Голас крыві брата твайго

VI

На прысунутым да покуця і засланым абрусам стале ляжала слепаватая, нібы са злінялымі, з’едзенымі зверху літарамі павестка. Нізкаму на вочы Корсаку прачытаць яе без акуляраў было цяжка, але ён ужо і так ведаў, якая страхатлівая грозьба ішла ад тых злітых, слепаватых радкоў, што мігцелі і дваіліся на прадаўгаватай траціне лістка ў косую лінейку:

«На падставе загаду Акруговага начальніка БКА і начальніка павету гр. Корсак Дзімітры, сын Уласа, мусіць з’явіцца к 10 гадзінам раніцы 20.ІV.1944 г. у Дварчаны на валасны зборны пункт.

З сабою забраць: вопратку, абутак, тры пары бяльля, лыжку, ручнік, асабістыя рэчы.

Хто па гэтым загаду не з’явіцца ў вызначаным часе і месцы, будзе лічыцца здраднікам і пакараны надзвычайным судом — карай смерці».

Павесткі развозілі трое на конях немцаў і трое на санях паліцыянтаў з нейкім цывільным сухаватым, дробным мужчынам у чорным ужо добра абцёртым кажушку з белым каўняром і апушкаю. Мужчына напытваў хаты і раздаваў гэтыя павесткі, выцягваючы пасінелай скарчанелай рукою з карычневага скуранога партфеля з іржава-бляшанымі кантамі.

Ужо другі дзень страхатліва-белым кавалачкам ляжала на стале павестка і ўжо другі дзень Корсак не знаходзіў сабе спакою. То, коўзаючыся па тлустай раскіслай сцежцы, абапал якой ужо ачуняла і цёмна зелянела леташняя дзяцелінка, ішоў да Алесі, гараваў, скардзіўся перад ёю, то, трохі супакоены, варочаўся дадому і, чуючы, як пахне цвіллю, брудам і блізкай вясною свет, дбаў ужо пра сяўбу. Дома на стол не глядзеў, але нават спіною прычуваў, што там ляжыць лісток у косую лінейку, як прычувае чалавек, што поруч у труне нерухома і спруцянела выцягнуўся нябожчык, і чалавек напружана-сцішна чакае, што нябожчык зараз заварушыцца і загаворыць.

На дварэ на прыціхлыя чорныя дрэвы, што паблісквалі кроплямі расы, паплыў мокры дробны снег. Нудна, надакучліва звінела, церушылася і асядала ў хаце цішыня. Ці гэта звінела Корсаку ў левым вусе. Да гэтага ценькага, як нацятая струна, звону Корсак ужо прывык, бо чуе яго не адзін год, мусіць, нават з той пары, як памерла жонка.

I яму чамусьці ўбачылася зноў усё тое, што бачылася не раз: на дзвюх прыстаўленых заслонах стаіць труна, а ў ёй ляжыць, як жывая, нават з нейкім прытоеным смяшком у сіняватых губах яго Караліна. I, калі ён памкнуўся да труны, гэты смех згінуў і губы сцяліся пакутна і злосна.

Караліну пахавалі, а Корсаку ўсё здавалася, што яна на які міг ажыла, вось так нечакана засмяяўшыся яму.

Корсак нікому пра гэта не гаварыў. Ды каму скажаш, ды хто ўжо дасць веры, што нябожчык можа ажыць. I чым больш уцякала часу з таго далёкага дня, тым болей верылася Корсаку, што Караліна ўсміхнулася і нават хацела загаварыць да яго.

А малы Змітрык тады сядзеў на ложку, падкурчыўшы пад сябе босыя ножкі, і жаласна, адзінока плакаў.

Колькі яму тады было? Ці не восьмы гадок ішоў?.. I вось вырас на лес гледзячы. Ні ўправы, ні ўпынку на яго няма.

I дзе ж ён дзеўся? Што ж будзе з гэтаю павесткаю?

Корсак пастаяў, пакутна і натужліва думаючы, што ж рабіць далей? Не ісці ж у тыя далёкія Дварчаны па такой хлюпаце і не шукаць жа яго. А ці знойдзеш. Бяжыць усё то да местачковай дзяўчыны — любіцца, то да нейкага Царыка — палітыкаваць. Ох, цяпер, пры такой ліхаце, пры такім шаленстве на свеце ўся гэта неразважнасць ды дурнота дабром не скончыцца. Корсак паглядзеў у мурзатае, з сіваватымі паскамі, не мытае за зіму акно, паслухаў, як недзе за ліштваю шалпочацца верабей — пэўна ўжо збіраецца віць сваё гняздо, і, не знайшоўшы, за што зачапіць рукі, выйшаў на двор. Са страхі, набрыняўшы кроплямі, капала вада — раставаў гэты позні, ужо вясновы імжысты сняжок. Каля вугла дрыжала сіняватая лужына. Цыбаты, з гарачымі завушніцамі, чырвона-залацістай шыяй певень, дзюбнуўшы ў лужыну, падымаў разяўлены рот. Здаецца, смакаваў гэтую халодную ваду.

У Корсакавых мыслях закружылася тое, што заўсёды гаварыла на святыя грамніцы, прынёсшы з касцёла пасвенчаную свечку, яго Караліна: «Во сёння адлега. Пятух вады пад вуглом нап’ецца, то ўжо вол на Юр’я травы наесца».

«А калі ж сёлета былі грамніцы? Во, нават і забыўся. Як бяжыць час, не згледзіш. Ужо і Юр’е на носе».

Мацаючы нагамі цвёрды, зацярушаны жоўтай саломай каля гумна лёд, выйшаў да Алесінай хаты. Пастаяў сярод вуліцы, падняўшы свой зжоўклы нездароўчы твар і чуючы, як пахне вясною і лагодна шуміць за вушамі вільготна-прэсны вецер.

За раўком, дзе раставаў, сочачыся вадою, пачарнелы курган снегу, на абветраным зеленкаватым ад моху грудку, у Літаваравым, абкладзеным картаплянікам хляве, рыкала, натужліва і моцна, шкадуючы, мусіць, аднятае цялятка, устрывожаная карова.

Што ж робіцца ў Літавараў? Ім жа таксама прынеслі павестку. Корсак азірнуўся на карычняваты вішняк, на Алесіны цемнавата-патайныя вокны і пайшоў напроці гэтага прэснага ветру, што цёк за шыю ласкавым халадком. У прагале сіняватых хмар плыў белаваты кружок высокага веснавога сонца. Ён то хаваўся, то нечаканай радасцю кружыўся, выплываў зноў. I, адбіваючыся ад мігатлівай вады, што бруілася ў звілістых, крывых, як вены на руцэ, латачынах, калюча сляпіў вочы.

Корсак зажмурыўся і навобмацак падняўся на камень перад ганкам, навобмацак увайшоў у сені. Задыхнуўся ад паху вантробаў і свежай крыві — падвешаная заднімі нагамі за прывязаны да бэлькі дручок, тут, у сенцах, астывала бела-ружовая цялячая тушка, у чыгун з абрубка шыі сцякала загуслая кроў.

— Свяжуяце? — заміж прывітання спытаў Корсак, не прывыкшы яшчэ да поцемку ў хаце і нікога не бачачы.

— Якое тут свежаванне,— адазваўся недзе тут поруч каля Корсака і заперхаў ад кашлю стары Літавар.— Гэта ж чуў? Мусі — не? Казакаў нямцэ нагналі. Нейкага, кажуць, паходнага атамана Паўлава прывязлі.

— Якіх казакаў?

— Якіх пытаеш? А тых, што па вёсках стаяць ужо.

— Во, не чуў.

— Дак чуй. Коней забіраюць...

— Без коней будзем жыць,— Корсак прымружана паглядзеў у поцемак, з якога ўжо выплыла лава і стары Літавар з жоўтаю глінянаю міскай на каленях, у якой пакалыхвалася зеленаватая саладуха з белымі пярсцёнкамі накрышанай цыбулі.

— Ён будзе жыць...— Літавар счарнелаю драўлянаю лыжкаю злавіў у місе тонкі пярсцёнак цыбулі.— Ятвязь вунь спалілі... Людзі гінуць, як мухі ўвосень, а ён будзе жыць,— і Літавар сербануў з лыжкі гэты белавата-тонкі пярсцёнак цыбулі і пачаў жаваць бяззубымі дзёснамі.

— Не крычы, Ясь,— трохі паспакайнеў ад чужой нервовасці Корсак.— Я ж не ўкінуў табе агню ў хату.

— Гэта ж праўда. Агонь свой — вунь у шуфлядцы ў стале: павестка Броніку... I твайму, кажуць?..

— Ды пецярым,— ад стала нарэшце падняў свой гарбаваты, апушчаны да губы нос Бронік Літавар.— Мне, можа, ужо і не першыня. Служыў у польскім, служыў у савецкім, паслужу і ў беларускім войску.

— Якое яно там беларускае. Нямцэ кіраваць будуць,— махнуў чорнаю вышчарбленаю лыжкаю стары Літавар.

— Хто не будзе — адна халера: вайна,— уздыхнуў і прысеў на лаву Корсак.

— Гэта праўда — людзі пазвярэлі,— стары Літавар зашкроб лыжкаю па місе, ловячы кроплю кіслай, як воцат, саладухі.

— Я пазаўчора сам бачыў, як казакі ў Дварчанах дзяўча білі. Нешто ўкрала,— Бронік засмяяўся і ўстаў з-за стала, пераступаючы слупок сонца, што вірыў сіняватым пылам.— I смех і грэх глядзець было. Паклалі на ржавае кола ад вагона, што стаяла ў тупіку, перагнулі ды нагайкай. Дзяўчына крычала, як голаў сцяць.

— Дзіва што крыкнеш. Ведаю гэтыя нагайкі. Арапнікамі іх называюць. У тую вайну казакі імі людзей у бежанства гналі. Помніш, Ясь? — Корсак павярнуўся да старога Літавара, што трымаў на каленях гліняную місу. Левая рука ў яго калацілася. I Корсак у жальбе падумаў, што Літавар на вачах стаў старэць і чэзнуць.

— Хэ,— усміхнуўся і ажно, здаецца, памаладзеў ад свайго смеху Літавар.— Ён пытае, ці помню. Можа, з месяц насіў на шыі рубец ад гэтага бізуна. Яшчэ і цяперака нарасць не сышла.— Ён хацеў падняць сваю левую, што дробна калацілася, руку і не здужаў, апусціў яе на міску.

— А што ж чакае іх? — Корсак азірнуўся на Броніка, што глядзеў на рамку з картачкамі, на сябе ў польскім мундзіры і рагатыўцы.

— Ад свайго лёсу не ўцячэш,— Бронік тыцнуў пальцам у шкло, за якім трохі перакасілася картачка, з якой глядзеў паўнатвары з савіным носам салдат з мардатым падфарбованым сяржантам.— Я во ўспамінаю, як мы з сяржантам вырваліся з акружэння. Ішлі дадому. Ён усё казаў, што блізенька дадому асталося. Толькі выткнуліся з лесу, а тут, як на ліха, немцы на матацыкле. Сяржант у ногі. Але ж дабег усяго да блізенькага замежку. Там ужо і тыцнуўся ў белы крываўнік, падкошаны кулямётам.

— Так што і цяпер пойдзеш пад кулямёт? — падняўся з лавы стары Літавар і калатлівай, дрыготкаю рукою шаргануў на прыпек парожнюю з высербанай саладухай міску.— У мяне ж вунь канюшына насенная не змалочана.

— Успеецца, бацька, з тою канюшынаю, змалачу,— Бронік адцягнуў з стала шуфлядку, дастаў павестку, доўга і моўчкі чытаў.

— Можа й, праўда, можа, перахавацца? — няпэўна сказаў Корсак і ўчуў, як пад шапкаю змакрэў лоб.

— Тут справа такая,— Бронік адняў ад павесткі свой склюдаваты, апушчаны да губы нос.— Не з’явімся мы, перастраляюць, папаляць усіх вас.

— Мы ўжо сваё аджылі,— Корсак абцёр куткі сваіх звялых, апушчаных губ.

— Вы аджылі... А дзеці? Дзеці ў іншых ёсць... жонкі...— Бронік націснуў на язычок клямкі і папхнуў каленам дзверы.

— Пачакай,— Корсак паволі з’ехаў з лавы і, не могучы разагнуць балячы крыж, як гарбун, звесіўшы доўгія рукі, услед за Бронікам усунуўся ў сені, там задыхнуўся ад спёртага духу вантробаў.— Ты кажаш, трэба ісці на той зборны пункт?..

— Я нікому не кажу. У такой справе кожны робіць як знае сам.

— Каб сам знаў...

— А Змітрык што?..— Бронік ступіў з сяней за парог на пляскаты камень, падняўшы руку, лавіў цяжкія, што сцякалі па саломіне са страхі, кроплі вады.

— Змітрык,— нечакана ўгнуўся Корсак: вялікая кропля, што сарвалася з капяжа, востра-пякучым холадам апякла карак.— Змітрык мо даўно на тым зборным пункце. Пайшоў у Дварчаны і цеперся няма дадому.

— Вайна... Цяпер усім трэба маладыя мужчыны,— Бронік з прыгаршчаў лінуў сабе за плячо сабраную ваду.— Куды ні кінься — усім... і партызанам, і немцам.— I абярнуўся да Корсака.— А хібя ж адзін чалавек усім угодзіць? Скажы, дзядзька Улас?

— А што скажаш? — уздыхнуў Корсак і закрыўся рукою ад сляпучага сонца, што адбівалася ад трапяткой, зморшчанай лужыны. Пераступіў яе і сказаў не то сабе, не то Броніку Літавару: — А на свеце во вясною пахне... I жаваранак як заліваецца. Ажно я чую. Прырода бярэ сваё. Гэта ў чалавека ладу нямашука, а ў прыродзе...

Ён падняў вочы, каб глянуць на чыстую глыбіню неба, дзе цвірчэў высокі жаваранак, і ўчуў, як яго, нібы ад лішняй чаркі, павяло ўбок і ў голаў хлынуў шум.

Корсак пастаяў, счакаўшы, покуль схлыне з галавы звінючы боль, і выйшаў з Літаваравага надворка.

Трывога за Змітрыка, як усцерагчы яго ад новай бяды, балючым нарывам турзала сэрца.

Цёмна-каламутны ручай, што булькатаў, кіпеў і пеніўся ў раўку, раптоўна паглыбшаў і заступіў Корсаку дарогу.

Каб не набраць у чаравікі вады і не застудзіць ногі, Корсак завярнуў на шашу. Там перад шашэйным з жалезнымі парэнчамі мастком і насыпам вузкакалейкі шырокую лагчыну заліла цёмная вада, што прыйшла сюды з палёў — там яшчэ ў ярах і раўках між грудаў не растаў пачарнелы глыбокі снег.

У шарай трубе пад чыгуначным насыпам, захлынаючыся, шумеў каламутны паток. Густая, чырванаватая, як на асовым лісці, іржа ела стрункія рэйкі вузкай каляі. Вузлавата-крывымі латачынамі талая вада там-сям падмыла недагледжаны, не падсыпаны рамонтнікамі адхон. З леташняй восені, як партызаны спалілі дварчанскае дэпо і недзе пад Кашалеўскім лесам разабралі чыгуначнае палатно, каля Верасава на пераездзе перасталі прысвістваць рухавыя, што цягнулі па тры-чатыры вагоны, чорныя паравозікі. Не з’яўляліся са сваёю ваганеткаю і рамонтнікі. Іх перакінулі, кажуць, будаваць дэпо — немцы ўжо выкапалі і залілі цэментам глыбокі фундамент.

«Няўжо думаюць асталявацца тут надоўга?» — Корсак паглядзеў уздоўж іржавых рэек, што збягаліся ў адну струну на далёкім, абстаўленым белымі цэмянтовымі слупкамі пераездзе, і раптам убачыў двое конных — яны ехалі каля шашы па жоўта-брудным ад раскіслых конскіх яблыкаў паску нерасталага, зледзянелага снегу.

На іх дзіўна і страхавіта чарнелі шырокія з вострымі плечукамі буркі.

Корсак успомніў, што гэтакія чорныя, здаецца, з валенага сукна буркі былі ў тую вайну на царскіх казаках.

Тады іх чацвёрка якраз на каталіцкага спаса прыехалі ў Верасава зганяць мужчын капаць роў, які, вядома, потым і не спатрэбіўся: баёў з немцамі і не было. Па дарозе напаткалі старога Літавара: прыбраўшыся, ён ішоў у Дварчаны да касцёла. Яго завярнулі пад крыж, загадалі стаяць і чакаць іх тут, а самі паехалі ў вёску выганяць з хат мужчын. Сюды, пад крыж, прыгналі тады і Корсака.

Літавар, агледзеўшыся, што казакі схаваліся за гумнамі, як ні ў чым не было, зноў папраставаў на шашу. Дагналі яго на грудку з паўвярсты ад вёскі і вярнулі назад. Тут, пад крыжам, на вачах усіх мужчын і пачалі секчы яго арапнікамі, каб іншым павадна не было. Ад першых двух ці трох удараў, покуль не зляцела з галавы шапка, Літавар яшчэ ўстаяў на нагах, а потым пачаў ужо прысядаць і млець...

Корсак азірнуўся на стары, замшэлы крыж і потым на чорнабрудную, нерасталую паску снегу каля шашы пад страката-белымі бярэзінамі: падскокваючы на сёдлах у тахт няспешнага бегу коней, казакі заварочвалі не ў вёску, а, згледзеўшы Корсака, блізіліся да яго.

Адзін з іх у сівавата-дымнай каракулевай кубанцы, што трохі спадала на правае вуха, з чорнымі ганарыста падкручанымі вусамі, нагнаўшы Корсака, шырокімі персямі каштанавага каня раптам стаў наязджаць на яго; каля бота, усунутага ў стрэмя, паблісквала шабля.

— Стой, говорят!

— А я і не ўцякаю,— Корсак адступіўся на беражок шашы, дзе пад чорнымі камлямі бярэзін бегла раскіслая ў лужынах сцежка.

— Тутошний будешь? — спытаў другі, даўгатвары.

— Ды тутэйшы,— Корсак насцярожліва нацяўся, чакаючы, што яны хочуць распытаць.

— С ентой деревушки?

— Адсюль во,— кіўнуў галавою за плячо Корсак на прытоенае Верасава з шара-карычневымі замшэлымі стрэхамі, дзе ў цяньку за гумнамі яшчэ бялелі гарбатыя курганы.

— Партизаны есть?

— Хто знае, дзе тыя партызаны?

— А ты?

— Скуль мне знаць? Яны ж мне не кажуць, дзе яны.

— А столбы?.. Кто спилил столбы? — з-пад буркі высунулася рука з кароткім і кругла-таўставатым, плеценым, мусіць, у восем столак бізуном.

— Я не рэзаў, я і не бачыў,— Корсак павёў вокам туды, куды выцягнулася кароткая ручка бізуна з круглай, як гадзюка, пляцёнкай, шырокай і пляскатай на канцы, дзе быў зашыты свінец, і толькі цяпер убачыў, як абвіс дрот на белых ізалятарах за блізкім шарым слупом, што стаяў за раўком — далей слупы ляжалі. Калі ж іх зрэзалі? Сённяшняй ночы, ці што? I Літавары нічога не сказалі...

Тыдзень назад яго самога са Змітрыкам партызаны выганялі рэзаць тэлеграфныя слупы. Але ж тады іх валілі за грудком у лагчынцы далей ад вёскі. Назаўтра пад Верасава пад’ехала нямецкая танкетка, павярнулася гарматай да Бортнікавай хаты — чаму менавіта да яе? — і стрэліла ўсяго адзін раз. Балазе дабром абышлося: прабіўшы ў будынку дзве сцяны, снарад праляцеў праз хлеў і ўпаў у сенях, не ўзарваўшыся. Бортнік вынес яго і закапаў, а дзіркі ў сценах забіў шпунтамі.

«Што ж будзе цяпер?» — Корсак з шашы, ужо не разбіраючы, набярэ ў чаравікі вады ці не, збег па адхоне канавы ў шапаткі, раздраджалы снег, каб наўпрасты выйсці да Алесіных будынкаў.

— Эй, старик, погоди маленько,— яго запыніў падазрона ласкавы і патайны галасок.

Корсак застыў, праваліўшыся ў глыбокі снег.

— Партизаны часто ездют тут?

— Ды халера іх знае?

— Семьи не подскажешь... ихние.

Застаны знянацку роспытамі, Корсак ужо не ведаў, як адкараскацца ад гэтых двух у чорных касматых бурках.

— Няма партызанаў у нас, ні іхніх сем’яў.

— А всё же подскажи, никто ведь не узнает.

— Няма, кажу вам, гаспада казакі.

— Гутарют, вон там, на хуторах...

— Не ведаю, не чуў.

— Фамилия твоя?..— вусаты падшпорыў, падагнаў і асадзіў на самым беразе шашы неспакойнага каня, што глядзеў вялікім пудка-сіняватым вокам.

— Корсак я,— з раскіслага, набрынялага вадою снегу Корсак нарэшце вырваў свае ногі, перайшоў канаву, ужо на заплеснелай леташняй траве, дзе сышоў снег, спытаў: — А нашто вам?

— Если набрехал насчет партизанов, найтить легче будет.

— Што я сабака, каб брахаць,— Корсак паслізнуўся на сівай, як павучына, плесні, дзе надоечы сышоў снег, і размашыста пайшоў па цёмнай, прыліплай да зямлі траве да Алесінага шырокага прысадзістага гумна.

Тупат каня, шахканне снегу ў канаве і гарачы, балюча-цяжкі ўдар па галаве ён учуў засап разам. Ногі, як спаралізаваныя, адразу запляліся і падагнуліся. На міг, здаецца, аднялася і памяць.

Праз звон у вушах, праз цяжкі ад нагайкі з зашытым свінцом балючы ўдар па цемені прарываўся чужы, хрыпаты крык:

— Ишо ему! Ишо!

— Пущай ползёт, клещ ентый!

— Вреж ишо! — чуўся хрыпаты абветраны голас.

Казак ад злосці сцегануў нагайкаю па боце, але Корсака ўжо болей на чапіў, рвануў за повад і, раздзіраючы цуглямі рот каню, выехаў на шашу.

Корсак, як сляпы, ад злосці, крыўды і адчаю завярнуў да Алесінага гумна. Пад горла падкатваўся даўкі камяк. Вочы туманілі пякучыя слёзы. На цемені, балюча сцягваючы скуру, рос і ныў насечаны гуз.

Душыла крыўда, што не адпомсціш за ганьбу, гвалт, знявагу, за гэты люты ўдар нагайкаю. Цяпер свет такі — наздзекуюцца, наб’юць,— і не акажыся, а слова вымавіш — застрэляць. Што значыць цяпер чалавек? Хто з ім лічыцца? А ці лічыўся калі?

Корсак у кутку ў сенцах злавіў за абслізганае гладзенькае тапарышча сякеру, з ёю ўвайшоў у хату і, скінуўшы шапку, плашмя прыклаў настылае, халоднае вастрыё да гарачага гуза. Сядзеў на лаве пануры, атупелы ад дасады.

На звыклае «сяло» — схадзіць да Алесі ці да Ваўчка, дзе апошні час збіраліся мужчыны, ды паслухаць, што робіцца на свеце,— не пайшоў. Управіўшыся напаіць ды накарміць скаціну, прылёг на ложак.

Сэрца ўжо грыз неспакой: дзе Міця. Цеперся няма дадому. Каб не прылучылася якая бяда?

У хату праз два акны касаватымі слупкамі цадзіла дрыгатліва-рэдзенькае малочнае святло сіняя поўня. Адзін слупок даставаў да Корсакавага ложка. Не даваў заснуць. I Корсак не ўлежаў. Накінуў на плечы кажух, знайшоў на прыпеку прыстаўленыя да засланкі чаравікі, каб высахлі занач, уступіўся ў іх і выйшаў на вільготны надворак.

За садком, за чорнымі дрэвамі, шумела, заняўшы ўжо завоіну, вясенняя паводка. На шырокай вадзе залацістаю дарожкаю пералівалася і дрыжала яснасць ад невысокага месяца. Недзе далёка, пэўна, на Прылуцкіх хутарах у сінечы ночы адгукваўся па два разы засап удод: дук-дук, дук-дук.

«Чамусь пад поўню ча згоне зімы бывае паводка,— гледзячы на падсвечанае месяцам неба з дробнымі зорамі, падумаў Корсак і сцяўся, уздрыгнуў плячмі ад сыраватага, вільготнага холаду.— I зоры падаюць».

Але зорка, што адлучылася ад іншых, была зырчэйшаю і ляцела, зніжаючыся на верасаўскія цёмныя хмызнякі. I ўслед за ёю раскалоўся з лускам, як арэх, нізкі, далёкі стрэл. Толькі цяпер дагадаўся Корсак, што гэта была не зорка, а запальная куля.

Ці палохаючы іншых, ці баючыся сам, нехта стрэліў яшчэ раз, і яшчэ раз нізка над хмызнякамі чырвоным, як ад траскучых яловых дроў, вугольчыкам праляцела не вельмі і хуткая, калі бачыш здалёк, запальная куля.

Надоечы ў трухлявай дзеравіне гумна Корсак выкалупаў адну,— мусіць, нямецкую, бо без сталёвага дзюбка. Яна сядзела плашмя, выставіўшы сівавата-свінцовы бок, на сантыметраў два ўпіўшыся ў трухлявую дзеравіну. А хто і калі стрэліў у гумно, невядома.

Корсак паглядзеў на цёмныя ў святле месяца зарэчныя хмызнякі, і трывога балючым неадчэпным болем кальнула ў сэрца — дзе ж Міця, дзе бадзяецца ў такі ліхі час?

Корсак прыслухаўся і злавіў сваім не вельмі чуйным вухам, як за вёскаю, з’ехаўшы са снежнага, нерасталага шарпаку дарогі, на чыгуначным пераездзе на рэйках скрыпелі палазы саняў і мужчынскі натужліва-сіпаваты голас панокваў на каня.

«Хто ж та поначы ездзіць?» — Корсак захіліўся ад ветру, што дзьмуў з-за вугла, прыпёрся плячмі да сцяны, пастаяў у адзінокім смутку і вярнуўся ў хату.

Заснуць ужо не мог. Варочаўся з боку на бок, не ведаючы, куды дзецца ад месяца, што пачаў чырванець, спускаючыся да страхі чужое хаты і льючы Корсаку на вочы неадчэпнае, надакучлівае святло. Нарэшце месяц пачаў меркнуць і хавацца за комін суседняй Жытковай хаты. I Корсака, што выбіўся з сіл, перадумваўшы свае аднастайна-горкія думкі пра Міцю, пачаў нарэшце марыць сон. Перад вачыма выплыў хмуры дзень, нейкая хата, не то яго — Корсакава, не то не яго, сутокі, адгароджаныя новымі, прыбітымі на стаяка дошкамі. З далечыні гэтых сутокаў паказалася яго маладая Караліна і пачала нешта гаварыць і махаць рукою, падзываючы яго, Корсака, да сябе, але тут аднекуль з’явіўся Змітрык і першы кінуўся ў той далёкі кут да Караліны. Яны прапалі, зніклі ўпоцемку за дашчанай высокай сцяною, з моцным стукам зачыняючы дзверы.

Гэты стук, моцны і настойліва-ўладны, паўтарыўся. I Корсак нарэшце, выплываючы з дрымоты, разабраў, што стукаюць у яго дзверы.

— Хто там? — ён абмацаў нагамі шурпатыя, нефарбованыя дошкі падлогі.

— Открой, хозяин! Свои...— па-руску адазваліся на двары, і на белаватае акно наплыў калматы цень.

— Якія свае?

— Партизаны.

Корсак, не акрываючыся, выйшаў у сені, з звінючым шоргатам адсунуў засаўку і адчыніў дзверы.

У пройме іх, на пацямнелым, ужо без месячнага святла надворку стаялі трое, і пад нечымі нагамі недзе далей каля вугла востра пахрумстваў тонкі лядок. Там туліўся нехта чацвёрты. На вуліцы зафыркаў і зазвінеў цуглямі конь.

— Один в избе-то? — спытаў той, што стаяў бліжай да парога ў доўгім шынялі і вайсковай фуражцы з нізкай аселай туліяй.

— Адзін, каму ж яшчэ быць?

— А сынок дзе? — спыталі з-за чужых плячэй далей знадворку, і Корсак пазнаў голас Жэніка Рэпкі і ўжо зласнавата на гэты голас адказаў:

— Скуль мне знаць. Пайшоў недзе.

— Каля нямецкіх сметнікаў бегае. Хітруе ўсё.

— Ён мо такі самы хітры, як ты... Кажы, чаго прышоў? — Корсак памкнуўся з сяней туды на надворак, але яго лёгка за плячо падштурхнуў той, што быў у шынялі:

— Зайдем в дом.

У хату зайшлі ўсе трое, што былі навідавоку, загадаўшы Корсаку завесіць радзюжкаю вокны і запаліць лямпу.

Корсак запаліў газоўку, што стаяла на мурку печы, і яна зашыпела, сыплючы з вузкага агеньчыка траскучыя іскры,— у газе была соль.

Палахлівая яснасць захісталася ў хаце, асвятляючы твары трох начных гасцей. У старэйшага з іх, што быў у шынялі, шырокую вайсковую папругу трохі адцягвала вагкая кабура.

— Отец, нам полотнишка бы? Сколько можешь,— павярнуўся да Корсака высокі, у доўгім шынялі.

— Якое ж у мяне, удаўца, палатнішка, як вы кажаце,— Корсак і стаяў у сподняй бялізне сярод хаты, азіраючы то аднаго, то другога, бачыў, як баяўся яго вачэй і туліўся за высокага, пэўна, старшага над імі партызана ў доўгім, шчытна і спраўна падагнаным шынялі Жэнік Рэпка, азіраў цаўё аўтамата і драпаў нешта пазногцем на ім, нібы гэтым толькі і заняты быў.

— Палатна, праўда, у яго няма, а сядло, кажуць, з Дварчан прывалок.

— Якое сядло? — сумеўся Корсак.

— Вайсковае,— нарэшце высунуў на трапяткое святло свой курносы твар Жэнік Рэпка.— I не адно... З аднаго боты пашыў.

— Ах во як. Боты, кажаш?..— Корсак крутнуўся да лавы, там ляжала сякера, ён прыкладаў надоечы яе да галавы, каб сцягнула насечаны казацкаю нагайкаю гуз,— і шаргануў да сябе, падымаючы за гарбаватае тапарышча.— Я пакажу табе сядло і боты! Я пакажу...

— Ты что, отец? — убачыўшы ў Корсакавых руках сякеру, адступіўся, але пачаў машынальна хватацца за кабуру той, што быў у шынялі: — Брось, не балуй!

— А мне не да забаўкі, і няхай выйдзе з хаты!

У Жэніка Рэпкі ўздрыгнулі пухлаватыя губы, і вочы, бліснуўшы бялкамі, раз’юшана вырачыліся, зубы хрустка скрыганулі:

— Ды я цябе!..

— Тут ужо так: альбо ты мяне, альбо я цябе,— Корсак звярэючы і, мусіць, ужо адыходзячы ад памяці, паказаў сякераю на дзверы: — Выйдзі з хаты, брыда!

Жэнік Рэпка мацюкнуўся, плюнуў і, круцячы наравіста галавою, пераступіў парог, не зачыняючы дзвярэй, з грозьбаю выціснуў:

— Мы яшчэ стрэнемся, як гаворыцца, на вузенькай...

— Страху вялікага няма. А ўжо не баюся ні просьбы, ні грозьбы твае,— Корсак падышоў да лавы і неяк навотліў, размахнуўшы, пусціў з грукатам пад яе сякеру і павярнуўся да гэтых двух, што асталіся ў хаце: — Сёдлаў я ніякіх не браў. Нідзе і ні ў кога.

— На первый раз поверим,— нарэшце аказаўся трэці, сухарлявы і хваравіты з твару, нібы сухотны, што дагэтуль маўчаў, падазрона і цярпліва стрымліваючы злосць.

З хаты яны выйшлі, тоячы ў душы нешта помслівае і нядобрае. Корсак гэта распазнаў па грукаце дзвярэй, што стукнуліся ў вушак, дзынкнуўшы клямкай, і адскочылі назад. Ад іх дзьмухнуў тугі скразняк, злізаў на шкляным пухірку газоўкі ледзьве жывы, траскучы агоньчык, і на Корсака, як цяжкая глыба, як стромы, падкопаны бераг, упала цемната. Ён стаяў, аглушаны гэтаю мігатліваю цеменню, і яго трасла, калаціла неўтаймаваная крыўда, спадыспаду душы высачылася адчуванне,— здаецца, першы раз такое, што яе, гэтай страшнай вайны, з чалавечай помстай, несправядлівасцю, смерцю, адчаем і адзінотай ён, Корсак, не перажыве.

Ён зажмурыў бясслёзныя вочы і ўчуў, як яны пякуць прыступам новага жалю да сябе. Яму ўжо думалася, што свет так нечакана за кожным разам больш балюча і крыўдна чужэе для яго і ён сам чужэе для гэтага свету.