Голас крыві брата твайго

VII

Дварчанскі рынак, ці, як казалі яшчэ па-даўнейшаму, кірмаш, дзе таўкліся адзін адному ненавісныя местачковыя гандляры з сахарынай, дражджамі, моцнымі, як атрута, нямецкімі цыгарамі, рознакаляровымі на палачках пеўнікамі, смярдзючай, бо дабаўлялі ў брагу курынага памёту, прыхованай самагонкай і рознымі, найбольш яўрэйскімі, нарабаванымі падношанымі трантамі, кіпеў цяпер у канцы галоўнай вуліцы.

Як-ніяк усё ж бліжай да цэнтра мястэчка і далей ад паліцыі, што сядзела ў пачарнелым недагледжаным Суліным доме і сінагозе, круга якой з леташняй восені падняўся цагляны, атынкованы мур.

Недалёка ад паліцыі даўнейшы прыватны яўрэйскі двухпавярховы гатэль займала Дварчанская валасная ўправа. Цяперашні гатэль, дзе спыняліся найбольш нямецкія афіцэры, быў пры самай орсткамендатуры, у другім канцы мястэчка. Там быў вайсковы шпіталь, а праз лясок у двухпавярховай шарай мураванцы размясцілі батальён самааховы, у які мабілізавалі вясковых хлопцаў,— хто, спалохаўшыся грозьбы і павесткі, прыйшоў сам, а каго, схапіўшы пры якой рабоце ў Дварчанах, прывязлі ці прывялі ўжо прымусова і пераапранулі ў салатавую форму нямецкай жандармерыі з цёмна-зялёнай акантоўкай.

Орсткамендатура вартавала шпіталь, брала пад сваю апеку гатэль і нават батальён самааховы, другая палавіна мястэчка, акрамя вакзала, дзе была свая чыгуначная паліцыя (Bahnschutzpolizei) — некалькі чалавек палонных ды пяць стараватых, не падыходных для фронту немцаў — належала дварчанскім паліцыянтам.

Таму на рынку ў стракатым, найбольш жоўтым, кажушным натоўпе, мільгаючы чорнай уніформай з шарымі каўнярамі і чорнымі, з брылямі, яшчэ зімовымі шапкамі, шнырылі толькі яны. Каб чым-небудзь пажывіцца, асабліва выцягнуць з канюшыны ў палукашку саней «гусак» самагонкі, рабілі аблаву або прачоску з праверкай дакументаў і квіткоў ад збору за гандаль на рынку. Калі падміргне ці падкажа хто свой, дварчанскі, спрытна ўмелі, як смяяліся самі, схапіць за кокі чужых, што завітвалі ў мястэчка з далёкай Вільні ці Ліды.

У паліцыю нават не заводзілі. Досіць было запхнуць арыштаванага ў стракатую, расфарбованую ў чорна-белыя косыя палосы дашчаную будку і там ужо ператрэсці кішэні, ці перарыць чамаданчык, адабраць лішні гадзіннік, ці колькі самаробных, зробленых нават з патроннай гільзы запальнічак, або «падзяліцца» выразкамі мяккага чорнага хрому — на перады ды халявы.

Цяпер апроч дварчанскіх паліцыянтаў на местачковым рынку зрэдзь пачало з’яўляцца і коннае, і пешае войска ў даўгаватых сцёганых куртках, у нямецкіх шынялях, у чаркесках з гызырамі на грудзях, у чорных, валеных з воўны касматых бурках, але ўсе ў кубанках з сінім, чырвоным і іншым верхам. Не вельмі давераўшы фронт, немцы перакідвалі добраахвотніцкую казацкую армію, сфармаваную на Доне, Кубані і Цераку паходным атаманам Паўлавым — невысокім, хударлява-злосным і кульгавым дзядком — сюды, у глыбокі тыл, у Дварчаны. Казацкі стан размясціўся ў Наваградку, а данцоў, кубанцаў, церцаў ставілі на пастой у прышашэйных вёсках. У Дварчанах размясцілася сотня, якой камандаваў палонны савецкі афіцэр — малады, гадоў дваццаці сямі, з прыгожым, але заўсёды з бурачковым, апухла-спітым тварам.

I днямі да забруджанай яшчэ казакамі, жоўтай ад конскага гною дварчанскай рампы падагналі састаў з ронаўцамі.

Не чакаючы загаду на выгрузку, салдатня, адзетая ў зношаную, спісаную з рэгулярнага войска нямецкую форму, толькі з новымі жоўтымі шаўронамі на рукаве «РОНА»[10], распаўзлася па мястэчку, шукаючы самагону.

Панапіваліся яны да паўсмерці і ўжо, як быкі, раз за разам хадзілі да ветру, дават сярод вуліцы перад блізкімі вокнамі, нікога ўжо не тоячыся і не саромеючыся. Паліцыянты ды самаахоўцы яшчэ так-сяк асцерагаліся, пабойваючыся немцаў ды наровячыся блізкай радні, што была тут, у мястэчку, ці ў недалёкай вёсцы. А для гэтых ні боязі, ні брыдкасці, ні страху ўжо не было. На душы асталіся толькі прыхованая помста, злосць і той цяжкі і мулкі, як ярмо, і ўжо не раз перапакутаваны боль, што звароту дадому няма, як не будзе, калі што,— літасці і даравання. I каб гарката не ела душу, лепш заліць вочы гарэлкай, тады свет адразу перайначваецца, харашэе, тады наўме толькі бабы...

Іх чацвёра п’яных, дужых мужчын, змовіўшыся, затаіліся на бруднай з скарынкай лядку сцежцы між штабялёў старых шпал. Яны чакалі, вядома, маладзіц, а трапілася ім чатырнаццацігадовае дзяўчо — дачка акалотачнага майстра, што з’явіўся тут у Дварчанах яшчэ перад вайною, прыехаўшы аднекуль з Цэнтральнай Польшчы і пасяліўшыся ў драўляным дамку пры самай чыгунцы. Далікатны, абыходлівы з людзьмі і відны сабою мужчына поруч з худою, чарняваю з касматымі нагамі, жонкаю выклікаў у старонніх людзей нейкую заўсёды непрытоеную спагаду.

Дзве іхнія дачкі — адна чатырнаццаці, другая сямі гадкоў — былі падобныя да бацькі: курносыя, з чыстымі бялявымі тваркамі, і заўсёды дагледжаныя, выпешчаныя і прыбраныя, як знарок, на бяду. Большая з іх у бурай, вязанай з ангорскага пуху шапачцы, з доўгімі, завязанымі пад бародкай вушамі, у караткаватым бежавым палітцо, з якога прыкметна вырасла, выдаючы ўжо на рослую не па гадах дзяўчыну, варочалася якраз са школы...

Дзяўча агледзілі ўжо беспрытомным недалёка ад гэтай ледзяной сцежкі...

I бабы з блізкіх ад чыгуначнай станцыі завулкаў кінуліся з плачом і гвалтам адны — да акалотачнага майстра, другія — у недалёкі адсюль паліцэйскі ўчастак.

Адзін з гэтых чатырох, не ўспеўшы ўцячы, здурэлы ад атрутнага самагону, ракам поўзаў яшчэ тут за штабялямі шпал.

Камендант паліцыі, выцягнуўшы з кабуры «вальтэр», чарпануў ботам п’янага, але тут якраз надарыўся афіцэр з орсткамендатуры, спыніўшы на шашы свой шары, заўсёды адкрыты «Фіят». Немец загадаў каменданту даставіць п’янага да эшалона і далажыць пра ўсё старшаму ронаўскаму начальству. На гэтым усё і скончылася.

Сёння адзін з тых чатырох, як пазналі дварчанскія кабеты, з’явіўся на рынку. З ім быў яшчэ адзін — высокі, з вогненна-рыжымі валасамі, што тырчалі з-пад пілоткі, з плямістым ад рабаціння тварам і, здаецца, менш п’яны.

Міця падышоў да гаманлівага рынку якраз тады, калі гэтыя двое, злосна крывячы кісла-п’яныя губы і сутаргава пацёпваючы плечукамі, прыставалі да старэнькага сутулага дзядка з падагнутымі каленьмі і ўпалымі, зарослымі сівай шчацінай шчокамі:

— Чё искоса смотришь? Партизан, гад? Мать...

— Вялікі гонар на цябе глядзець. Раскараку,— адступіўся дзядок, моргаючы сваімі чырванавата-слязлівымі вачмі і трымаючы ў абедзвюх руках зеленаваты лазовы кошык з вечкам, у якім, пэўна, ляжала ў мякіне ці грэцкай лусцэ капа яец.

— Чё он сказал? — азірнуўся кругом сябе высокі, папраўляючы на рыжавата-вогненнай галаве чубатую пілотку.

— Да какой чёрт іх здеся поймёт. Стрелять всех надо! — пахіснуўся меншы, шкрабучы з пляча караткаватую бельгійскую вінтоўку.

Нешта нядобрае, злое ўдарыла Міцю ў сэрца. Але што зробіш адзін супраць двух узброеных? З пякучай крыўдай і дасадай Міця прайшоў міма п’яных ронаўцаў і перапалоханага, збялелага дзядка, што цішком туліўся да людзей.

Кірмаш — невялікая, у сотню людзей, купка, што чарнела ўздоўж вуліцы,— гула прыцішаным, як зімовы вулей, гудам. Над ім узвышаўся хіба адзін зычны голас:

— Каму газэты! Каму газэты!

Міця, узрадаваўшыся і абмінаючы пастаўленыя на брудны, засыпаны чорнаю семачкаваю лускою лёд расчыненыя чамаданы з рознаю драбязою — сахарынай, каменьчыкамі для запальнічак, алюмініевымі расчоскамі і грабянцамі — пайшоў на знаёмы голас. Пахла алеем. Міця павярнуў нос на свойскі хатні пах: на драўляным табурэціку стаяла талерка яшчэ цёплых, бо курыліся парай, пухлых грэцкіх аладак. Каўтнуўшы даўкую сліну, выйшаў туды, адкуль чуўся сіплавата-зычны голас:

— Свежыя газэты! Свежыя газэты!

I ўбачыў сутулую постаць у клятчатым, ужо злінялым, добра падношаным паўпаліто і вялікай, таксама клятчатай суконнай кепцы. Вецер шавяліў над вухам іскрыста-белую пасму валасоў, што выбіліся з-пад шырокай дзюбатай кепкі.

Жалосна-горкае, да слёз на вачах, шкадаванне зашчымела ў Міцевых грудзях: як асунуўся, высах, змяніўся і пастарэў Лаўрын Царык.

Нібы счуўшы, што за ім нехта цікуе, Царык азірнуўся і, прыціскаючы да сябе левую руку, на якой віселі жаўтлявыя ў стрэмках газеты, прыязна засмяяўся і, мусіць, успомніўшы пра чорную шчарбіну ў зубах, закрыў рукою рот.

— Смяяцца, брат, не магу,— і, адняўшы ад твару мярцвяна-белую худую руку, падаў Міцю. I Міця ўчуў ад яе нежывы, адубелы холад.— Усе зубы высыпаліся яшчэ ў Гродні, а потым у Баранавічах, калі ўжо ўзялі свае... Але што пра мяне старога гаварыць. Расказвай ты.

— Няма чаго расказваць. Сяджу дома,— Міця апусціў вочы, убачыў раскіслыя, перавязаныя ржавым дротам, як лыч у наравістай, што рые гной, свінні, перады даўно неваксаваных Царыкавых чаравікаў.

— А мяне ж ужо сватаюць на работу. Адзін тут, злавіўшы на рынку, цягнуў за рукаво.

— Куды? — Міця паглядзеў у выцвілыя Царыкавы вочы.

— Управу даюць, сакратаром клічуць. Ты, кажуць, па-беларуску знаешся.

— А самі што?

— Самі яны,— Царык абвёў зеленавата-карымі выцвілымі вачмі варухлівы кірмаш і ўздыхнуў: — Самі яны ўжо набраліся жыдоўскага золата, цяпер будуць чакаць бальшавікоў. Ім ужо адкупляцца ад усяго, яшчэ й пасады зоймуць, кіраваць будуць...

— Не ў кожнага і золата знойдзецца,— усміхнуўся Міця, перабіваючы знерваванага і злога Царыка.— А як будзем мы жыць?

— Не ведаю. Я ўжо зняверыўся. Гляджу, як адзін аднаго прадаюць і топяць, і не веру ўжо нікому,— Царык выпрастаў сутулаватую спіну, выцягнуў худую шыю, заварушыў вострым у стрэмках нявыгаленай шчаціны кадыком: — Во, бачыш, нейкая свалата таўчэ старога чалавека, а ніхто і не заступіцца.

Міця азірнуўся і паверх чужых галоў убачыў таго самага дзядка: ён ужо рукою лавіў гарачую, што капала з носа, неўтаймаваную кроў і размазваў па твары.

— Ідзём разбаронім, што яны маюць да чалавека,— падмахнуў гэтым пераломаным пуком жаўтлявых газет, што віселі на сагнутай руцэ, узнерваваны Царык.

— Роўнаўцы там, п’яныя ды ўзброеныя.

— Вінтоўкі-то ў іх ёсць, а патронаў няма.

Кісла, асалавела ўсміхаючыся, двое п’янаватых ронаўцаў ужо адышліся ад сухаватага, з акрываўленым тварам мужчыны, што стаяў зводдаль ад абыякавага мітуслівага натоўпу пад невысокім у кароткіх куксах спілаваных сукоў чорным ясенем.

— За што ж гэта вас? — Царык паслізнуўся на мутна-сіняватым, паточаным сонцам і вадою лядку.

— Ці цяперашнім светам знаеш за што? — чалавек адступіўся пад капеж, чарпануў з бруднага кургана, разгробшы зверху, мокрага шараватага, як буйная соль, снегу, прыклаў яго да расквашанага носа.— Не так, бачыце, глянуў на іх. А як жа на іх, злыдняў, глянеш інакш.

Тыя двое ў абношаных нямецкіх шынялях, убачыўшы Міцю з Царыкам, нечакана прыпыніліся і, змоўніцкі падміргнуўшы адзін адному, павярнулі назад, паслізгваючыся на чорным зледзянелым снезе, збітымі падкоўкамі і шыпамі на старых, таксама нямецкіх чаравіках.

— Ты чё-ё? — пырснуўшы з-пад падковак і шыпоў белаватым накіпам лёду, меншы з ронаўцаў пад’ехаў аж да самага Царыка. Большы насуплена і скоса пазіраў зводдаль.

— Што ж вы чалавека так? За што? — Царык, падхапіўшы праваю пук газет, апусціў самлелую левую руку.

— Я спрашиваю, ты че, в харю хочешь? — шырока расставіў ногі і пахіснуўся ронавец.

Міця стаяў, ледзьве стрымліваючы злосць і гледзячы то на збялелага ўжо Царыка, то на чырванаватую шырокую, як у ката, морду п’янага ронаўца, за плячом у якога падкутым прыкладам угору тырчала караткаватая вінтоўка. I ўжо не ведаў, чапацца з п’янаю брыдою тут на рынку ці не. Сорамна ж біцца. I брыдка слухаць і зносіць знявагу ад п’янага да паскуднасці агіднага, што нават памачыўся ў штаны, смярдзючага ронаўца. Ён, калі што якое, яшчэ і страляць будзе.

Міця, нават сам не ведае, як выйшла, ударыў нагою па падкутых, зношаных да слізгаты нямецкіх чаравіках — ронавец, задзёршы ўгору ногі і бліснуўшы збітымі падкоўкамі на абцасах і абслізганымі, некалі гранёнымі шыпамі, паляцеў у плыткую, але жаўтлявую ад раскіслых конскіх яблыкаў лужыну.

Тут ужо Міцю за локаць турзануў Царык. У вузкую глухую вулачку між чорных пазелянелых платоў ронаўцы сунуцца пабаяліся ці, можа, не паспелі згледзець, як расталі з вачэй, трапіўшы ў кірмашовы мурашнік, двое мужчын.

— Няма ў іх патронаў, я ж казаў,— задыхаўся Царык, прыспешваючы крок і папраўляючы пад пахаю скрутак газет.

— Хто знае,— Міця пераступіў раўчачок, што сачыўся з-пад плота, дзе раставаў мурзаты, як абсыпаны сажай, курган, і выйшаў таксама ўслед за Царыкам з вузенькага смярдзючага ад хлевушкоў і сметнікаў завулка на шырокую небрукаваную і раскіслую вуліцу.

— Стралялі б яны,— Царык адкінуў з вачэй і падгроб пад кепку сівую пасму валасоў.— Напэўна, стралялі б.

— Тады я добра падставіў лабаціну.

— Нічога, хоць помніць будзе, вашывец.

— Каб была там памяць... Розум адпіў.

— Гэта праўда... Але ўсё ж іншаму закажа. Так грымнуўся ў конскую кучу,— Царык ціхенька засмяяўся і раптам змоўк: з папярочнай вуліцы высунуліся двое, не то немцы, не то тыя самыя ронаўцы — здалёк ды з гарачкі разабраць было цяжка.

— Трэба сысці з вачэй,— Царык бокам прыціснуўся каля чужой брамы і, пераважыўшыся, левай рукой адкінуў у фортцы зашчапіцу.

Паджары з касматай мызай сабака нават быў ірвануўся з-пад дашчанага, абкладзенага наколатымі дрыўмі хлеўчыка, хрыпата забурчаў, але згледзеў, што Царык адважна і размашыста ідзе праз лужыну па дзвюх нешырокіх, пакладзеных на цэглы дошках, і баязліва прытуліўся да шарых хлеўчыкавых дзвярэй.

У сівое з дубэльтам і закурэлае за зіму акно ткнуўся малады кабечы твар і, сумеўшыся чужых людзей, захіліўся за зморшчаную, сабраную на нітачцы занавеску.

Толькі тады, калі за радужным шклом, дзе на белай ваце чырванела зморшчаная гронка рабін, знік паўнявы тварок, Міця здагадаўся, што за белую зморшчаную фіранку схавалася, напэўна, Хрысця — яна ж даўно кватаруе ў гэтым доме.

У яго нават міжволі сцішэла хада. Але падагнаў ужо Царык:

— Чаго ж зазяваўся. Барджэй!

«Саромеецца, значыць, зноў прыняла да сябе Імполя»,— падумаў Міця, мінаючы цёмную з ружаватым кругам, як разлітая на вадзе газа, шыбу, за якой у міг вока знікла белая пляма твару.

З глухіх двароў яны ўжо выйшлі на даўнейшы свіны рынак, дзе цяпер па пабурэлай і прыплясканай да зямлі леташняй траве коўзаліся, абвучаючыся, маладыя нямецкія салдаты. Невялікія па чалавек пяць купкі разышліся па ўсім рынку.

— Навабранцы, ці што? — спытаў скарэй у самога сябе Царык, задзіраючы голаў і аглядаючы пляц.

— Мусіць, бо драбнаватыя ўсе,— Міця паслізнуўся на тлуставатай гразі.

— А дзе набярэшся, пяты год Нямешчына ваюе.

— Падграбаюць усіх мужчын.

— Ды лічы, што ўсіх. Днямі тодаўцаў прывязлі — адны старыя карчы, гэтакія, як я,— Царык абышоў вялікую глыбакаватую лужыну ў шыпучых, як зброснелая саладуха, бурбалках.

— А што ж будуць рабіць тут? — Міця ішоў наўпрасты па размешанай нагамі сцежцы з глыбокімі ямамі ад слядоў, поўных вады.

— Пытаеш што? Тартак маюцца адбудоўваць.

— Няўжо вераць, што яшчэ з год уседзяць тут?

— Кабыла здыхае, а за траву хватае, так і яны: вераць не вераць, а будаваць збіраюцца. Каб у нас быў лад, як у іх... Уга. А так што? Я ж кажу — мы нікуды не варты.— Ён злосна загаварыў пра тое, з чаго пачаў на кірмашы.

Не сціх яшчэ і на падсохлым рыпучым ганку, прыпыніўшыся і прапускаючы наперад сябе Міцю.

— Усё бубніш, каб што добрае калі сказаў? — адвярнулася ад пліты, дзе нешта булькатала ў вялікім чыгуне, схуднелая з высокімі касцістымі плячмі, сіняя ў губах Царычыха.

— Развяла тут мылаварню,— ловячы шапкай драўляны доўгі зубок у вешалцы, Царык падмахнуў бела-сіваю галавою, каб раздзяваўся і Міця.

— Мусіць, зашмат укінула сіняга каменя. Якое ўжо тут будзе мыла.

— Магла б памыць і лугам.

— Вот ідзі, не ўказвай!

— Гэта праўда, жонцы не ўкажаш,— Царык падгладзіў абедзвюма рукамі растрэсеную сівую грыву валасоў, згроб іх растапыранымі пальцамі за вушы і выйшаў з кухні.

Услед за ім, парыпваючы ўедліва-рыпучымі дошкамі, Міця прайшоў святліцу з вялікім махрыстым абажурам і апынуўся ў знаёмым вузенькім пакойчыку. На залаціста-паласатых шпалерах, каля фарфоравага выключальніка са звітым у дзве столкі провадам, цёмна-масляністая ад пальцаў пляма. I той самы саладжава-едкі пах густога чарніла, што адсвечвала залацістасцю з плескаватай цэлулоіднай незакрытай чарнільніцы. Каля яе — раскрытая канторская кніжка. Ярка-чырвоныя лінейкі абапал жаўтлява-ласкаваных старонак. У вачах балюча стракацелі роўныя, сплеценыя з віціеватых літар фіялетавыя радкі. У баразёнцы разгорнутай кніжкі спачывала драўляная з вуграватым узорам ручка.

Царык кінуў сюды на стол і пук жаўтлявых газет.

— Пішу дзённік. Хоць на паперы хачу пакінуць след,— і загарнуў канторскую кніжку ў плямістых мармуровых разводах.— Але засушы кветку, ці будзе яна падобна на жывую? Не, мусіць... Так і засохлае чарніла, ці перадасць яно жыццё?

— Нейкі след астанецца.

— След во такі, што сам з сабою пагаворыш, і гарката спадзе з душы.

— Балабоніш там,— крыкнула з кухні Царычыха.— Снедаць калі будзеш?

— Якое тут ужо снеданне, тут ужо і вячэраць пара.

— Я зараз...

— Ну тваё зараз, як жыдоўскі пачакай,— гукнуў туды за перагародку Царык і, узяўшы за локаць Міцю, пасадзіў поруч з сабою на рыпучую ад мулкіх і звінючых спружын канапу.— Давай паталкуем, як жыць будзем.

Але ў пакойчык зноў увайшла Царычыха, прынёсшы на талерцы нарэзанай скрылямі ад галоўкі і палітай алеем квашанай капусты.

Міця задыхнуўся ад падгарэла-гаркаватага і густога паху залацістага алею.

— Ты вот шмат не талкуй, а садзіся да стала ды еш ды хлопца запрашай.— Царычыха прынясла яшчэ і чыгунок з шара-зеленкаватай неабіранай картопляй і, паглядзеўшы на Міцю, залілася чырванню: — Што ўжо маем...

— Не апраўдвайся, маці, усё добра,— хватаючыся рукою за крыж і зморшчыўшыся ад болю, Царык падняўся з канапы.

— Якое тут дабро. Ты во ці чуў?

— А што, маці?

— Казакі турму робяць... Муруюць вунь за той белай хатай, дзе сотнік стаіць, дзе штаб іхні.

— Хто з нас саграшыў на гэтай зямлі. Няўжо прадзеды нашыя, што мы пакутваем за іх? — уздыхнуў Царык і доўгімі пальцамі мярцвяна-белай рукі ўзяў з міскі злінялы ў расоле, хрумстка-тугі скрылік квашанай капусты.

— Не наракай на прадзедаў,— Царычыха павярнула чыгунок і высыпала на стол шарыя, звараныя ў лупінах картоплі.— Наракай на язык. Бо ты яго ўсюды ўткнеш, дзе трэба і не трэба.

— Праўду, мусіць, кажуць, што кабета з нічога зробіць капялюш і сварку,— Царык павярнуўся да Міці і хрумстка адкусіў мокры скрылік капусты.

— Сцерагчыся трэба, во што раджу,— і яна сваім лупаватым вокам зіркнула на Міцю.

— Рада без помачы, што дзверы без клямкі,— махнуў худою, у сініх вузлаватых венах рукою трохі ўжо раззлаваны Лаўрын Царык.

— З табою пагаворыш,— зацялася ў злосці Царычыха і пачала скоранька здзіраць пазногцем з разварыста сопкай бульбы слізкую лупіну.

Маўчаў, перадумваючы нешта таямнічае і сваё, зжоўклы ў твары, нездароўчы Царык. Выцвілыя, кара-зеленкаватыя вочы яго драмалі.

Аджылі, хітравата і весела заблішчалі яны ўжо тады, калі пад Царычыхаю сухавата зарыпела крэсла і яна прыпаднялася над сталом:

— Можа, прынясці?..

— Хіба ў нас знойдзецца што?

— Я выхавала. Пераліла ў тую пляскатую бутэлечку.

— Ну ты, маці,— не то пахваліў, не то паганіў жонку Лаўрын Царык.

— Ад цябе не схавай...

— Не гавары шмат, нясі.

Асалавелы ад моцнага першака з нейкім перайначаным, каламутна-дрыготкім і мяккім светам у вачах, Міця потым ужо, калі яны засталіся сам-насам у вузенькім пакойчыку, дзе духмяна і густа пахла яшчэ свежым алеем, слухаў і не слухаў Царыка, што збедавана жаліўся і на свой лёс, і на цэлы свет.

Міцевы думкі шукалі ў гэтым каламутна-мяккім свеце яе, Чэсю. Як даўно ён не бачыўся з ёю.

Царык з нейкай падазронай, як у сухотніка, ружаватасцю на бледным твары павярнуўся да Міці і затрос растапыранаю і перавернутую дагары жменяю:

— Хто памажа нам сляпыя вочы. Хто зробіць нас відушчымі? — уздыхнуў усімі грудзьмі, нібы апаў.— Няўжо толькі ў святых кніжках такі цуд бывае. Плюнуў на зямлю, учыніў балота са сліны і памазаў балотам вочы. I сказаў яму: «Ідзі памыйся ў сажалцы...» Пайшоў тады, і памыўся, і прыйшоў відушчы.

Пякучая навалока зачырваніла яго вочы, і ён заплюшчыў іх. Адкінуў сіваватую голаў, абхапіў яе сашчэмленымі рукамі. З правага вока, што нервова тарганулася, высачылася і расцягнулася па жаўтлявай вачаніцы звілістым чарвячком дрыготкая сляза.

Міцю нечакана і першы раз, можа, падумалася, што плача Царык і ад гарэлкі, і ад затоенай крыўды, што цёмным каламутам паднялася ў душы, і, мусіць, ужо ад старасці.

Царык нібы счуў, нібы ўгадаў Міцевы мыслі, балюча звёў раскінутыя локці, нібы закрыўся імі:

— Ты ўжо мне выбачай, што я распесціўся тут. Старэю...

Ён зняў з галавы рукі, кусаючы сінявата-бяскроўную губу, выпрастаўся:

— Ды шкадаваць не мяне трэба, іншая рэч — цябе, маладога. Колькі гіне і яшчэ згіне вас. А я ўжо сваё, лічы, пражыў, так што можна ісці і ў тую ўправу. Абрыдла зубамі па паліцы ляскаць — шукаць кавалак хлеба. За гэтыя жоўтыя газеты ці ёсць прыбытак. Дарэчы, пачытай і ты. Я тут знайшоў неблагі вершык.

Царык крутнуўся туды-сюды, шукаючы, мусіць, акуляры. Але не знайшоў іх і, адносячы ад сваіх вачэй зашархацелую, разгорнутую газету, тыцнуў пальцам:

— На пачытай. У цябе ж зрок лепшы.

На сярэдзіне другой паласы чорнымі сходцамі ламаліся доўгія радкі. Над імі тлуставата чарнелі не вельмі зразумелыя для Міці два словы з латыні.

— Momento mori,— прачытаў і трохі сумеўся Міця.

— Не ведаеш, як перакласці?

— Mori — смерць. Здаецца, так?..

— Ага, помні аб смерці,— Царык заварушыўся, і пад ім пачала страляць звінючымі спружынамі разбітая канапа.— Але ты чытай услых, каб чуў і я.

Міця паволі, расцягваючы словы, пачаў чытаць. А Царык, сцішыўшыся, падпіраючы рукою лоб, слухаў і, калі Міця скончыў, паківаў галавою, не падняўшы вачэй:

— Страшна, але ж праўдзіва напісана: «Жыццё — нішто, як смерць, а смерць — жыццё».— I Царыкава рука злавіла за локаць і сціснула Міцеву руку.— Каб гэта напісаць, мусіць, таксама трэба нямала адпакутаваць. Праўду ж кажуць, хто перажыў свой боль, той зразумее чужы. Але чаму ж чалавек не шануе і не шкадуе чалавека? Чаму ж адсякалі голавы ды на калкі насаджвалі... уздоўж дарог. Так звеку было.

За акном ужо зашарэўся вечар. Нанач браўся і дужэў марозік. Высока падняліся і разарваліся цяжка-густыя хмары. На небасхіле, дзе сінеў край чыстага неба, то сінім, то ружаватым водсветам слязілася нізкая зорка.

Царык, згледзеўшы, што Міця цікуе ў акно, схіліў набок сіваватую голаў, прымружыўся, убачыў невысокую, што міргала калючым святлом і плыла, здаецца, сюды, да акна, пераліўчатая, як кропля расы на траве, бойную зорку і падняў палец:

— Во яна — сведка ўсяго, браце. Зорка Сірыус. На яе яшчэ кажуць Соціс, што азначае «зіхатлівая». Яна з’яўляецца ўвосень, калі ўваходзіць пасля паводкі ў свае берагі Ніл.

Тады егіпцяне пачынаюць сеяць ячмень. У прыродзе, браце, усё звязана... Улетку на семдзесят сутак гэтая зорка знікае. Цікава?..— рады, што здзівіў Міцю, заварушыўся на ржавай канапе Лаўрын Царык.

— Цікава,— прыхаваны смех торгнуў Міцевы губы: брала дзіва, што з Царыкавай душы не выветрыліся наіўная чалавечая дабрата і дзіцячая шчырасць.— Але мне пара...

— Куды гэта?

— Дахаты.

— Вот яшчэ,— Царык злавіў Міцю за рукаво.— На ноч гледзячы. Маці, чуеш? — Царык абярнуўся і, трасянуўшы валасамі, крыкнуў за перагародку: — Дадому хлопец рвецца!

Бразнуўшы посудам, недзе з кухні аказалася, а потым і выйшла, падвязваючы жоўтай у сінія яблыкі хусткай растрапаныя валасы, расчырванелая ў твары і такімі ж чырвонымі, закасанымі да локцяў рукамі Царычыха:

— Гэтакім ліхім светам... Адумайся, хлопец!

— Праўду кажа. Нарвешся яшчэ на якую варту ці засаду. Хто цяпер упоцемку будзе разбірацца,— Царык упёрся абедзвюма рукамі ў канапу і цяжка ўстаў.— Пагамонім яшчэ. У мяне таксама нешта выхавалася.

— Досіць піць! I так налімоніўся! — прыкрыкнула ўжо на Міцю: — Ідзі, хлопец, за мною! Пасцялю ў тым пакойчыку, дзе спаў. Помніш?

— Чаму ж не,— засмяяўся Міця, прыгадаўшы, як колісь Царычыха, калі ён кватараваў тут, прыбягала перад сном праверыць, ці выключыў ён лямпачку.

— Кладзёмся мы рана. Электрыкі ў хаце няма. Як партызаны падарвалі на электроўні дынаму, так і няма. Ужо трэці тыдзень. Немцы аж шалеюць. Але што ім. У іх свае маторы ёсць. Нябось у шпіталі і на вакзале гарыць электрыка.

Яна скоранька заслала ложак і скоранька выйшла са сцішнага, прапахлага нафталінам пакойчыка, дзе ўжо затухала рэдкае святло вясновага вечара.

I Міця не паспеў яшчэ легчы ў чыстую, што пахла сыраватымі, зляжалымі ў камодзе прасцінамі, як ціха, але ўедліва заскрыпелі дошкі падлогі і ў пройме дзвярэй здушана зашаптаў Царык:

— Не спіш?

— Не,— Міця зноў пачаў лавіць і зашпільваць у расхрыстанай кашулі гузікі.

— Я тут,— Царык выцягнуў з кішэні плескаватую з закручанай накрыўкай-чарачкай бутэльку,— са сваёй ялаўцоўкай. Пяршак, настоены на ялаўцовых ягадах. Куды лепш за які-небудзь джын. Каштаваў?

— Не йдзе яна мне.

— Змушаць не буду,— Царык адкруціў каўпачок-чарачку, набулькаў у яе.— Тады я прычашчуся сам.— I, задзіраючы голаў, перакуліў чарку, закалаціўся.— Як агнём смаліць. Дзіва што — пяршак. Дарма адмовіўся. Але як сабе хочаш... Тады слухай.

Міця прыўзняўся на крэсле, павярнуўся да Царыка.

— Я ўсё талкую пра магістрат, управу тую. Можа, усё ж пайсці туды нам?

— Як — нам? — нешта падняло Міцю з рыпучага, як крохкі снег, крэсла.

— Удвом, я думаю.

— Дзеля чаго?

— Зберагчыся трэба. Мая не ўсё табе сказала. Гатуюцца спісы на арышт.

— Кім?

Учуўшы Міцеў перапалох, Царык марудна выдаў сваю таямніцу:

— Ды тымі ж казакамі... Вядома ж, ім памагаюць свае, тутэйшыя.

— Свае не пашкадуюць нас і ў магістраце. Помніце, як згінуў старшыня воласці Саўка Аўсянік. Нехта падкінуў у жандармерыю дакументы... I немцы яго за каршэль.

— Гэта так,— Царык зноў адкруціў чарачку на пляскатай бутэльцы.

— Не, туды я не пайду... Як ужо ні будзе,— цвёрда сказаў Міця і павярнуўся да акна, за якім ужо гусцеў сіні поцемак.

— Нешта між намі няма згоды,— Царыкава рука марудна апускала ў кішэню пляскатую бутэлечку.

Услед за Царыкавымі крокамі ў другім пакоі падымаўся, як прытоптаны, сухі і калючы скрып дошак у падлозе.

Устрывожаны, збіты з тропу Міця нават не мог разабрацца, куды і нашто падмаўляў яго Царык. Заснуць ён не мог, недзе папісквалі, разгуляўшыся, мышы, і за акном у белай ночы спадцішка рваліся адзіночныя стрэлы. Ачышчалася ад хмар неба, і холадна міргалі калючыя зоркі.

Нібы маланка, палахліва і нечакана, за акном шугануў сінявата-зыркі водсвет, і ўслед за ім грымнуў тугі, расцяжны, ажно скаланулася хата і адазваліся надломаным звонам шыбы, жалезны грукат. Нешта хрустка крышылася, скрыгатліва падала і гуло, будзячы падшэрхлую нямоцным замаразкам чуйную вясновую ноч. Тупавата, як у глухую непрабойную сцяну, у бясконцую цемнату застукаў кулямёт, і пачалі лёгкімі нямоцнымі пухірамі лускаць вінтовачныя стрэлы.

Міця саскочыў з ложка, ткнуўся лобам у халодна-лядовую шыбу, цікуючы на двор — за чубкамі гарбатых дахаў з камінамі, за цёмнымі кронамі хвоек, што рваным рыззём віселі над імі, марудна падымалася, падсвечанае знізу, жоўтае пухкае воблака дыму, трапятаўся і кідаў палахлівую чырвань нябачаны за цёмнымі сілуэтамі будынкаў прычахлы агонь.

Ад яго ў пакойчыку ўздымаліся і ападалі вялікаю цемнатою дрыготкія цені.

— Ці не вадакачка? — адначасна з сухім хрумстка-едкім рыпам падлогі пачуўся Царыкаў голас.

— Не сунься ў акно, чуеш? — перавярнуўшы штосьці цяжкае, упоцемку за перагародкамі адазвалася злосная Царычыха.

— Вот ты глядзі, сама не рассадзіся,— адкінуў занавеску і ў Міцеў пакой усунуўся Царык, прыцішана, расцягваючы словы, загаварыў: — Цяпер гэтак штоночы... А раніцаю пачнецца аблава. Пабяруць людзей. Сколькі згіне нявінных.

Міця маўчаў, слухаючы, як спадцішка набраклую ціш ночы рвуць кулямётныя і, мусіць, не меткія чэргі. Яны, пачаўшыся густа і раптоўна, як бойны дождж, раптоўна і перасціхалі.

«Дзе ў гэтай раз’ятрана-неспакойнай ночы Чэся? Дзе яна? — балюча сціскалася, горача калацілася і падступала да горла Міцева сэрца.— Пэўна ж, таксама не спіць. I пэўна ж, глядзіць у акно на гэтае трапяткое, поўнае бяды зарыва».

Змоўк і Царык, стоячы поруч з Міцем і пахнучы ялаўцоўкай і сваёй патнаватай бела-кужэльнай бялізнай з шырокімі рукавамі і доўгімі калошамі. Яго немалы, гарбаваты нос густа і доўга соп, падымаючыся ўгору і шумна ападаючы ўніз. Нарэшце Царык нават затрубіў ім, пацягнуўшы свежы і марозны халадок акна:

— Але пойдзем спаць. Пераначуем, то болей пачуем.

I, як сляпы, абмацваючы рукамі падсвечаную радкаватачырвоным святлом перагародку пакойчыка, адкінуў занавеску і паволі схаваўся за ёю.

Сціхлі, зрэдку лускаючы, як авечыя пухіры, далёкія стрэлы, ападала і зноў выблісквала, падымалася барвовае зарыва.

I яно нечакана згасла. I Міця ўбачыў сябе з Чэсяй у нейкім таварным вагоне, што са скразняком і жалезным грукатам ляцеў у невядомую чорную ноч і, зарыпеўшы, завішчаўшы тармазамі, раптам спыніўся перад платформай з чорнымі, накрытымі брызентам грузавікамі. Ад грузавікоў да вагона, да яго адчыненых дзвярэй кінуліся ўзброеныя жандары ў чорных шынялях, у чорных з доўгімі брылямі шапках.

Рвануўшыся да рыпуча-ржавых цяжкіх дзвярэй, Міця толькі паспеў прычыніць іх, як у трухлява-нямоцныя дошкі, што закурэлі пяршывым сухім пылам, тупа і раз’юшана загрукацелі кутыя прыклады. У кутку вагона, млеючы ад страху, заенчыла адчайна тонкім віскам, як перапуджанае зайчаня, яна, Чэся. «Не бойся, я з табою!» — крыкнуў Міця і прачнуўся ад свайго голасу і моцнага груку прыкладаў...

Стукалі, ажно пазвоньвала шкло, у раму акна...

На дварэ, дзе пачынаў ужо яснець хмуры, з заспаным, ахрыплым крыкам пеўняў дзень ранняй, яшчэ па-зімоваму сцюдзёнай вясны, чуваць былі басавітыя ад недаспанай ночы галасы. Гаварылі па-тутэйшаму, па-дварчанску. Нехта нават па-польску крыкнуў у другое акно:

— Отвераць! Прэндзэй, прэндзэй![11]

На вуліцы за хатай на глухіх абаротах вуркатаў і, мусіць, падрыгваў грузавік.

За шыбай Міця бачыў чорную, што ледзьве трымалася на бялявай, высока падстрыжанай галаве, пілотку і шары каўнер чорнага шыняля — паліцыянты. Бліжай да акна ён — Пясэцкі. Далей ці не насаты Сінюта?

Там, недзе ўжо ў хаце, у адчыненых Царычыхай сенях гаварыў камендант дварчанскай паліцыі Антон Бортнік.

— Рабіць вобыск ці не? Кажуць, што нехта яшчэ ёсць. Хай выходзіць сам.

— Выйдзе, дзе дзенецца. Божа мой!..

— Паглядзі,— не паверыўшы, усё ж загадаў некаму Бортнік.

Па сухой падлозе, пазвоньваючы адарванай падкоўкай, загрукалі боты.

Міця спешна пачаў адзявацца, каб не выгналі часам ва ўсім споднім.

Шмаргануўшы леваю рукою занавеску і трымаючы ў правай нагатове настылую вінтоўку, у пакой зазірнуў рыжы, з белаватымі, асмяглымі ад перапою губамі паліцыянт. Як здалося Міцю, гэта быў Імполеў брат.

— Восьдзека яшчэ адзін,— крыкнуў сабе за плячо паліцыянт у караткаватым чорным шынялі з шарым каўняром і закарвашамі, і, ужо набычана павярнуўшыся да Міці, ціхавата, але з націскам працадзіў: — Пайшлі...

У калідорчыку, завязваючы белую палатняную торбу з наготванымі харчамі, сутуліўся ўжо адзеты ў карычняватае, да калень, паўпальтцо з белымі плямамі на з’едзеным моллю каўняры, ззелянелы ў поцемку раніцы, нездароўчы Царык. Падаючы Міцю вопратку, цяжка і вінавата ўздыхнуў:

— Гэта ж трэба ўпрасіць цябе пераначаваць. Гэта ж трэба...

— Ад свае долі не ўцячэш,— скрывілася ад ціхага плачу Царычыха.

— Ці ж хто вінаваты? — Міця злавіў і сціснуў халодную Царыкаву руку.

— Вінаватага знойдзем,— хмыкнуў невысокі мурлаты Бортнік, што таптаўся тут у кісла-затхлай кухні.— Бяром усіх падазроных.

— I за што ж гэта, божа мілы? — шмарганула носам Царычыха.

— А што, не бачылі? Тартак сённяшняй ночы спалілі. Поўна мястэчка брыды развялося. I нейкую «Ластаўку» ў Спірыдона Нагорнага забралі. Тэхнічкаю на станцыі была і радыёперадатчык мела.

— А мы ж во з ім,— Царык павярнуўся да Міці,— чым вінаватыя?

— Не тужы, і з вамі разбяромся. А цяпер з хаты марш! — і кароткаю нагою Бортнік папхнуў у сенцы непрычыненыя філянговыя з ромбікам дзверы.— Да вас мае інтэрас жандармерыя. Мы тут — прышый кабыле хвост.

Пад расцяжны жаласлівы плач Царычыхі, ападаючы сэрцам, Міця ступіў у цёмны і азыраваты поцемак сяней і нечакана ўспомніў сон, таварны, з разбітымі дзвярмі, вагон і яе, змярцвелую ад страху Чэсю, што сцялася ў кутку вагона.

«Няўжо арыштавалі яе, няўжо?» — Міця, зачапіўшыся за сук на выбітых, вытаптаных у сенях дошках, спатыкнуўся і згубіў гэты страшны сон.