мяне,— зларадліва і адчайна закрычала дзяўча.— Партызанам вось скажу!

I, выбегшы з лужка на поле, пачала гразнуць у карычневай васпавата-мяккай, падзёўбанай дажджом раллі, на якой востра-ліловаю шчоткай угледзіўся ўжо порсткі авёс.

— Стой! — крыкнуў малады даўгашыі казак, раздзімаючы чорныя злыя ноздры.

— Не пацэліш, не! — адазвалася яна і нават са смехам.

Казак, падкусваючы ад злосці губу, ускінуў карабін, прыкленчыў і турзануўся ад вострага з кароткім ляскам стрэлу.

Нізкі стрэл, што тройчы рэхам аддаўся ў лагчынцы за Прылуцкімі хутарамі, дагнаў дзяўчыну якраз на сцежцы — палявой дарозе, што адлучалася з шырокага гасцінца на хутар з трыма будынкамі — доўгім замшэлым гумном, хлеўчыкам і хатай, перакрытай новым, яшчэ непацямнелым з восені акалотам.

Дзяўчына, як ад жаху, узмахнула рукамі і паляцела плячмі назад — на шарую кудзелістую траву, праз якую ўжо тачылася маладая, і моцна, захлынаючыся крывёю, застагнала, не ўчуўшы ўжо, мусіць, сванго астатняга стогну.

Барабанячы па тонкіх каленях падвязанай качалкай, з перапуду гэльцнула старая авечка, і ўслед за ёю пудка панясліся астатнія.

Карова, падняўшы цяжкую голаў, вялікімі сіняватымі вачмі з дзівам глядзела, як распаўзаўся, спуджаны стрэлам, чорны клубок, што віўся на пухкай, падзёўбанай дажджом раллі,— там, распараны, разамрэлы да чырвані немалады казак у шырокіх, запраўленых у жоўтыя юхтавыя боты шараварах ніяк не мог адужаць пруткай у руках, шустрай маладзіцы, хітра кінуўшы на яе бурку і падножкай падкасіўшы на раллю.

Ён першы і падхапіўся, устрывожаны гэтым тупавата-кароткім стрэлам і першы дабег да чорнага няскладнага каня, што адарваў ад паўмежка голаў і чуйна стрыг вушмі. Кінуўшы на локаць шырокую бурку, злавіў нагою пабітае ржою стрэмя, што калыхалася пад бокам у каня, і ўспоўз на сядло.

Боты кованымі абцасамі жорстка падшпорылі каня, ажно той, задзіраючы расшчэмленую цуглямі пеністую храпу, ірвануў галопам. За ім, трасучы сядлом, на якім ляжаў кінуты шынель, нібы прывязаны, пабег другі. З яго памалу спаўзаў, нарэшце шухнуў пад конскія ногі зеленкаваты нямецкі шынель.

— Стой-й-й, в гроб твою мать! Вертай назад, говорю! — трос вінтоўкай і бездапаможна азіраўся малады даўгашыі казак, папраўляючы кубанку: хутары падазрона пачалі ажываць, бегалі людзі, адтуль чуўся голас і крык.

З-за крайняга прадаўгаватага гумна з прадранаю да зялёных лат страхою пачалі бухаць расцяжна-тупаватыя, яшчэ не меткія стрэлы.

Казак дабег да шыняля, падхапіў яго, перакінуў на руку і заспяшаўся па чорствым гасцінцы, чуючы, як блізка ў пясок чвякаюць кулі і ззаду, недзе каля дзяўчаці, адчайна, бяспамятна енчыць і поўзае кабета:

— Вой, людцы, вой родныя, забіў!..

Убачыўшы чорна-калючую разложыстую грушу з сіва-замшэлай пад ёю крушняй, казак што было моцы стараўся дабегчы туды, каб там ужо залегчы і адстрэльвацца. Тлела кволае спадзяванне, што за грушавым камлём і крушняю будзе хоць які ратунак.

Але раптоўны агністы боль раскалоў вышай калена левую нагу, і ён, страціўшы прытомнасць, нячутным мяшком пачаў аб’язджаць на жвірысты цвёрды грудок. Ачуняў праз хвіліны дзветры, чуючы нязносны боль у назе і сілячыся абмацаць рану рукою.

Але за гэтую руку нехта схапіў яго і турзануў да сябе, зноў развярэдзіўшы нязносны боль у назе. Перасільваючы яго, мярцвяна-белы ў твары казак адкрыў цяжкія, зліплыя павекі: над ім разгарачана соп малады курносы хлопец у збітай набок кепачцы. Чорныя вочы яго блішчалі вар’яцкай радасцю.

— Жывы, гадзіна! — крыкнуў хлопец, падбіваючы вышай сваю кепачку. За ім, нізкім і дробным, стаялі яшчэ двое — рослых: адзін чарнамазы, вуграваты, другі — бялявы, з шара-лупаватымі на выкаце вачмі.

— Цягні яго на дрывотню пад калодку. На такога і пулі шкада,— сказаў вуграваты, падтрасаючы на плячы дзесяцізарадку.

— Памагай, чаго стаіш,— павярнуўся да яго курносы, перамяняючы ў руцэ аўтамат і зыходзячы на другі бок за ледзь жывога, збялелага ад страху і ад болю казака.

Гэта быў Жэнік Рэпка. Конных казакаў з мурзатага акна свае хаты ён згледзеў адразу, як тыя паказаліся на грудку. Яны, трое партызанаў, якраз адмываліся ад балотнай руды і падсушвалі манаткі, прыбіўшыся на Прылуцкія хутары з-пад Дварчан, дзе напароліся на засаду. Іх знянацку і няждана абстраляла чыгуначная ахова, затоеная пад каменным мосцікам, пад якім прашмыгвала кружная местачковая дарога. Балазе вартавыя не ўтрывалі і не падпусцілі іх бліжай. Але і так першая кароткая чарга падкасіла каня і фурмана, якога яны, як на бяду, узялі з сабою ў недалёкай вёсцы. Яны трое, як мага — і паўзком, бокам і скокам — даперлі да блізенькага балоцістага алешніку. Вывазгаліся, як чэрці, у гразкую смярдзючую руду, але асталіся жывыя. Праўда, адзін з іх у гэтым перапудзе пакінуў на возе сваю вінтоўку, і яны якраз мергавалі, дзе ўзяць зброю; ці не ісці ў суседнія Глінішчы і не адкапаць забітых яшчэ ў сорак першым чатырох байцоў, якіх людзі пахавалі разам з іхнімі вінтоўкамі. I тут на грудку нечакана выраслі двое конных. Што гэта казакі, добра ўгадвалася па чорнай бурцы.

Вышмыгнуўшы ў міг вока з хаты і прыгорблена перабегшы да гумна, партызаны затоена цікавалі, намагаючыся разгадаць, ці гэта разведка, за якою можа з’явіцца казацкая сотня, ці проста выпадковыя прыблуды, што шукаюць самагонку.

Што яны ўжо добра налімоніліся і ім наўме толькі кабеты, выразна распазнавалася па тым, як адзін з іх, кінуўшы на маладзіцу бурку, падтаптаў яе пад сябе, а другі кругом азярца пачаў ганяцца за шпаркім дзяўчом.

Падкрадваючыся паўзком да недалёкага трапяткога пералівістага азярца, партызаны лавілі на мушку гэтага, што, скінуўшы шынель, лётаў за дзяўчом, мяркуючы падстрэліць хоць яго, каб узяць вінтоўку, але тое, што ён нечакана стрэліў у дзяўча, змяніла і перайначыла ўсё. Яны, убачыўшы ўжо, што казакі могуць уцячы, падняліся з разоры і пабеглі сюды. Памог ім болей конь, што, перапудзіўшыся стральбы, кінуў свайго гаспадара і памчаў за конным казакам.

З чацвёртага ці пятага стрэлу куля ўсё ж дагнала перапуджанага казака, што задыхана, з астатніх сіл уцякаў гасцінцам, у адной руцэ несучы згамтаны нямецкі шынель, а ў другой — караткаваны карабін.

Ногі ў яго пачалі заплятацца, і ён, ранены разрыўною куляй у калена, ляпнуўся між каляін шарага гасцінца і замёр, страціўшы ад болю прытомнасць.

— Наш, ядры яго за ногі! — крыкнуў радасна-ашалелым голасам высокі вуграваты партызан, які і падстрэліў казака.

— Вінтоўку хватай,— загадваў, спяшаючыся ўслед за рослым, нізкі і дробны Жэнік Рэпка.

— Глядзіце, хлопцы, каб не прытаіўся ды не шпурнуў гранату,— папярэдзіў трэці, мусіць, баязлізейшы.

— Якая граната, калі ён лапкі адкінуў,— ганарыста сплюнуў высокі, стоячы над параненым казакам.

Цяпер яны, узяўшы яго за рукі, цягнулі па раллі да блізкага за чорнымі крывымі вішнямі і старымі развіслымі яблынямі неагароджанага хутара, дзе збіліся ў купку перапалоханыя хутаранцы.

На шарую з глыбокімі калдобістымі каляінамі сценку, дзе над мёртвым застылым дзяўчом ірвала свае валасы здзічэлая ад гора кабета, ківалася толькі старая нямоглая баба і потым ужо, адважыўшыся, пабеглі іншыя.

— Шкада, што той уцёк, сцерва,— набычыўшы голаў, услед за партызанамі, што валаклі збялелага, які толькі зяхаў разяўленым ротам, хватаючы паветра, параненага казака, няспешна ішоў, несучы яго сівую з сінім верхам кубанку і караткаваты кавалерыйскі карабін — свой аўтамат пакалыхваўся на грудзях — Жэнік Рэпка.

Згледзеўшы партызан з параненым казакам, ад дзяўчаці раптам ірванулася, вытрашчыўшы і перакасіўшы звар’яцелыя вочы, нізкая з ледзьве прыкметнай сівізною на скронях, прываблівая сваім хараством круглаліцая кабета.

— Што ён нарабіў, божа літасцівы! Дайце я яго задушу. Божа, што ўчынілася?! Дайце...

I завярнулася назад — яе страшны з падвываннем плач ірваў вільготна-цеплаваты вясновы вецер.

Сюды ўжо, да крайняга пры ржавым у спалавелых бародах сушніку балотцы хутара, перачакаўшы бяду, бо бачылі ўсе з патайных схронаў ды аконцаў, збягаліся хутаранцы, найболей кабеты і дзеці. З дзівам і страхам глядзелі то на Жэніка Рэпку, што, падмяніўшы чарнява-вуграватага партызана, разам з другім, высокім, цягнуў да прысадзістага доўгага гумна ледзьве жывога, мярцвяна-белага са скалмачанымі чорнымі валасамі мужчыну ў сіняй касаваротцы і ботах, то на дзяўчыну, якую няслі ў радзюжцы і да якой кідалася, трасла і падымала бяспамятная маці, бесперапынку пытаючы:

— Лёрця, Лёрця, ці чуеш? Ну, Лёрця!

— Дзе яна табе ўжо ўчуе.

— А я ж бачыла, як стрэліў... I яна, бедная, толькі ручкамі ўзмахнула...

— Вот кат, такое дзяўчо загубіў.

— Трэба і яго... Напаліў жалеза ды пячы...

— Людцы, лепш не чапайце яго, наклічаце бяду. Людцы, лепш не чапайце.

— Што, дараваць? — крыкнуў нехта тоўстым і гнеўным голасам.

— Ой, мусіць, на гэтым не кончыцца,— чуваць быў ціхі і збянтэжаны голас.

I гэтую чужую перасцярогу і бедаванне перабівала сваім енкам спакутаваная кабета і працягвала да ўсіх рукі:

— Людцы, мілыя, людцы! За што так карае бог? За што? Людцы!

Бабы адступаліся, журыліся адна з адною і з жахам азіраліся, балюча войкалі, убачыўшы, як Жэнік Рэпка з дужым чарнявым партызанам падцягнулі да сырой дрывотні і кінулі пад старую з падсохлым галлём яблыну збялелага, што цяжка і пакутна, як у сне, стагнаў, параненага з заплюшчанымі вачмі казака.

— Сякеру нясі, чуеш? — крыкнуў Жэнік Рэпка нізкаму, даўгарукаму, з вострым гарбом на плячах мужчыне.

— Сякеру не дам. Досіць адной смерці,— адвярнуўся нізкі, гарбаты мужчына і пайшоў, махаючы доўгімі рукамі, туды, дзе ляжала дзяўчо і дзе збіліся купаю жанчыны, здалёк ужо крыкнуў: — I на якое ліха ты прыцягнуў яго сюды, пад нашыя будынкі?

— Пашкадаваў,— злосна цераз плячо бліснуў бялкамі злых вачэй Жэнік Рэпка і ўскочыў у хату, неўзабаве выбегшы адтуль і несучы ў апушчанай руцэ цяжкую сякеру.

— Божачка, што ж тут робіцца? — Сутулячыся і падымаючы з абодвух бакоў, каб не чаплялася за зямлю, доўгую спадніцу, з раз’еханаю анучай на сівай галаве, спяшалася да дрывотні і коўзалася на плыткай лужыне старая Рэпчыха.

— Маці, не падыходзь, кажу! — крыкнуў Жэнік Рэпка і адбегся да чорнай адзінокай яблыні, дзе на пласце ружаватых трэсак курчыўся і прасіў піць, аблізваючы сухія губы, паранены ў ногу, звар’яцелы ад болю казак.

— Нехрысць, што робіш, нехрысць! — узмахнула худымі пакурчанымі рукамі старая Рэпчыха.— Хай бог карае яго!

Убачыўшы, як казака, узяўшы за рукі і ўшчаперыўшыся жменяю ў яго чорныя калматыя валасы, цягнуць да шарай перакуленай калодкі, старая пачала хрысціцца і падаць на калені.

...Да казака з адсечанай галавою, што ляжала тут жа, ля калодкі, ніхто з верасаўцаў не падышоў, ніхто не збіраўся і хаваць яго. Адчуваючы жудасць і страх у душы і чакаючы новай немінучай бяды, усе скоранька разбягаліся дадому.

Укінуўшы адсечаную з незакрытымі сінімі вачмі голаў у мех, а труп прывязаўшы да гужоў, Жэнік Рэпка разам з двума незнаёмымі партызанамі канём зацягнуў яго ў блізкі хваёвы лясок, там, дзе звыкла верасаўцы хавалі здохлых кароў ды коней, і наспех прысыпаў пяском ды мохам.

На трэці дзень над маладым ружавата-зялёным хвойнікам закружыліся, зляцеўшыся з усіх старон і ўчуўшы труп, чорныя крумкачы. Чуючы ў сіняватай сляпучай вышыні панурае крумканне і бачачы чорныя сілуэты з распасцёртымі крыллямі, хутаранскія бабы хрысціліся і ўсплясквалі рукамі: «Ой, гэтыя крумкачы на нешта ліхое ўкажуць». Мужчыны, каб не чуць страшнае жаночае прароцтва, угіналі голаў і ціха адыходзіліся, падмахваючы сабе доўгімі, гаротна апушчанымі рукамі.