Голас крыві брата твайго

XVII

Міця ішоў тратуарам, яшчэ, здаецца, не верачы сабе, што нарэшце не чуе напружана-рытмічнага, нацятага, што аддаецца звонам у галаве, тупату салдацкіх ног, чужога гарачага дыху ў сябе за спіною... I астатняй бяссоннай ночы: іх ганялі на пляц за казармаю.

Кругом быў ясны, зыркі ад сляпучага сонца і парны дзень. З далёкіх гародаў пахла падпаранаю зямлёю. На чорнай трубе з белымі ізалятарамі, што стаяла між шарых комінаў на чарапічным даху, свіргатліва, як у спалавелым леташнім тросніку каля азярца, цвірчэла невялікая зграбна-тоненькая пташачка. Загледзеўшыся на яе, Міця нават спыніўся і ўздыхнуў — успомнілася свая за садам завоінка, перасвіст пташак.

За белымі двухпавярховымі камяніцамі, што адбіралі вочы, жаўтлява-зялёным цветам абсыпаліся старыя кляны, толькі чарнелі, працягваючы голыя, вілаватыя галіны, тоўстыя гузавата-шурпатыя ясені.

За імі падымала дзве вежы са злінялымі блакітнымі купаламі старая аблушчаная царква.

Сёння іх, батальён «навабранцаў», прыгналі спярша сюды, у царкву, а потым ужо на гарадскі брукаваны пляц, акружаны белымі двухпавярховымі камяніцамі. Яны, вясковыя хлопцы, так-сяк за два тыдні абвучаныя, не ўмеючы яшчэ як след адчаканіць вайсковы крок і аддаць чэсць, прымалі прысягу.

Выйшаўшы па чацвёра з шарэнгі, яны ставілі ў козлы вінтоўкі, падыходзілі да Камашылы і працягвалі ў купу рукі, над якімі трымаў паперу і, прыжмурваючы адно вока, чытаў з яе прысягу сам Камашыла.

Змучаны бяссонніцаю, недаяданнем, самы высокі і не толькі ў іхняй роце, а ва ўсім батальёне, Васіль Якута раптам пачаў бялець і хіліцца на Міцю. Леваю рукою Міця схапіў яго за рэмень і падпёр сваім плячом.

— Глядзі, якраз усю абедню сапсуе,— Камашыла спалохана падняў вочы ад паперы.— Ляснецца тут, як паненка.

— Мне кепска, цямнее ўсё ў вачах,— ледзьве паварушыў пасінелымі губамі Якута.

— I праўда самлее,— у Камашылавых працягнутых руках дрыжала папера.— Толькі ганьбы набяромся. Корсак, вядзі яго ў казарму.

Міця памаленьку, трымаючы з усяе моцы за рэмень і падпіраючы плячом, каб Якута не рухнуў, адвёў яго ўбок, а потым ужо і ў блізенькі завулак.

У халадку на цэментовых сходах цаглянай мураванкі, дзе была пошта і дзе шнураваў даўганосы ў чорнай пілотцы паліцыянт, Якута трохі акрыяў. Паліцыянт, паспагадаўшы, прынёс нават кубачак вады.

Міця, знайшоўшы спадарожную падводу з маўкліва-ўпартым і трохі зласнаватым фурманам, завёз Якуту да казармаў, а там ужо і завёў у санітарную часць, што займала невялікі аднапавярховы дамок з закратаванымі вокнамі.

Покуль з горада вярнуўся батальён, наседзеўся ў казарме і сам.

— Ну як? — убачыўшы Міцю, махнуў вялікаю з адтапыранымі вушамі галавою спацелы і зеленаваты-нездароўчы ў твары Камашыла.

— Здаецца, лепш яму,— засмяяўся Міця.— Доктар сказаў, каб трохі адпачыў.

— Параскісалі, як чарвівыя лупякі. А думаюць, мне лёгка? — Камашыла нахмурыўся, перакруціў Міцеў рэмень, паказваючы, што слабка зашпілены, адвёў свае вочы: — А нешта ж меўся табе сказаць... Але хібя потым... Даю да вечара звальнення. Ідзі пахадзі...

I Міця, не чуючы стомы, нават подбегам пад чорна-гузаватымі ясенямі пашыбаваў назад у горад, каб зайсці ўжо недалёка ад гарадскога пляца на Замкавай вуліцы ў цесную, не павярнуцца, з высокімі, ажно да столі, паліцамі беларускую кнігарню з тымі простымі, у жоўтых ці шэрых вокладках, але мілых, шчымлівых сваім непадкупна-родным словам кніжак. Як ён даўно не чуў шэлесту іхніх старонак, як даўно не задыхаўся ад шчасця, трымаючы ў руках танюткі і невядомы зборнік вершаў, што таіў у сабе неразгаданае хараство слова, ад якога, як ад касцельнага звону, ішоў мілагучны, што заміраў у вышыні, гук.

Як ён даўно не бачыў газет, не чуў іхняга свежага, што прыемна аддае газаю, паху.

Перасёкшы наўскос гарадскі пляц, дзе нядаўна маршыравалі навабранцы і дзе ў тахт мноству салдацкіх но'г бухаў пусты барабан і грымела аркестра, а цяпер млела распараная цішыня ды падцвіркваў каля конскіх куч верабей, Міця спыніўся перад тратуарам, дзе нязрушна ўрос у выбоісты брук шара-цэмянтовы з вастраверхім капелюшом слуп, на якім стракацелі старыя, парваныя ветрам, і новыя, нядаўна наклееныя афішы.

Сутулы мужчына ў шырокай пляскатай кепачцы, з падвязанаю да нагі выструганаю драўлянаю калодкаю і ружова-шчокая ў чорнай сутане манашка з акулярамі на задзірыстым носе, з белым, як снег, краёчкам хусткі, што шчыльна прылягала да лоба, уважна ўтаропілася ў наклеены на шурпатым слупе аркуш паперы з вялікімі чорнымі літарамі. Манашка раптам замахала перад грудзьмі жаўтлява-худою рукою і бязгучна заварушыла маршчаватымі губамі.

Чалавек нават міжволі гляне туды, куды пазіраюць іншыя. I Міця, абыходзячы шары цэмянтовы слуп у ласкутах абарваных афіш, павёў вачмі на чорныя і немалыя літары абвесткі, што, нібы градавая хмара, няслі нешта страшнае. На які міг спаткнуўся, замёр, як ад блізкага ўдару перуна. Нарэшце паволі, перасільваючы нешта нядобрае, перамешанае са страхам, падышоў бліжай да слупа.

Манашка, бліснуўшы чыстымі шкельцамі, падняла чорную голаў на Міцю і ціхенька пастаранілася. Закрактаў і, парыпваючы рэменем, які абвіваў калодку, адступіўся ад слупа немалады, бязногі мужчына ў пляскатай кепачцы, а Міця, чуючы, як падступае пад грудзі млявая гарачыня, пачаў душыцца ад чорных тлустых слоў: «З прычыны актаў сабатажу супраць нямецкае вайсковае ўлады (зносіны з бандытамі) расстраляны і спалены разам з будынкамі жыхары вёскі Верасава Дварчанскай воласці. Абавязак кожнага паведамляць аб бандытах.

Наваградак. 2З красавіка 1944 г. Гебітскамісар Бушман».

Міця адвёў вочы ад чорных тлустых літар. Доўга пазіраў на ружаваты брук, зацярушаны ў рыштоку каля тратуара сенам і сухім конскім памётам. Нарэшце падняў голаў і памалу пайшоў уздоўж белых мураванак, уяўляючы спаленае Верасава: на месцы хат чорныя пажарышчы, з якіх курыўся і смуродзіў сіні чадны дым, абгаранае прысаддзе каля вуліцы, недапалены шара-зялёны плот... Убачыўшы свой двор з дымным пажарышчам, з белай грубкай, што стаяла, як горкі помнік усяму, што тут жыло, існавала. Каля паграбка, упёршыся локцямі ў калена і паклаўшы на далонь шчаку, сядзеў задуманы бацька і цяжка глядзеў на белую грубку з чыгуннымі ружавата-чорнымі палопанымі ад агню дзверцамі, і плечы яго трасліся, як трасліся тады, калі закопвалі ашалелага каня.

Нечая пільная ўвага ачуціла Міцю ад цяжкіх, як непраглядная хмара, думак. Перад Міцем стаяла і цікавала на яго, схаваўшы пад чорнаю вуалькаю з белымі мушкамі свае вочы, знаёмая сваёй высокай статнай постаццю маладзіца. Міця доўга ўгадваў і нарэшце пазнаў па смеху. Паказваючы залатую каронку, пасмехвалася Чэсіна сястра Анця — паўнявая, памаладзелая з твару ці мо ад пудры, што лёгкім ружаватым пылком ляжала на шчоках, і ад чырвані напамаджаных губак. Яе адной рукою лёгенька трымаў нахмураны, у шарым даўгаполым плашчыку, дантыст, другою асцерагаў падпухлую шчаку.

— Дзень добры, жолнеж! — Анця адкінула з вачэй густую чорную вуальку ў белых мушках.

Міця аддаў «добры дзень» і паглядзеў ім за плечы, спадзеючыся ўбачыць яшчэ Чэсю.

— Яе няма,— дагадалася Анця, каго ён выцікоўвае.— Яна сёння на дзіжурстве,— і падала руку ў чорнай шоўкавай пальчатцы, лёгенька сціснула Міцевы пальцы: — А чаго ты такі смутны? У яго дык хоць вырвалі зуб. Сам дантыста, а баязлівы. Ну і крычаў, убачыўшы клешчы...

— Ешчэ як. О влос былэм ад сьмерці[22],— засмяяўся, крывячы з аднаго боку падпухлы перакошаны рот дантыст.

— А ў мяне ці не бяда,— перабіў іхнія жарты і смех устрывожаны Міця, ківаючы галавою назад на шары, спярэшчаны абрыўкамі афішаў, цэмянтовы слуп.— Вунь паведамляюць, што спалілі наша Верасава.

— Я чула... Але, здаецца, хутары,— Анця, злосна патузаўшы, вызваліла руку, за якую трымаўся дантыст, і абцягнула на сабе шары ў дробную клетачку жакет з чорным аксамітавым каўняром.

— Вёска стаіць. Казакаў, здаецца, там раскватаравалі,— дантыст скасіў вочы на чорную шыльду з белымі літарамі: «Рамонт гадзіннікаў» і падняўся па цэмянтовых сходцах з жалезнымі фігурнымі поручнямі.— Пачакайце, я забягу сюды, мо нарэшце направяць майго «Паўла Бурэ»? — Ён вылушчыў з пярэдняй кішэнькі штаноў і, бліснуўшы перламутравым цыферблатам, паказаў круглы немалы, на срэбным ланцужку, гадзіннік з кружком чорных рымскіх лічбаў.

Калі белыя з выштукаванымі планкамі дзверы рыпнулі, схаваўшы дантыста, Анця, чамусьці спяшаючыся і нават з’ядаючы словы, загаварыла:

— Чэся прыедзе да цябе,— і па-польску ўжо: — На разе ешчэ не вем, а цось, еднак, хыба вымыслем[23].

— Што? — сцішыў голас Міця, яшчэ кепска дагадваючыся, пра што ідзе гутарка.

— Моген ці улатвіць спаткане[24].

— З кім? — Міця азірнуўся на двух казакаў, што прайшлі, ганарыста пабразгваючы шпорамі і злёгку прытрымліваючы пры боку шаблі.

— З Рыськем.

— Што за ён?

— Ці гэта так важна... Адным словам, ён паможа перайсці табе да польскіх партызантаў.

— Я чуў, яны нашых прывязваюць да дрэва ў мурашніку,— трохі здзекліва ўсміхнуўся Міця.

— Можа, і праўда. Не ведаю,— вуалька спаўзла з капялюшыка і закрыла Анціны вочы.— Але табе трэба берагчыся і ўцякаць адсюль.— I трасянула гэтаю чорнаю ў белых мушках вуалькаю.— Нема іннэй дрогі[25].

— Што чуваць у Дварчанах? — перапытаў у яе Міця, бачачы над каўнерыкам яе белую ў двух зморшчыках-кольцах шыю.

— Што?.. Арыштам няма канца. Немцы забралі Пясэцкага, сядзіць тут, у Наваградку.

— Можа, і добра зрабілі, што пасадзілі гэтую брыду,— Міця павярнуўся на грукат дзвярэй за спіною.

Да іх ужо з ганка збягаў, паказваючы тыльным бокам срэбра-бліскучы, добра пацёрты па кішэньках гадзіннік, а другою хапаючыся за балячую падпухлую шчаку.

— Добжэ... На разе та размова позастане мендзы намі[26],— пад вуалькай бліснулі зеленаватыя Анціны вочы.

— Што за змовы ў вас? — дантыста лёгенька падсунуў Анці пад локаць сваю левую руку.

— Запрашаю яго во ў госці ў Дварчаны.

— А чаму не? — выпнуў таўставатую ніжнюю губу дантыста.— Чэся зачакалася нябось.

На гэты смяшок у Міці балюча і трывожна штурханулася сэрца. Але ён нічога не сказаў дантысту, учуўшы толькі даўнюю непрыязнь да яго.

Каля вялікага згарэлага, з абваленай вежай і падзёўбанага снарадамі, як ластаўчынымі гнёздамі, цаглянага касцёла, каля знявечанага з паламанымі яблынямі садка яны спусціліся па крутаватай, што рабіла закрут, вуліцы ўніз.

Міця правёў іх да чыгуначнага вакзала, дзе стаяў пад маладымі гонкімі ясенямі, што сыпалі з набухлых почак ружаватую луску, кароткі ў чатыры зялёныя вагончыкі састаў вузкакалейкі, пачакаў каля акна з адшморгнутай жоўтай фіранкай, покуль перасцярожліва не прысвісне, пачмыхаўшы белай парай, злосны і прыпознены паравозік, покуль не паківае, сцягнуўшы пальчатку, за закурэлай шыбай сваёю белай рукою з чырвонымі налакіраванымі пазногцямі радасна-вясёлая Анця.

У адкрытага, з доўгім прыстрэшкам і ручным тормазам тамбура ўсміхнуўся не то Міцю, не то курносай жанчыне, што трымала за рукі цыбатых, босых дзяўчатак-блізнят высокі, у чорнай з малінавым аколышам, яшчэ польскай рагатыўцы, з ганарыста падкручанымі вусамі немалады праваднік, і кароткі, нібы з дзіцячымі вагончыкамі, састаў, асцярожна і цяжка пагрукваючы коламі, пачаў аддаляцца ад жвірыстага перона.

Міцева душа балюча і соладка зашчымела, калі ён падумаў, што чорны паравозік з прысвістам прамчыць міма шарага ад старога дрэва і старых саламяных стрэх прытоенага Верасава, міма Алесінага двара з чорнаю дзікаю грушаю за гумном, міма бацькавай у глыб вёскі хаты, і нехта з іх, бацька ці Алеся, глянуўшы на паравозік, успомняць Наваградак і, напэўна, яго, Міцю. I думкі вярнуліся зноў да той страшнай весці, што чарнела вялікімі літарамі на белай афішы.

«Што ж сталася з Верасавам, з Прылуцкімі хутарамі? Няўжо спалілі ўсе хаты? А які ж лёс напаткаў людзей? Няўжо расстралялі альбо спалілі, як робіцца цяпер?»

Міця ішоў нямошчаным тратуарам уздоўж брукаванай вуліцы, на якую навальваўся і стракацеў у вачах пабелены плот. У дагледжаным, накрытым памутнелаю ўжо цынкаваю бляхаю драўляным доме з блакітнаю верандаю за чорнымі развесістымі яблынямі, што хавалі адчыненае акно, іграў патэфон, чулася нямецкая гутарка, мігітлівы дзявочы смех...

Тут па-вясноваму наўкруг усё было сцішнае, млява-соннае, аблітае невысокім, што схілілася на вечар, жаўтлявым, прымрэлым сонцам. Тут быў змораны, блізкі да вечара дзень, завешаны сіняватай смугою, што, як дымная плёнка на завоінцы, зацягнула далёкія сырыя лясы, пакатыя пагоркі з густым у сакавітым пер’і маладым жытам.

Лёгкі, яшчэ з вясновай халоднай вільгаццю, вецер астудзіў Міцю — ён быў ужо за прадмесцем. Блізка ў жаўтлявым, што свіціўся, рэдкім ад клейкага лісця бярэзніку падымаліся цагляныя гмахі казармаў. Туды Міцю не хацелася варочацца, а ісці, як у маленстве, да нізкага сонца, бясконца ісці, чуючы яго на вачах.

Над сіваватым ад невысокай асакі і вострага хвашчу балотцам, пакрапленым ясна-жоўтымі плямамі курынай слепаты, віліся і стрымгалоў падалі ўніз жалосна-пісклявыя кнігаўкі. А за сінім, зморшчаным азярцом, адбіваючыся ў вадзе, асцярожна ступаў і падымаў чырвоную дзюбу цыбаты бусел.

I раптам так нечакана і выразна Міцю ўбачылася свая старана, абмялелая пасля паводкі рэчачка, алешнік з начапляным брудам і галлём, старыя крывавата-калекія вербы ў зеляніне маладога лісця, Верасава, што высунулася на касагор карычняватымі ад моху стрэхамі, жоўтыя, як укроп, ад цвету кляны, чорна-ружовыя ад набрынялых, нібы дзявочыя саскі, пупышак старыя, яшчэ прадзедаўскія ліпы. I свая, са знаёмымі, паточанымі шашалем сценамі хата, і бацька на дрывотні каля казлоў з пілою-аднаручкаю, з ружаватымі пілавінамі, што насыпаліся ў закарвашы.

А ці жывы бацька? Гарачыня шуганула, абняла па самыя пахі Міцю. I няўжо няма Прылуцкіх хутароў. Няўжо ўсё так несправядліва, так жорстка і нелітасціва адышло? Дзе ж тая вялікая боская праўда на свеце? Няўжо няма? Але ж свет — гэта вечнасць, бясконцасць і неспазнанасць. Нехта ж будзе жыць. Хіба ж можна вынішчыць жыццё?

Можна рашыць, знявечыць сябе, забіць суседа і брата, але нельга змяніць большае — павярнуць вясну на зіму. Усё роўна для некага будзе распускацца дрэва, і будзе свяціць ласкавае сонца, і вернецца гора, і шчасце, і ўсё пачнецца спачатку... Але ў тым новым свеце не будзе нас, як няма і тых, хто жыў, радаваўся і пакутаваў перад намі. Час сцёр іхнія імёны, зруйнаваў магілы, але ж пакінуў хоць маўклівыя каменні, шчарбатыя муры будынкаў, старавечныя кнігі... Малы, але напамінак, што ўсё было... Няўжо сухі і жорсткі мох даўнасці няшчадна і няўмольна ўкрые нашы імёны? I ніхто не будзе думаць пра той вялікі грэх, што нас няма? А хто ж на старых надмагільных каменнях будзе шукаць праўду і няпраўду?

Наша праўда і няпраўда, дабро і зло жывуць толькі з намі і ў нас. У прышлых пакаленнях, што прыйдуць за намі, будзе свая сляпая радасць і цёмная бяда, што праясняе вочы. Але няўжо астанецца тая ж самая і вялікая несправядлівасць, што поруч лягуць і подлы забойца, і чысты душою і пясок вечнасці праглыне іх...

Увайшоўшы ў казарму, Міця ўчуў зноў той затхлаваты, нявыветраны пах чалавечага поту, аружэйнай змазкі, непрасушаных чаравікаў і шкарпэтак. Нізкарослы лупаваты днявальны са смешным прозвішчам Ложка і перайначаным ўжо на мянушку Апалонік, што стаяў з прыходу каля століка з тэлефонным апаратам, абапёрся зморана на вінтоўку і кіўнуў на Міцю шырокім задзірыстым носам:

— Цябе Камашыла шукае. Зайдзі, вунь у кладовачцы ён.

Мінуўшы ўмывальнік, Міця завярнуў у вузкі цемнаваты калідор, пастукаў у лёгкія з тонкіх дошчачак дзверы. I на той бок іх заскрыгатала жалезная засавачка. Чырванаваты, разамрэлы Камашыла дыхнуў на Міцю нязносным духам самагону.

— Я тут зачакаўся... Заходзь, пакажу свае апартамэнты. Бачыш, выкраіў сабе куток. Люкс. Не? — ён павёў рукою на абабітую жаўтаватай фанерай перагародку, палавіну якой засланяла доўгая, падобная да школьнай, з нішамі для абутку вешалка; на ёй віселі новыя шынялі і пахлі свежай, вырабленай скурай пазасоўваныя ў нішы чаравікі.— Прывязлі ўчора. Маюцца яшчэ браць людзей,— заўважыў Камашыла, прапускаючы паперадзе сябе Міцю.

Абапал прысунутага да тыльнай сцяны невысокага, на перакрыжаваных дашчаных ножках стала адкінуліся сваімі спінкамі два складныя, зробленыя з дубовых лясак, пацямнелыя крэслы.

За акном, закратаваным тоўстымі, нібы ў старадаўнім касцёле, жалезнымі прантамі, адкрывалася пагоркавая далечыня з ліловай, што ўсходзіла ярынаю, адзінокія хутары ў чорных, яшчэ не абкіданых лісцем, нізкіх садках, а за ёю непрыступна ўздымалася гара, залітая наўкруг паводкай сіняватай смугі, на якой бялеў, падсвечаны рахманым вечаровым сонцам, дробны, прыціхлы гарадок. I над ім двума ружаватымі зломкамі вытыркнуліся вежы, што бераглі таямніцу даўніх дзён: пажар, войны, чалавечыя пакуты — усё тое, што вярталася, прыходзіла зноў, каб зноў адысці ў нябыт, згінуць у вечнасці.

Міця, глянуўшы за акно і ўбачыўшы раскрышаныя, з’етыя, як старыя зубы, ружаватыя вежы, ціха ўздыхнуў — зноў успомнілася абвестка, перад вачмі прабеглі чорныя тлустыя літары.

— Ты чуў?... Спалілі маё Верасава.

— Нібы чуў,— Камашыла прысеў на крохка-рыпучае крэсла, нахіліўшыся леваю рукою, пашастаў пад сталом і выцягнуў паўтарак сіваватага самагону, а потым ужо алюмініевую конаўку, брусок сала і белавата-крохкі салдацкі хлеб.— На, прычасціся.

Камашыла, не шкадуючы, набухаў поўную конаўку.

— Ці не зашмат будзе? — Міця доўга трымаў яе, доўга рашаўся, нарэшце глынуў і папярхнуўся, задушыўся кашлем.

— Э-э, чалавек з цябе,— Камашыла наліў сабе і адарваў адрэзаны кавалачак сала.— А пра Верасава чуў. Не хацеў вярэдзіць тваю душу. Ты там нічога не памог бы.

— Чуе маё сэрца — там бяда,— Міця адсунуў ад сябе зноў налітую конаўку.— Трэба было б хоць на дзень адлучыцца дадому.

— Загадалі трымаць усіх у кашарах. Скажы дзякуй, што на свой страх і рызыку пусціў цябе ў горад. А конаўку не адсоўвай, выпівай ды спаць.— Камашыла абцёр свае бліскуча-тлустыя ад сала губы.— Заўтра вялікая дарога, маршам ідзём ажно ў Дварчаны... Значыць, убачыш сваё Верасава.

— А там куды?

— Там?..— варухнуў плячом і перакрывіўся ў здзеклівым смяшку Камашыла.— Там ужо вайсковы сакрэт — не кажуць.

Камашыла, узяўшы ў Міці і набулькаўшы ў конаўку, доўга і маўкліва глядзеў у яе, разамрэлы, чырвоны твар яго перасмыкаўся, турзаўся і крывіўся ў п’янай міне. Нарэшце Камашыла перавярнуў у горла конаўку і, нават не скрывіўшыся, прыстукнуў ёю па стале.

— Вайна... Колькі згінула і колькі яшчэ згіне людзей. Але скажы, калі і хто шкадаваў чалавека?.. Ніхто! — і Камашыла зноў прыстукнуў конаўкай.— Ніхто не пашкадуе і нас! Чуеш?

— Чую,— Міця ап’янеў ужо і сам, бо перад вачмі перайначыўся, папрыгажэў свет. I ўжо з закратаванага акна ў нейкай вясёла-празрыстай, зыркай яснасці, як бывае гэтая чыстая прызрыстая яснасць толькі вясною, бачыўся далёкі белы гарадок, асвечаны залаціста-ружаватым сонцам, цёмна-ліловыя, са шчарбінамі проймаў, раскрышаныя вежы замка, ніжай за імі — чырвона-чарапічны дах касцёла, увесь шырокі свет з цёмнаю наміткаю лесу.

— I ведаеш, хто нас з табою заб’е? — учэпістая Камашылава рука адарвала Міцю ад закратаванага акна.

— Ды, мусіць, ведаю.

— Кожны другі. Чуеш? Людзі, як сабакі, рвуць адзін аднаго.

— А ты лепшы?..— перад Міцем нечакана пахіснуўся і паплыў стол, і ён ледзь паспеў злавіць яго.

— Хочаш, каб я быў добранькі? Дабрата — гэта дурата. У войску няма яе.

— Але заганяць у лужыну хлопцаў і загадваць лажыцца...

— Гэтакаму быдлу і карысна ў гнаі паляжаць.

— Быдлу, кажаш?..

— А каму ж ты думаў. Бо спраўнага войска мы з іх наўрад ці зробім. Гніды, яны толькі думаюць зашыцца пад бабскую спадніцу.

— Чаго ты так азвярэў? — Міцю помніцца, як ён схваціў загрудкі Камашылу.

Помніцца і другое, калі ён на міг працверазеў — ужо ад Камашылавага крыку:

— Пападзёмся мы ім, яны нас гарачым жалезам падпякаць будуць. Ты што, не знаеш беларусаў. Яны выпальваюць адзін аднаго жалезам.

— Іх змушалі вякамі выракацца саміх сябе,— Міця не ведае, сказаў гэта ці не, як не ведае, ці сам дайшоў да ложка, ці давёў Камашыла.

Ужо раніцай, учуўшы, як у вочы яму, нібы жарствою, востра і балюча пырснула электрыка, а ўслед за ёю пачуўся рэзкі Камашылаў крык, ён не мог разабрацца, дзе ён і што з ім.

— Па-буд-ка! — хрыгшаватым ад перапою голасам крычаў Камашыла.

Выплываючы нібы з-пад цяжкай, глыбокай вады, Міця толькі здужаў сесці на ложку, убачыўшы, як салдаты ўжо, збэрсаўшы нагамі з сябе коўдры, спехам усхопліваліся і тут жа ўздоўж ложкаў станавіліся ў строй.

— Варушыся, быдла! — прыплюшчваў ад злосці адно вока Камашыла.

Міця, чуючы, як ные і да кожнай костачкі баліць усё, як тугі, балючы абруч сціскае голаў, сядзеў на ложку. Млявасць адбірала сілы, блізкая да ванітаў агіднасць вурчала і пераварочвалася ў жываце.

— Корсак! — хрыпаты Камашылаў голас вярнуў нечакана ўчарашні вечар, той катух з хісткім столікам, паўтарак самагону. Міця нарэшце ўбачыў, што сядзіць адзеты, што спаў не распранаўшыся.

— Корсак! Каму сказана? Пад’ём!

З намаганнем, сабраўшы астатнія сілы, Міця абапёрся аб вастраватую раму жалезнага ложка і нарэшце ўстаў. Цяжкімі, нязрушна-вялымі нагамі дайшоў да шарэнгі, знайшоў сваё месца.

Камашыла з чырвона-азызлым, падпухлым тварам прашнураваў узад-уперад уздоўж строю, нарэшце хрыпата гаркнуў:

— Узвод, падрыхтавацца да сняданку!

На пляцы, калі яны ўжо стаялі ў поўным рыштунку — з вінтоўкамі, падсумкамі, каскамі, абхамучаныя скручанымі шынялямі,— Міцю зрабілася нібыта лягчэй. Халадок шараватай раніцы краўся за карак, чуйна студзіў плечы.

На ўсходзе над буравата-зялёнай паласою ў густой халаднаватай сінечы неба пералівалася, ломячы тонка-калючыя промні, «ютранка» — зорка Венера.

Яна і паплыла з левага боку, блытаючыся ў тэлеграфных правадах, чапляючыся за негустое, яшчэ ў дробным гаркавата-клейкім лісці голле сцішаных бярэзін, калі ўзвод, для перасцярогі паслаўшы дазорных, рушыў на дварчанскую шашу.

Чуючы пад мноствам акутых чаравікоў крохкае шапаценне жвірыстага пяску, Міця ішоў, загледзеўшыся на сінявата-ружовую зорку, і думаў пра тое, што яе святло з’яднала людзей, што жылі, што жывуць і што будуць жыць на зямлі. Яна ж вечная, гэтая вялікая і калючая зорка, што пырскае на зямлю сваімі тонкімі промнямі. Як і вечны гэты жвірысты белаваты пясок, што густа рыпіць і шахкае пад нагамі.

Белая з цёмна-вільготнымі выбоінамі шаша, убраная абапал зялёнымі канавамі, завіўшыся вужом, папаўзла на ўзгорак, у дуброву, што трымала яшчэ зімовы холад. Прадрогшы за ноч, там падсвіствалі дразды і чулася мяккае, прыглушанае глыбінёю лесу, куванне зязюлькі. Праз голыя кроны старых замшэлых дубоў прасвечвалася і дрыжала ўжо рэдзенькая ружовасць. I ў ясным небе слязілася і растала «ютранка».

Уздоўж шашы цягнуліся шырокія палосы спілаванага лесу — стаялі толькі шэрыя, з аблушчанаю карою пні ў маладой зараслі карычняватых дубцоў асіннікаў, крывавата нізкага грабу і чубкоў пераплеценага малінніку.

Парушаючы аднастайны шоргат ног, тонкае падсвістванне драздоў, і ранішні чуткі лес, нават з водгаласам, вырваўся з калоны нечы здзіўлены голас: «Хлопцы, а во дзікая свіння!»

I праўда, на разбітай у чорна-кіслых лужынах дарозе, што, пераскокваючы вужаватыя карэнні, з далекаватай сцяны лесу выбягала на шашу, каля куста брызгліны, абкіданай ліловым лісцем, перапуджана спыніўся, угінаючы лычатую з малымі вочкамі голаў, цёмна-буры калматы дзік, худы, з востраю, як пілка, спіною.

Ззаду да яго, перавальваючыся і падляскваючы коламі, блізілася ранняя фурманка. Але, выехаўшы з-пад навісі цёмных, пераплеценых лапамі елак, яна таксама нервова турзанулася і стала. Чорны з нястрыжанаю грываю конь, задзіраючы голаў, пачаў нечакана зварочвацца ўпоперак дарогі. Нехта, мусіць, з перапуду спрабаваў вярнуцца назад у лес.

— Хлопцы, дальбог, яны...

— Хто?

— Няўжо не бачыш? Партызаны!

— Ага, праўда, у фуражцы адзін.

— I баба з імі...

Але тут нечакана прахрыпеў, перапыніўшы жарты і смех, Камашылаў голас:

— Узвод, да бою!

Калона, зашуршэўшы жвірам, рассыпалася, салдаты паспешна здымалі з пляча вінтоўкі.

— Сяржант Якута, чаго звесіў лоб паміж яяў?! Дагнаць фурманку! Давай у абход!

— Хлопцы, але ж там можа быць засада!

— Не бойся, Падліпскі, заходзь з левага боку! — загадаў Камашыла худаватаму з паўпаданымі шчокамі салдату.

Цыбаты Якута ўміг сігануў праз нешырокую, з застоенай вадой канаву, і ўслед за ім сінявата-радужную з плевачкай ваду пераскоквалі, трымаючы ў правай руцэ вінтоўкі, трохі непаваротліва-ацяжэлыя ад скруткаў шынялёў і прычэпленых сапёрных лапатак недаспаныя салдаты.

Счуўшы нарэшце блізкі тупат ног і сухі востры трэск зламанага галля, дзік рохкнуў і пудка адскочыўся ўбок, замільгаў востраю гарбатаю спіною між шарых аблушчаных пнёў, заросшых леташнім счарнелым асотам і крапіваю.

— Вашыва яго маць, яшчэ і ён тут гэльцае,— на карычняватым слізкім канцы мурашніку Камашыла паслізнуўся. Ён бег з іхнім, трэцім адзяленнем, што, рассыпаўшыся ланцугом, наўпрасты спяшалася да фурманкі.

Міцю за ногі чапляўся нізкі карчаваты грабняк і сцёбалі гнуткія дубцы маладога асінніку. Грудзі натыкаліся на высокі і ломкі леташні асот.

Пад цёмнаю густою, падсвечанаю знізу чырванаватым сонцам навіссю елак, тупавата забахалі, аддаючыся далёкім рэхам, расцяжныя стрэлы. То з аднаго, то з другога боку.

Спуджаны стралянінай конь, чуйна стрыг вушамі, уздымаў голаў і стараўся вырваць сцялежаны воз з глыбокіх, поўных разбоўтанай гразі каляін. На саломе між драбін рахмана парохкваў і трэпаў звязанымі кароткімі нагамі бела-ружаваты, пудкоў на тры-чатыры, лапавухі парсюк.

— Свежаваць сабраліся. Ну, заразы, маць ваша! — Камашыла абышоў воз, пераступіўшы тонкі дубок, што сагнуўся дугою і ткнуўся верхавінаю ў дол, загадаў дзюбаносаму, з чырванаватымі вачмі салдату: — Бусько, выводзь каня на шашу і скажы батальённаму, што захапілі трафеі. Хай там не трапечацца. А астатнія за мною.

Ён паправіў на грудзях чорна-сіняваты, зусім новенькі — пазаўчора іх выдалі толькі камандзірам узводаў — аўтамат і, топчучы шаргатліва-сухое, што курэла пылам, леташняе лісце, пабег на ясны прагал.

— Далёка не ўцякуць. Там поле. Гоп-цюп, чатэры бабы, восім дуп.— Камашыла азірнуўся і каля вываратня з падсохлымі карэннямі прычакаў Міцю.— Яны ўжо, лічы, у нашых руках. Лес тут невялікі. Дзе дзенуцца.

— Ды чорт з імі, хай уцякаюць. Чаго ты рвешся?

— Ты што, Корсак? — Камашыла незнарок напароўся на вострыя рагаціны ніжніх лап, якімі ашчацінілася між замшэлых дубоў гонкая маладая елка, і злосна скрывіўся.— Брыду гэтую шкадуеш? Нешта я не разбяруся ў табе?.. Ану бягом! За мною! Пад ляжачым, як кажуць, вош, пад бягучым — грош. Шыбчэй!

Далей за стваламі зеленаватых асін, шара-шурпатых старых дубоў, ружаватых хвоек пякучай залацістасцю гарэла ранішняе неба — канчаўся лес. За ім, пабліскваючы шырокім пер’ем, зелянілася густая, цемнаватая і добра ўкусцелая рунь.

Стрэлы сціхлі, і зноў далёка і глухавата, як у глыбокай яме, кувала зязюлька.

Зводдаль ад лесу, агароджаны драўлянымі на вілаватых слупках жэрдкамі насцярожана затаіўся хутар — доўгая пад адной страхою з хлявом хата, і ўпоперак яе расселася шырокае гумно з замшэлаю страхою.

Міця ўбачыў, як з блізкага чубка высокага ў рэдзенькай дымнаватай зеляніне бярэзніку да старога шарага хутара рвануліся двое — даўганогі ў плескаватай фуражцы мужчына з дзесяцізарадкаю і дзяўчына ў сіваватай вушанцы і ў белым кажушку.

Трэцяга з імі не было.

— Не давай дабегчы да хутара! Цэлься ў мужчыну! — крыкнуў Камашыла, падбягаючы да ружаватых, сцягнутых з поля пад лес трох вялікіх каменняў, што ўлягліся ў спалавелай высокой мятліцы і чорным крываўніку.

Міця прылёг за самы большы камень, наўкруг абцярушаным чорна-сіваватым дробным пер’ем — мусіць, каршун задраў дразда ці яшчэ якую пташку,— паклаў на яго вінтоўку, але яго апярэдзіў гарача-нервовы строкат аўтамата.

Кароткая чарга нечакана падкасіла прыгнутага цыбатага мужчыну, і ён, заблытаўшыся нагамі, пачаў хіліцца на адзін бок, перакруціўся і ляпнуўся ў густую зялёную рунь.

Націснуўшы на спуск і ўчуўшы кароткі ўдар у плячо, Міця ўбачыў, што стрэліў ледзь не па сваіх, што нечакана вынырнулі з далекаватага чубка лесу.

— Досіць, не страляй. Я яго ўклаў, як зайца,— засмяяўся Камашыла.— Га-га, нават не спадзяваўся, што пацэлю. Гоп-цюп, чатэры бабы, восім дуп.

Жанчына, дабегшы да агароджы, перавалілася цераз яе і на коленках папаўзла да блізкага гумна. З абодвух бакоў з лесу па ёй забахалі познія ўжо стрэлы.

— Чаго дурні страляюць? — падскочыўшы з-за каменя, Камашыла замахаў знятаю пілоткаю.— Жыўцом яе трэба браць! Жыўцом!

...Яе і ўзялі жывою, выцягнуўшы з хлява, абсыпаную гарохавіннем — туды яна з гарачкі ўскочыла і затаілася каля пудкіх авечак — і, сцягнуўшы кажушок, абшукалі ўсю, знайшоўшы фотаздымак: яна сярод васьмі гэткіх самых у вушанках з зоркамі і белых кажушках маладых дзяўчат. Яна смяялася, прымружыўшы вочы і паказваўшы белы радок зубоў.

Чарнявая, лупаваценькая з мяккімі губкамі, абсыпаная сухім карычнявата-шапаткім гарохавіннем на падвітых валасах, яна калацілася, стоячы сярод чырвоных, задыханых ад бегатні мужчын у зялёнай нямецкай форме.

— Падвядзі яе сюды, хай скажа, хто гэта,— Камашыла ботам перавярнуў забітага з разарванай, акрываўленай шыяй хлопца, што пачаў па-мярцвяцку ўжо бялець у твары.

— Не знаю! — цвёрда сказала яна.

— А ты?

Кусаючы губы, яна маўчала.

— Савецкая б..., хлопцы! — падняўшы сіваватую з чырвонай эмалевай зоркай вушанку, што валялася каля жардзяной загарадзі, падбег каратканогі Бусько.— Па шапцы відаць. Закінулі сюды.

— Бусько, замкні зяпу! Разбяромся без цябе. Ты во скажы, дзе трэці дзеўся?

— Халера яго знае. Як праз зямлю праваліўся.

— Расцяпы!..— Камашыла павярнуўся да Якуты.— Вядзі гаспадара. Што там сядзіць як мыш пад памялом. А мо даўно вышмыгнуў з хаты?

— Не-е, мы тут наглядаем.

Высокі, бялявы, рабаціністы і са склюдаватым носам мужчына, баязліва сагнуўшыся, выйшаў на двор у сівым, вязаным са свае воўны світэры і ў гэткіх сівых суконных, таксама свае работы, галіфэ, падлапленых на каленях.

Камашыла змераў яго касаватым злым вокам, ляніва варухнуў локцем на чарнявую маладзіцу ў зеленкаватай гімнасцёрцы з расшпіленымі і выпатрашанымі на дробных грудзях кішэнькамі:

— Знаеш гэтую?

— Скуль мне знаць? — мужчына паціснуў плячом, на якім раз’язджаўся незашпілены на чорныя гузікі сівы світэр.

— I шмат такіх каля твайго хутара ходзіць?

— Ці я лічу.

— Ладна,— Камашыла паправіў на шыі чорны рэмень цяжкаватага аўтамата.— Мусіць, прыдзецца ўзяць і цябе.

— А што ж я вінаваты?

— А там развяжуць твой язык і паглядзяць.

Міця, што дагэтуль цярпліва маўчаў, пераступаючы з нагі на нагу і чамусьці гідзячыся забітага з разарванаю, акрываўленаю шыяй хлопца, і чуючы ўжо нянавісць да Камашылы, няспешна падышоў да яго і засланіў мужчыну.

— Ці варт трывожыць чалавека. Хіба ён вінаваты, хто тут ходзіць. Каля парогу лес ды гасцінец.

— Корсак,— цяжка ўздыхнуў Камашыла.— Раз ты такі жаласлівы, тады з Буськом даставіш яе ў камендатуру.

— А япрука? — вырачыў сваё лупатае вока Бусько.

— Япрука, кажаш?..— Камашыла пашморгаў, павадзіў пальцамі па партупеі.— Варт было б вярнуць людзям. Але і нам скварка не зашкодзіць. Павязём з сабою. А вы пеша, да горада кіламетраў чатыры, не больш. Заўтра знойдзеце нас у Дварчанах.

...Па шапаткой жвірыстай дарозе, на якую наўскос клаліся доўгія цені ад старых карэла-шурпатых бярэзін, цяпер яны ішлі проці невысакаватага яшчэ сонца, што калюча мільгала за верхавінамі старых елак, абвешаных цэлымі прыгаршчамі верацёністых і спелых шышак.

Наперадзе, абмінаючы глыбокія, даўно непадсыпаныя рамонтнікамі выбоіны, клышанога і цяжка ступаў закарэлымі чаравікамі нізкаваты няскладны Бусько, і за ім, несучы на руцэ кажушок і застаўшыся ў гімнасцёрцы і тугавата-кароткай спаднічцы, якую распіралі гладкія бёдры, ішла яна, рослая прыгожая дзяўчына. Трэцім, трохі зводдаль, трымаючы ўсё ж напагатове нялёгкую мосінскую вінтоўку, панура ішоў Міця, вар’яцеючы ўжо ад злосці, што азызлы ад перапою Камашыла так і не дасць убачыць Верасава.

Што там сталася? Няўжо праўда спалілі толькі верасаўскія хутары? Няўжо кругом смерць? Няўжо паставяць на тую вузкую грэбельку між двух доўгіх равоў у іх за казармамі, дзе расстрэльвалі маладых яўрэек, што рабілі да астатняга часу перакладчыцамі, і, перад тым як выстраліць у патыліцу, распрануць, нават да брыдкасці, да знявагі, да агіды — нагола.

Міця прыглядзеўся да рослай дзяўчыны і раптам убачыў у ёй нешта блізкае: Чэсіна. Зрабілася не па сабе. Памкнуўся з ціхай непрытоенай радасцю і шкадаваннем нават загаварыць, але яго, насоўваючы з патыліцы на вочы шырокую пілотку і ўгінаючыся ад сонца, што пырснула на шашу сляпуча ружовымі промнямі, апярэдзіў Бусько:

— Ты скажы?

— Чего тебе?

Бусько абярнуўся ў гэткай шырокай насунутай на вочы пілотцы:

— Хто будзяш?

— Учительница я.

— Ты вучыла дзяцей? — паспешна перапытаў Міця.

— Да. Я окончила педагогическое училшце.

— Не марозь,— зноў абярнуўся і блізарука прыжмурыўся Бусько.— Ты скончыла нешта іншае. У войска ўчыцеляк не бяруць. Людзей вучылася страляць...

Шаша, крута спадаючы ў лагчыну, завілася каля старых, у нарасцях жаўтлявай смалы елак і крывых, вузлаватых дубоў, не ссечаных тут, з самага краю лесу. За імі праглядваўся, радасна бялеў на далекаватай, акружанай паводкаю сінечы, палогай гары невысокімі камяніцамі і бязверхім касцёлам цесны, збіты ў глухую купку гарадок.

Дзяўчына перакінула на другую руку кажушок і сказала ўжо пра тое, што, мусіць, думала:

— Нет, людей-то убивать я не училась. Разве что фашистов...

— Гэ-гэ! — зарагатаў, задзіраючы голаў, Бусько.— Ну во, я ж і казаў.

Міця спярша не паспеў нават разабраць, усвядоміць, што здарылася, чаму, засланіўшы свет, яму на голаў зваліўся кажушок, покуль не ўчуў, як палусквае, нібы агонь, трухлявае галле і як шоргае там, ужо ў лесе, сухое закурэлае лісце. Толькі Бусько, нічога яшчэ не ведаючы і не бачачы, дурнавата рагатаў.

Міця з размаху, адною рукою разам з пілоткаю здзёр з сябе кажух, убачыўшы, як ужо далекавата за старюю, аброслаю данізу густымі лапамі елкаю, збіўшы вушанку і трасучы караткаватымі валасамі, мільгае і зараз знікне з вачэй, схаваецца за шара-галубаватымі камлямі дубоў высокая, спрытная ў паставе дзяўчына.

«Ну, уцячэ. Ну, ліха з ім. Што зробіць Камашыла? Ну, пакрычыць, падзяўгае». Міця падняў вінтоўку, убачыў, як у маленькім прагале між камлёў дрэў варушацца худаватыя плечы, прыкленчыў на адну нагу, упёрся ў яе локцем і, не вельмі цэлячыся, націснуў на спуск.

Далёкім расцяжным рэхам тройчы адгукнуўся стрэл.

Вузкія плечы ў зеленаватай гімнасцёрцы пахіснуліся за крываваты, з балючай нарасцю ад маланкі камель абамшэлага дуба. Міця пругка прыпадняўся, трымаючы ў руках гарачую вінтоўку, ад якой адплывала, увачавідкі раставаючы, сіняватае воблачка дыму.

Павярнуўшыся назад, Бусько збянтэжана і ўтрапёна паглядаў то на Міцю, што ніякаваты і збялелы стаяў на шашы, то туды, у лес, дзе знікла, схавалася за дрэвамі дзяўчына.

— Раніў! Раніў! Не ўцякла! — закрычаў Бусько з раптоўным і шугатліва-ломкім трэскам, як дзік, скочыўшы ў лес, і пабег, выставіўшы наперад руку і ловячы ёю сухія ражны сукоў.

Міця, чуючы, як млеюць і дробна дрыжаць ад усяго нечаканага ногі, падышоў не адразу. Доўга стаяў за калматаю елкаю. Высунуўся з-за яе і сумеўся: збялелая, з перакрыўленым у пакутнай міне тварком, дзяўчына, квола і нямоцна трымаючыся рукамі за шурпаты, з наплывам нарасці тоўсты камель дуба і сутаргава, раскрытым ротам ловячы паветра, аб’язджала на леташняе чутка-шапаткое лісце. З разарванай на кішэньцы гімнасцёркі сачылася і цямнела вялікай плямай кроў.

— Гад поганый. И в сердце же...— яна сутаргава яшчэ здрыганулася і захрыпела, захлябнулася крывёю.

Міця заплюшчыў вочы, ліпучы пот абліваў усяго, млявая гарачыня падкочвалася пад сэрца: не чакаў, не спадзяваўся, не думаў, што калі-небудзь заб’е чалавека. Такі вялікі, такі непапраўны грэх! I далей перад табою чорная бясконцая яма...