Голас крыві брата твайго

XIX

Дачуўшыся пра бацькаву смерць, Міця схаладзеў, пачарсцвеў і апаў душою. I пасівеў. Але спярша не паверыў і нават сумеўся, калі, стоячы ва ўмывальніку перад люстэркам і ўзіраючыся ў схуднела-востры твар, у вялікія сінія вочы з жаўтлявымі кругамі ад недасыпання, на сваёй караткаватай польцы ўбачыў, як калючай халоднай іскрай пырснуў серабрысты валасок. Міця прыгледзеўся лепш і згледзеў яшчэ адзін...

Потым ужо, забаўляючыся, цярэбячы ў яго валасах чуткімі пальцамі, здзівілася Чэся:

— Міцек, божа мілы, ты сівы!

— Ведаю, Чэся.

— I даўно ты пачаў сівець?

— Першы раз убачыў учора.

У яе шарых вачах, што адбівалі серабрысты праём акна, застыла на міг утрапёнасць. Махнуўшы вейкамі, яна сагнала яе і, ужо горка ўсміхаючыся, абедзвюма рукамі кінула яму на грудзі доўгія, адгадаваныя для косаў валасы.

— Прыгледзься,— сказала, глыбока ўздыхнуўшы.

— Я нічога не бачу.

— Не бачыш? — яна высмыкнула сіваватую пасму са сваіх залаціста-рыжаватых, густых валасоў.— А цяпер?..

— А цяпер бачу,— ён правёў пальцамі па гэтай казытліва-слізкай і цёплай пасме.— Калі гэта ў цябе?

— На тым тыдні, як маму з Анцяй спалілі,— у куточках яе вачэй набрынялі і дрыготка засвяціліся слёзы.

Міця пацалаваў у шорстка-казытлівыя вейкі, учуў салёны і прыемна-знаёмы з дзяцінства смак набеглых гарачых слёз, з забытай ужо сваёй крыўды і плачу.

Яна ўздыхнула, абвіла яго цёпла-мяккімі рукамі і пачала цалаваць яго сама: у твар, у губы, у шыю...

Ужо потым пасля шчырай і страснай адданасці яму, нейкая раптам прыціхлая, з ружаватай сарамлівасцю на шчоках, яна глыбока і затоена глядзела ўгору і, не вымаючы з-пад яго галавы цёпла-шаўкавістай рукі, запускала ў шорсткі ёжык яго валасоў свае пальцы, падчэсвала іх з патыліцы на макаўку і, не паварочваючыся на яго, гаварыла:

— Вось і мы пасівелі з табою, Міцек. Вось і нам прышла пара паміраць...

— Што ты кажаш, Чэся.

— Так, Міцек, кажу. А перад табою хачу нават прысягнуць, даць зарок,— яна дастала з-пад галавы ў яго руку і дакранулася пальцамі да яго губ, каб, пэўна, маўчаў.

— Калі астануся жыць, а цябе не будзе, я не выйду ні за кога замуж. Ніколі, да астатніх сваіх дзён.

Міцева сэрца трывожна здрыганулася і замерла.

— Што ты, Чэся? — ён злавіў яе за руку, учуўшы, як часта б’ецца яе пульс.

— Хачу, каб ты, калі астанешся жыць, помніў мяне.

— Чэся, чаму я не буду помніць? I чаму нехта з нас павінен згінуць?

— Не ведаю, але я хачу, каб мы так пакляліся,— яна павярнулася да яго, абхапіла рукамі за голаў і гарачым дыханнем зашаптала ў твар.— Я хачу, каб ты помніў толькі мяне і... не браў нікога замуж. Ці мужчыны не могуць гэта зрабіць?

— Могуць, Чэся! Могуць...— ён задыхнуўся ад пацалунка.

Яна парывіста абняла яго і, сашчаміўшы рукі на шыі, не адпусціла.

Шчасце было кароткае, як зіхатлівы бляск кроплі дажджу ці імжы на шыбе акна.

Яны ведалі таксама, што шчасце не натоліш, але не расчэплівалі рук, не выпускалі адно аднаго з абдымкаў. Яны лашчыліся, як малыя дзеці, і цалавалі адно аднаго з галавы да пят і з ног да галавы. I зноў танулі ў вачах, і зноў парывіста ўздыхалі, захлыналіся, і балюча-салодка енчылі, і стагналі ад страсці. Потым зноў ціха стомлена і шчасліва жылі яшчэ нядаўнім, не забытым адчуваннем блізкасці...

Яны ведалі, што пры расстанні будуць нясцерпна і моцна жадаць адно аднаго. I гэтая прага блізкасці будзе млець у душы і пакутна таміць душу...

Ён губамі лавіў шурпата-салодкія саскі яе белых, туга налітых грудзей, а яна шчасліва-балюча падкусвала за мочку яго вуха.

Да жыцця, да рэальнасці, да блізкага і страшнага свету, што пачынаўся тут, адразу за акном, за белымі падсіненымі фіранкамі, іх вярнуў асцярожны, але ўладны стук у дзверы.

Міця асцярожна, не адкідваючы завешаных фіранкаў, праз шчылінку між іх зіркнуў на двор — каля белага, атынкованага, як і сам дом, калідорчыка, угнуўшы ў пляскатай кепачцы голаў, цярпліва стаяў Імполь і, падымаючы дзюбок хусткі, сюды на акно лупаватым вокам зіркала Хрысця.

— Хто там? — Чэся прысела на ложку і зграбла за патыліцу рассыпаныя валасы.

— Гаспадары.— Міця, ловячы рукою алавяна-шарыя гузікі на салатавым мундзіры, выбег у калідор.

— Галубіцеся тут,— увайшоўшы ў пакойчык, Хрысця не то незнарок злосна пажартавала, не то папракнула.

— Што ты сёння цэлы дзень бзыкаеш, як пчала? — Імполь кінуў на зэдлік свой растрыбушаны, злуплены за адно рукаво з плячэй шарачковы каптан.

Ён, трохі было відаць, недзе ўжо прычасціўся — дурнавата-кіслы смяшок крывіў яго твар.

— Я-то бзыкаю, а ты цэлы дзень піў бы.

— А чаму не? I з Міцем трэба па кілішку дзюбнуць,— Імполь пахіснуўся да шкапчыка, дастаў чорную з доўгай шыяй пляшку.— О, яшчэ царская бутэлька выхавалася, а ў ёй — пяршак.

— Не, не буду я, мне пара. На дзве гадзіны адпрасіўся,— Міця зашпіліў рэмень, абцягнуў кругом яго, паправіў фрэнч.

— Паспееш з козамі на торг, пачакай,— запыніла ўжо яго і Хрысця.— Пагаварыць трэба, што ж рабіцьмем?

— А што? — Міця, пацягнуўшы па калене, папрасаваў пілотку.

— Зноў, кажуць, арышты маюцца быць,— Імполь прыгрукнуў чорнай высокай бутэлькай.— Вайтовіч мне сказаў, а ён, халера, усё знае. Нават чамаданы спакаваў.

— Я во пра яе думаю. Ці ўседзім мы тут? — Хрысця азірнулася на Чэсю, што сцішэла каля парога, сабраўшыся, мусіць, правесці Міцю, узіралася ў круглае на далоні люстэрка і папраўляла на галаве шыракаполы капялюшык.

Міця ўздыхнуў, абцёр пілоткаю спацелы лоб:

— Можа, у Верасава яе?

— А казакі што падумаюць?

— Міцек, ты мяне хочаш недзе справадзіць? — Чэся ўзяла яго за локаць, у калідоры ўжо сказала: — Ёсць у мяне месца. Не бойся. Я перажываю больш за цябе... і за іх, за Хрысцю з Імполем. Яны так мне памаглі. I не трэба наклікаць на іх большага падазрэння.

— А якое падазрэнне,— Міця завярнуў Чэсю ў другі бок, каб не ісці тою вуліцаю, дзе стаяў Грабянкаў дом і дзе пад старымі абпаленымі хвойкамі на высокім фундаменце каля расколатай кафельнай грубкі падымалася чорна-ржаваю горбаю смуродлівае пажарышча, у якім радужнымі водблескамі адсвечвала растопленае і застылае ў пляйстрах шкло.

Здаецца, пазаўчора Міця бачыў, як мяшчанскія дзяўчаткі калупаліся на пажарышчы і меншая з іх, чарнява-курносая, падтрасала на скурчанай далоньцы цёмна-вішнёвыя гранёныя кубікі і вясёла гукала:

— А во, пацеркі знайшла!

Міця ажно зніякавеў, успомніўшы, што гэткія цёмна-чырвоныя, колеру грачанага мёду, пацеркі ён убачыў у Чэсі тады, калі яны ездзілі на возера Світазь.

Як гэта ўжо было даўно.

Ён асцярожна, украдкам зірнуў на Чэсю: яе падцятыя губкі злосна выпнуліся, у глыбокім цяжкім уздыху раздзімаліся маленькія ноздры. Яна ішла, горда несучы голаў, але, мусіць, нічога не прыкмячаючы перад сабою: нібы ў вачах у яе стаяла тое пажарышча, трупы маці і сястры, і яшчэ невядомага ёй чалавека, што ўскочыў у дом, і праз якога немцы, западозрыўшы ў сувязях з польскімі партызанамі, пастралялі ўсіх, хто быў той ночы у Грабянкавым доме. На шчасце, Чэся дзяжурыла якраз у шпіталі.

— Чэся, я адпрашуся ў Камашылы і пад’еду ў Верасава.

— Чаго? — яна абыякава глянула на роўны, прыбіты пад шнур шчыкетнік, за якім падымалі чорна-крывое голле ў ружовых пупышках цвету беланогія яблыні.

— Там таксама бяда.

— Я ведаю, Міця... Нам выпаў нейкі аднолькавы лёс,— яна нагнулася, сарвала махрыстую кветку дзьмухаўца і панюхала яе, пакінуўшы на кончыку носа жоўты пылок.

— Пагляджу, дамоўлюся з сястрою. Можа, ты пажывеш там?

— Не, Міця,— яна пакруціла за ружаваты ствалок жоўтую, раскрытую сонцам кветку.— У Верасава не пайду. Сам ведаеш, я не падрыхтавана да вясковага жыцця. Я буду чужая там.

— А хіба табе можна аставацца ў Дварчанах? Ты ж на падазрэнні.

Чэсіны губы балюча ўздрыгнулі, яе рука рэзка, наводліў адкінула махрыстую кветку і там, за шчыкетнікам, куды ўпала яна, злосна замармытаў і пакаціўся да высокага з пачарнелымі балясамі ганка крывалапы, куртаты шчанюк.

На ганку, злавіўшы рукою кантовы слупок, падступаўся, падазрона выцягваў шыю, перакрывіўшы ў брыдкай грымасе рот і вылупіўшы белаватыя вочы, недаўменны, здзіўлены Вайтовіч,— мусіць, першы раз бачыў у вайсковым абмундзіраванні Міцю.

— Не мардуйся, Міцек,— Чэся лёгенька ўзяла яго за руку.— Я знайду прытулак... Верыш, я баюся за цябе. Нават кожны вечар пачала маліцца, гаварыць літання: «Од поветша, глоду, огня і войны... Од наглэй і несподзеванэй сьмерці[30]».

Яна адвярнулася, схавала пачырванелыя ад слёз вочы.

Скончылася шырокая з жоўтымі вочкамі дзьмухаўца ў зялёнай ценькай траве дварчанская вуліца — і яны спыніліся напроці высокага дома з двума эліптычнымі вокнамі ў франтоне і выштукаваным балконам, які адпіралі белыя мураваныя слупы. Чэся павяла шыракаполым капялюшыкам на гэты высокі, складзены з смалістых брусоў дом. Міцек, зойдзеш сюды, калі вернешся з Верасава. Тут жыве пані Бернацкая. Ты помніш яе калекага мужа?

— А што?

— Пані Бернацкая будзе ведаць, дзе я. Заўсёды.

— Мы расстаёмся, Чэся? — Міця хацеў разгадаць яе задуманы, прымружаны зірк.

Яна моўчкі паправіла свой прыталены жакецік, пастаяла, спусціўшы рукі ў чорных шаўковых пальчатках, нарэшце сцягнула адну з іх, цёплаю рукою абхапіла Міцю за шыю, прутка пацягнулася да яго і ледзь чутна пацалавала ў шчаку:

— Я пабягу, Міцек. Ты знойдзеш мяне тут.

Пакалыхваючы купалам карычневай у ясную клетку спаднічкі, яна прыспешвала да ганку з белымі слупкамі-каланадамі. Перад ганкам азірнулася, паварушыла тонкімі пальцамі паднятай рукі.

Міця паволі пайшоў, раптам учуўшы, як пацяжэлі і зрабіліся млявымі ногі.

«Няўжо не ўбачымся? Няўжо гэтая сустрэча будзе астатняй?» — ад пакутных, нязносных думак тупела галава...

Адпрасіўшыся ў Камашылы на гадзіны тры, каб адлучыцца ў Верасава, Міця прыйшоў пад чыгуначны пераезд на развілку вуліц, дзе, акружаны нізкім плоцікам, стаяў пафарбованы, мусіць, напярэдадні вялікадня і пах покастам драўляны, з невялікім распяццем, каталіцкі крыж.

У местачковых дварах, выпусціўшы ружовыя банты цвету, красавалі прыгорбленыя яблыні. Пахла свежаю раллёю, перамешанаю з гноем. На шарым, падзёўбаным «кошкамі» тэлеграфным слупе, трапятаў растапыранымі крыльцамі і тонка падсвістваў жаўтадзюбы шпак. Падпарвала, нібы на дождж, высокае сонца. Дзень быў абвіты нечаканай светлай радасцю, як усё роўна на свеце не было вайны, гора, смерці. А Міцева сэрца аблівала гарачыня трывогі і неспакою.

Прыглядаючыся да падвод, што з абедзвюх вуліц цяклі на пераезд, сыплючы высокі, разбіты на асколкі грукат і ляскат жалезных шынаў, спадзяваўся ўбачыць каго знаёмага, але, як адзін, ехалі ўсе чужыя. Міця падышоў да запрэжанай у двэйгу коней доўгай фуры, што, ціха парыпваючы, плыла з боку ружаватага бруку ў раз’езджанай пясчанай канаве.

Укленчыўшы, на возе стаяў няголены, зарослы чорнаю шчацінай з сівымі плямамі абапал рота дробны, курносы казак у зношаным нямецкім фрэнчы, падпяразаным вузенькай папружкай з мядзяным наканечнікам, і ў касматай авечай шапцы.

— Здароў, служывы! — махнуў галавою Міця, ідучы водле фуры, зацярушанай ахапкам сена, на якім ляжала бельгійская, з крывою рукаяткай, вінтоўка.

— Здорово, коль не шутишь!

— Не шучу.

— Небось подьехать хочешь? — лыпнуў вокам казак.—

А куды це йдэш?

— У Верасава мне.

— Не могет быть. I я с видтиля. Садись,— казак падбіў з’еханую на вочы кубанку і падсунуўся на перапрэлым, суха-гаркаватым сене.

Міця, узяўшыся аберуч за драбінку, борзда, адным махам пераскочыў у воз. Ямчэй усеўся, і пазіраючы на худы з глыбокаю лагчынкаю карак, загарэлага ўжо на вясновым сонцы казака, з прыхаванай цікавасцю і жартам спытаў:

— А сам з відкіля будзеш?

— Так я ж сказаў,— падагнаў худых з гарбатымі азадкамі коней і абярнуўся смуглявы казак.

— Данец? Кубанец? Ці мо цярской будзеш? — даў зразумець Міця, пра што пытае.

— Откуда уж не буду, а вряд ли на землю русскую вернусь,— казак пакасіўся на бела-стракаты, невысокі бярозавы крыж, на якім цьмяна паблісквала стаўбунаватая каска: за шлагбаумам пераезда, абгароджаны плоцікам і абкладзены дзярном, падымаўся горбік магілкі немца-франтавіка, забітага дварчанскім яўрэем яшчэ ў першае лета вайны.— Большевистская сволочь кладет всех.

— А вы?

— Мы тоже. Жалеть здеся некого,— сказаў і спахапіўся, пагладзіў рукою карак, нібы хочучы абараніцца, гаваркі казак.— Хотя я лично никого не убил. Мне што до кого. У меня своя жизнь.

— I якая ж яна, калі можна спытаць?

— Возделываю кожи. Раз кони есть, нужна сбруя.

А был при кутузке. Нервишки у меня слабые. Пытать, бить не могу. Помню, привели бабенку, раздели. Давай допрашивать на этой самой «дыбе»... Ну скамья такая, к которой привязывают. И мужа привели... И перед ним давай шмарить эту бабенку... После этого я ушел, упросился. Вот нашли занятие — кожаром сделали.— I паволі, асцярожна павярнуў адно плячо да Міці.— А ты, скажи, убил кого?

Міця задыхнуўся, глытаючы перамешанае з цёплым духам гною, затхлае паветра — за шашою на зялёнай мяжы поля, усланага гноем, стаялі белыя палатняныя мяхі. Угнуўшыся, падганяючы сівага каня, за плугам ішоў босы, з закасанымі порткамі мужчына, і дзве жанчыны, раз за разам нагінаючыся, кідалі ў разору рэзаную бульбу.

Памяць, пераляцеўшы поле з белымі мяхамі, грудок з сінявата-сівым высокім жытам, няроўную шчарбатую граду лесу, над якім вісела пухкая хмарка, ачуцілася ў далёкай з сухім закурэлым лісцем дуброве, і Міця зноў учуў востры трэск ломкага спарахнелага галля, і той нечаканы стрэл, што тройчы адбіўся далёкім, расцяжным водгаласам, і тую чарнявую з сінімі, як пралескі, вачмі маладзіцу, што паволі асядала, чапляючыся бязвольнаю рукою за шурпаты з балючай нарасцю ад маланкі старавечны дуб.

— Ты, должно быть, такой, как и я,— цярпліва перачакаўшы Міцева маўчанне, загаварыў казак.

— Не... Я забіў жанчыну. Красівую, халера, маладую.

— Ну небось шутишь? — казак рэзка адкінуўся назад, выкаціўшы жаўтлявыя, у чырвоных жылках бялкі, недаўменна зіркнуў на Міцю. Яго рука з нечаканага перапуду сама намацвала на сене вінтоўку.

— Праўду кажу.

— Должно быть, ненарочно получилось?

— Угадаў — незнарок.

— А то есть такие, что только и думают, как бы человека укокошить. У нас бабенка при кухне была, чумовая, так она любила жертву свою поджарить. Подвяжут кого-нибудь вряжину за ноги, а она и начинает ходить вокруг него с каленым железом. Раз мы на хутор заскочшш, взяли подводу, а там в соломе бухой партизан лежит... Его-то, здоровилу, и подвязали... Вот она ходила вокруг него: и туда порнет каленым железом, и сюда порнёт. Я не утерпел, хвать винтовку и пристрелил его.

— А кажаш, нікога не забіў...

Казак угнуўся, шлёгнуў лейцамі, прыцмокваючы, падганяючы марудных коней. Фуру затрасло, закалаціла на недагледжанай, з выбоінамі, шашы... Праз паўгадзіны паказалася Верасава — шарыя саламяныя стрэхі, прыхованыя маладым салатавым лісцем прысад. Нібы ад вышыні ў Міцевых грудзях нешта раптоўна адарвалася і замлела.

— Жывеш дзе? — перасільваючы задуху, спытаў у казака, калі той з дрогкай шашы звярнуў на шапаткую пясчаную дарогу.

— Да вона у малодайки адной.

— Дзе гэта? — Міця адвярнуўся ад горкага пылу, што клубкамі пакаціўся на фуру з-пад конскіх капытоў.

«У сястры маёй»,— хацеў сказаць Міця, але, убачыўшы каля старога, пахіленага на дарогу крыжа новы — з шарым нявыбеленым ручніком,— успомніў павешанага тут Ваўчка, скрыгануў зубамі і саскочыў з фуры.

— А ты этой молодайки не обижаешь?

— А что?.. Вона врач из соседнего дома прохода не дает, сватается все...

Алеся, яшчэ здалёк пазнаўшы Міцю, паставіла поўныя вёдры, расплюхала на сябе ваду і подбегам, набіраючы на мокрыя ногі пяску, пусцілася ў равок, дзе натруджана рыпела фура і дзе, зняўшы ад гарачыні пілотку, ішоў схуднелы і, здаецца, ад гэтага яшчэ большы ростам Міця.

— А браток, а ці ведаеш, што татачкі нашага няма? — яна ўзняла, заламала над галавою рукі і захліснулася, зайшлася ад плачу.— А ці ведаеш, што мы круглыя сіраціны з табою?

— Гля, да никак твоя сестра? — махнуў касматаю кубанкаю смуглы няголены казак, падганяючы коней і азіраючыся на Міцю.

Зблажэлы Алесін твар балюча зморшчыўся, сіняватыя бяскроўныя губы перакрывіліся, і дробна задрыжала вастраватая барада:

— А Змітрычак, а браток мой, а хоць перад табой наплачуся!

Міця абняў сястру, чуючы, як яна ўздрыгвае ад неўтаймаванага плачу і туліцца да яго, а самога накрывае і душыць за сэрца чорны, нязносны адчай.

— Магілка ж дзе? — ён ледзьве паварушыў перасмяглымі губамі.

— Страх казаць, хавалі ўсіх у адной скрыні.— Алеся ўгнула голаў, злінялым падпаленым фартухом выцерла заплаканы твар.— I магілка на ўсіх адна... Ты хочаш схадзіць, глянуць?

— Ага,— стрымаў свой цяжкі ўздых Міця.— А хлопчык дзе?

— У полі... Уга, ён пры каровах большым памагае,— сцішылася і нібы паспакайнела Алеся, успомніўшы пра сына.

— Глядзі дзіця, не вельмі і пускай,— Міця сышоў з топкага пяску на нізенька і густа ўсланую дзяцеліну.

— Змітрычак, гляджу, як вока ў лобе. Ён пры Літаваравай наймічцы.

— Што ж гэта за яна?

— Бежанка, прыбілася знекуль. I жыве не то за наймічку, не то за жонку.

— А стары?

— Стары, пытаеш? Як камень, зносу нямашука на чалавека. А Маня іхняя ў Дварчанах. Разбэсцілася саўсім.

З раскрытай насцеж брамы, куды ўязджала параконная доўгая фура, высунулася і завіляла хвашчаватым хвастом клышаногая сучачка.

— Пазнала нябось,— прыязным, добрым вокам павяла туды, на сучачку, Алеся.— Ужо недачувае, старая стала. Ды тут адзін страляў, каб іх ужо ліха абстраляла, можа, аглушыў...

— А твой кватарант,— Міця кіўнуў на фуру, што спынілася каля гумна,— не чапаецца?

— Хай на яго — вашывы. I гумно вунь загадзіў — шкуры вырабляе. Ды яны ж, навалач гэта, у кожнай хаце стаяць.

— А ў бацькавай што?

— Не пытай, Змітрычак,— кашары,— і, ласкавым спагадлівым зіркам абвёўшы Міцю, уздыхнула: — Ты хоць не йдзі туды. П’яныя штодня. Ляжаць, як быкі. Усю хату зрашэцілі, адно салома пучкамі на страсе стаіць — у столь страляюць, як перад канцом, не помняць, што ўжо робяць. Але чаго стаімо? Ідзем, хоць яешняю пачастую.

У хаце ўжо, распытваючы пра ўсё і пераказваючы свае навіны, Алеся сядзела з боку ад стала, пакалыхвалася на кароткім заслончыку, потым угнула голаў, спадыспаду абедзвюма рукамі падняла свой фартух, узмахнула ім, нібы страсла штось цяжкае:

— Скажы, Змітрычак, што будзе? Чутка пашла: казакі ўцякаць збіраюцца. А ты во ў гэтакім убранні...

— Сястра, я застануся тут... З сваімі людзьмі буду. Што ім, тое і мне.

— Божа мілы!.. Адзін Рэпка жыцця табе не дасць. Сколькі ўжо гразіўся.

— Гэта праўда, сястра. Але калі што якое, прыглядзі, як старэйшая, за Чэсяй, памажы ёй... Думаў нават сюды яе справадзіць. Але бачу, тут пекла горшае, чым там, у Дварчанах.

— Божа мілы, сам аставайся. Можа, як перахаваўся б... Нашто ісці ў тыя Дварчаны?

— Ад свайго ўжо не ўцяку — лёс такі.

— Змітрычак, што ты на сябе ўсё нагаворваеш? — I раптам нібы спахапілася.— У мяне ж гарэлка выхавалася. На карэннях дзівасілу настоена. Ледзьве ўсцерагла ад гэтага злыдня. Абшнырыць усё — ратунку няма.

— Я зараз з ім пагавару,— Міця адсунуў ад сябе скавараду і ўстаў з-за стала.

— Вой, што ты, Змітрычак! Ты ж адзін, а іх тут, не раўнуючы як апалонікаў у завоні.

Міця, заміраючы душою, узіраўся на рамку з фатаграфіямі — у кутку за шклом сядзела ўсяго адна, жаўтлявая, нібы выцвіла на сонцы, бацькава картачка.

— Пайду гляну на хату,— ён рэзка адвярнуўся ад сцяны, знайшоў на лаве сваю пілотку.

— Божачка, не ўгаворыш цябе,— Алеся ўміг зняла з цвіка руды шарачковы жакецік, выбегла ўслед за ім на двор.— Аднаго ж не пушчу, пайду следам.

— Дзе ж бацькаў конь? — спытаў ён, падыходзячы да гумна і чуючы, як адтуль пахне ўжо стайняй.

— Следчы ездзіць, што ў Дзямяна стаіць... Але лепш вернемся, Змітрычак. Цюрму ж у Юзікавай хаце зрабілі. Ты ж не ведаеш?

— Не ведаю, сястра.

За гумном, каля паграбка, падымаліся складзеныя пірамідай цюкі злінялага, з плямамі белай плесні, старога сена. Чарнеў, нібы тарфянішча, здратованы конскімі капытамі прыгумень, знябожана пахіліўся разломаны, з адарванымі штыкецінамі плот.

У сутоках між хлявом і хатай, дзе расла дзікая, падсаджаная бацькам і зраджайная грушка, бялеў шурпаты невысокі пень. Там уціснулася зробленая на скорую руку няшчыльная дашчаная прыбіральня з цёмным ромбікам у дзвярах.

Млявая гарачыня абліла Міцева сэрца: раптам зрабілася шкада і бацькі, і дзікай, заўсёды белай ад цвету грушкі, і здратаванага да чарнаты конскімі капытамі надворка.

На шарай страсе ніжай коміна старчма стаялі жаўтавата-залацістыя пукі саломы.

— Бачыш, Змітрычак, гэта ж ад куль. Як выстраляць у хаці, так куля і падымя салому.

— Во знайшлі сабе забаўку, падлюкі.

Учуўшы гутарку, у няшчыльнай прыбіральні нехта заварушыўся, забялеў сподняю кашуляю, і дзверы адчыніліся: прыгінаючыся, адтуль высунуўся асадзісты, мардаты чырвона-ліловы ад перапою казак у шарай з зялёным верхам кубанцы.

— Во брыда, доктар іхні,— Алеся прыціснулася да Міці.

— Я чуў, да цябе чэпіцца.

— Ці ён адзін... Як нап’юцца, ратунку няма. З рэвальверам за мною бег, што не села з імі піць, ганьбу дала.

Пакаўзнуўшыся на азызлым палене, асадзісты казак нарэшце выбраўся з сутокаў, прымружваючы чорныя запухлыя вочкі пад густымі, хмура навіслымі бровамі, прыцікоўваўся да чужога, падазронага салдата і нарэшце азваўся першы, каб збіць Міцю з тропу:

— Ты кто будешь?

— Ды брат яе,— Міця напружыўся, сцяў кулакі.— I хачу спытаць, чаго вяжашся да сястры?

— Что ты! — палахліва адступіўся казак, падсоўваючы з вачэй кубанку.— Жена у меня есть.

— Ну, глядзі,— Міця чуў, што звярэе ад злосці да гэтага з насупленымі бровамі мардатага казака.— I дом не вельмі паскудзь, мой гэта.

— Дом был твой, а тепериче мой,— казак абцягнуў пад шырокім рэменем цёмную дыяганалевую гімнасцёрку.— Немцы нам здесь все отдают.

— Як усё? — Міця азірнуўся на раптоўныя галасы з вуліцы.

Трое ўстрывожаных спацелых казакаў, на тварах у якіх сачыўся і пабліскваў пот, пакрэктваючы, уносілі ў расхрыстаныя веснікі акрываўленага, з адкінутаю назад лысаватаю галавою доўгага худога мужчыну.

— Что случилось? — забыўшыся пра Міцю, насустрач ім хісткавата ступіў непрацверазелы доктар.

— Да рыбки побольше хотел наловить, передержал гранату,— сказаў маладзейшы з трох, што трымаў у руцэ яшчэ адну кубанку.

— Ой, Змітрычак, я баюся,— Алеся турзанула Міцю за рукаво.— Пойдзем! Яны тут кожны дзень рыбу ў завоні глушаць. Во і самыя заглушыліся...

На магілкі да жоўтага пясчанага капца з высокім ачасаным дубовым крыжам, што, распластаўшы крыжавіну, абдымаў прымрэлы малады хвойнік у аградках і замшэлых каменных помніках з жалезнымі заржавелымі крыжамі, Міця прыйшоў таксама з Алесяй. Пад дубовым крыжам схілілася недагараная свечка, жоўты насып наўкруг уквочвала надоечы пасаджаная паласатая шоўкавая трава. На чужой магіле, пахіліўшыся крывым чорна-зеленаватым камлём на свежы капец, цвіў марны, заглушаны цяньком бэз. Смутна і жалосна цвірчэў над блізкім у ліловай ярыне полем адзінокі жаваранак і вілася з несціханым плачам кнігаўка.

Невідушчымі вачмі, якія слязіў вецер, Міця Корсак глядзеў на жоўты васпаваты горб магілы, на строгі і маўклівы крыж, чуў, як зрываўся Алесін стогн, як душылася яна слязьмі, а самога абдымаў лядовы холад, нібы ён стаяў у глыбокай цёмнай яме.

Абудзіў яго хрыплаваты сплаканы голас, але не Алесін — чужы. Міця азірнуўся — сюды бегла і, сарваўшы з галавы хустку, махала ёю хворая на голаў Лёлька з Прылуцкіх хутароў.

Дабегшы да васпаватага магільнага капца, яна ўпала на яго і, распластаўшы рукі, пачала грабці пальцамі пясок.

— Не будзіце іх, а то ўстануць! — застрасліся ад плачу і крыку яе плечы.

— Хадзем! — нецярпліва прыспешыла Алеся.— Як спалілі сям’ю, ёй горай стала. Кажуць, яна і начуе тут каля магілкі.

Але маруднасць і бязволле, аглушыўшы, трымала Міцю. Ён пазіраў то на распластаную Лёльку, што драла жоўгы насып, то на чэзлы нізкі хвойнік, што плямістым, разарваным цяньком укрываў магілкі, і сэрца шчымела ад млявага, задушлівага болю.

— Во бог сцярог старую Рэпчыху ды дурнаватую Лёльку, а ўсе ж у гумне згінулі,— уздыхнула Алеся, і Міця ўбачыў, як вецер сарваў і наўскос панёс па яе маршчыністай прывялай шчацэ буйную слязу.

Міця ішоў услед за Алесяй, узяўшыся і шчэмячы рукою грудзі, дзе ныў млявы боль. Першы раз, здаецца, ён учуў гэты боль і смутна-цёмную пустату за сабою: ужо не было ні радзімай блізкай стараны, да якой імклівым пташыным лётам падала яго душа, ні бацькі, да якога ён вяртаўся заўсёды нечым вінаваты і да якога заўсёды чуў спакутаваную ласку, ні хаты, пад застрэшак якой ён ступаў з ціхім шчасцем, што ў ёй нехта жыве і нехта чакае цябе дадому.

— Я вярнуся ўжо. Тут наўпрасты бліжай да Дварчанаў,— спыніўся ён на пясчанай цёплай дарозе, сярод мяккага і ціхага шуму густых прыдарожных ялаўцоў.— Усяго ж на дзве гадзіны адпусцілі.

— Вой, Змітрачак, нашто ж табе ісці цямроваю дарогай? — дасада і жальба перахапілі, сціснулі Алесін голас.

— Нічога са мною не зробіцца.

— Дай абдыму цябе, пацалую, Змітрычак!..— яна, не хаваючы слёз, павярнула да яго зблажэлы жаўтлявы твар, абхапіла за шыю.— Ты хоць малітву згавары.

— Згавару, сястра,— і ён пацалаваў яе самую ў мокры, настылы на ветры твар.

Адышоўшыся, азірнуўся — яна стаяла сярод пустой пясчанай дарогі, што роўненька рассякала ружаваты ад чабору аблог у густых кустах гаркаватага, нязводнага на гэтай зямлі ялаўцу. Над дарогай цякло, дрыжала цягучае мроіва.

Далёка за цёмнымі ялаўцамі ў маладой яснай зеляніне прысад шарэла саламянымі стрэхамі Верасава.

«Ці вярнуся, ці прыду калі сюды?» — у Міці з левага боку грудзей зноў зашчымеў пякучы боль.

Каля дарогі на гнуткім хвосціку ялаўцу пагойдвалася і па-свойску пацмоквала карычняватая з стракатымі крыльцамі, знаёмая змалку пташачка — янчык.

У яго жалосным прыцмокванні было таксама штосьці таемнае і смутна развітальнае. Каб не сагнаць, не ўстрывожыць пташку, Міця звярнуў з дарогі на галубаваты мох, што суха і порстка патрэскваў пад кутымі чаравікамі.

I з глыбіні памяці зноў выплыла сваё, даўно і блізка знаёмае.