1

Por. C. J. Hayes, The Historical Evolution of Modern Nationalism, Nowy Jork 1931; E. Khedourie, Nationalism, Londyn 1960; F. Ponteił, L‘eveil des nationalites et le mouvement liberale 1815—48, Paryż 1960; A. D. Smith, Theories of Nationalism, Londyn 1971. Najbardziej przystępnym wprowadzeniem do kwestii polskiego nacjonalizmu napisanym w języku angielskim jest praca Petera Brocka, Polish Nationalism, w: Nationalism in Eastern Europe, wyd. P. Sugar, I. Lederer, Seattle 1969, s. 310—372. Patrz także K. Symmons-Symonolewicz, Nationalist Movements: a comparative view, Meadwill, Pa., 1970. Esej Lorda Actona O narodowości (1862), w którym autor twierdzi, że współczesny nacjonalizm zaczął się od rozbiorów Polski, zamieszczony jest w jego History of Freedom and other essays, Londyn 1907. Por. także G. E. Fasnacht, Lord Acton on Nationality and Socialism, Londyn 1949.


2

Tekst oryginału Norman Davies ukończył w 1979 r., pierwsze wydanie w języku angielskim ukazało się w r. 1981 (przyp. tłum.).

3

Helmuth von Moltke, Poland, a historical sketch, Londyn 1855; J. H. Sutherland Edwards, The Polish Captivity: an account of the present position of the Poles, Londyn 1863, t. l, 2; Georg Brandes, Poland: a study ofthe country, people and literature, Londyn 1903.

4

Adam Mickiewicz, Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, opr. Z. Dokumo, Warszawa 1982, s. 211 inn.

5

Kazimierz Brodziński, Na dzień Zmartwychwstania Pańskiego r. 1831, w: Poezje, Wrocław 1959, s.239.

6

W sprawie wyników najnowszych badań w tym zakresie patrz H. Seton—Watson, Nations and states, Londyn 1977; ze źródeł polskich: J. Wiatr, Naród i państwo. Warszawa 1973.

7

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga I, w. l.

8

Patrz S. Kieniewicz, Rozwój polskiej świadomości narodowej w XIX wieku, w: Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie 17—21 września 1968 r.: Referaty, Warszawa 8,s. 259—270.

9

Patrz R. F. Leslie, The Polish Question, Stowarzyszenie Historyków, Londyn 1964, wraz z bibliografią; M. Handelsman, Sprawa polska w XIX wieku, w: Dzieje polityczne i społeczne XIX wieku, wyd. E. Driault, G. Monod, Warszawa 1916, s. 521—568. Nieco uwagi poświęcają sprawom międzynarodowym autorzy dwóch standardowych prac na temat historii XIX wieku: M. Kukieł, Dzieje Polski porozbiorowe, 1795—1921, Londyn 1961, oraz P. Wandycz, The Lands of Partitioned Poland, 1795—1918, Seattle 1975. Patrz także H. Fraenkel, Poland: the Struggle for Power 1772—1939, Londyn 1946.

10

Patrz W. H. Zawadzki, Prince Adam Czartoryski and Napoleonie France, 1801—1805: a study in political attitudes, „Historical Journal”, XVIII (1975), nr 2, s. 245—277.

11

P. Wandycz, The Benes—Sikorski Agreement, „Central European Federalist”, I (1953). Patrz niżej, przyp. 51, rozdz. XX, s. 945 .

12

Pieśń — z cytowanym tu tekstem — jest hymnem narodowym od zamachu Piłsudskiego w 1926 r. J. Willaume, Jeszcze Polska, w: Godło, Barwy i Hymn Rzeczypospolitej: Zarys dziejów, wyd. S. Russocki, S. K. Kuczynski et al.. Warszawa 1970, s. 231—314.


13

J. Dąbrowski, Polacy w Anglii i o Anglii, Kraków 1962, s. 188.

14

Poezja barska, wyd. K. Kolbuszewski, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 108, Kraków 1928, s. 45-46. Patrz także J. Maciejewski, Literatura barska, w: Przemiany tradycji barskiej: studia, Kraków 1972.

15

Hymn „Boże, coś Polskę” został skomponowany w 1816 r. przez księdza Alojzego Felińskiego (1771—1820) jako Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego, a następnie nieco zmodyfikowany. W latach 1918—39, i ponownie po roku 1945, na oficjalne żądanie władz ostatni wiersz został zmieniony na: „Ojczyznę wolną pobłogosław. Panie!” Wielu ludzi jednak nadal trzymało się dawnej tradycyjnej wersji. Alojzy Feliński, Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego: z woli Naczelnego Wodza Wojsku Polskiemu do śpiewu poddany, w: Z głębokości… Antologia polskiej modlitwy poetyckiej, oprać. A. Jastrzębski, A. Podsiad, Warszawa 1974, s. 254—255.

16

P. Brock, Polish Nationalism, op. cit., s. 337—338.

17

Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego. Warszawa 1974, s. 797, zwłaszcza część III: Doba nowopolska. Patrz także A. P. Coleman, Language as a factor in Polish Nationalism, „Slavonic and East European Review”, XIII (1934), nr 37, s. 155—172.

18

Z ogólnych przeglądów literatury polskiej XIX wieku należy wymienić pracę Juliana Krzyżanowskiego Dzieje literatury polskiej. Warszawa 1969; z prac w języku angielskim: Manfred Kridl, Survey of Polish Literature and Culture, Haga 1956, i Czesław Miłosz, A History of Polish Literature, Londyn 1969.

19

C. Backvis, Polish Tradition and the Concept of History, „Polish Review”, VI (1961), s. 125; M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia. Warszawa 1978.

20

M. Czapska, Franciszek Xawery Duchiński, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1946, t. 5, s. 441 —443; F. Duchiński, Peuples aryas et tourans, Paryż 1864; por. także H. Paszkiewicz, Are the Russians Slavs?, „Antemurale” XIV (1970), s. 59—84.

21

A. Pawiński P. A., W sprawie narodowości Kopernika, Warszawa 1873. Por. I. Polkowski, Żywot Kopernika, Gniezno 1873, i L. Prowe, Nicolaus Coppernicus, Beriin—Lipsk 1883.

22

Patrz Frederic Chopin, wyd. A. Walker, Londyn 1966.

23

S, Kieniewicz, La pensée de Mazzini et le mouvement national slave, w. Atti del Convegno: Mazzini et l‘Europa, Rzym 1974, s. 109—123; A. Lewak, Ideologia polskiego romantyzmu politycznego a Mazzini, Warszawa 1934, przedruk w: „Przegląd Historyczny”, XXXVII (1948), s.311—321.

24

Np. W. Kuhne, Graf August Cieszkowski: ein Schüler Hegels und des deutschen Geistes, Lipsk 1938

25

Lojalizm, Powstanie i Ugoda to określenia specyficznie polskie, których nie można oddzielać od ich specyficznego polskiego kontekstu. Polski Lojalizm ma coś wspólnego z Lojalizmem Amerykańskim Epoki Rewolucyjnej, a także z Lojalizmem Irlandzkim, nie jest jednak lojalizmem w tym sensie, w jakim się ten termin powszechnie rozumie w Anglii. Polskie pojęcie Powstania bywało często utożsamiane z pojęciem politycznej „Rewolucji”, ale pojawienie się pod koniec dziewiętnastego stulecia rewolucjonistów społecznych, którzy zdecydowanie występowali przeciwko idei powstań narodowych, odebrało temu porównaniu wszelką zasadność. „Ugoda” pojawia się często w znaczeniu: „Realizm” lub „Kompromis”. Słowo to pochodzi od czasownika „ugodzić się”, czyli dosłownie: „ubić interes”.

26

Szczęsny Potocki, w: S. Kieniewicz, Dramat trzeźwych entuzjastów. Warszawa 1964, s. 13.

27

S. Kieniewicz, Ludwik Mieroslawski (1814—1878), w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1975, t. 20, s. 812—815; Powstanie styczniowe. Warszawa 1972. Patrz także M. Żychowski, Ludwik Mieroslawski, 1814—187S, Warszawa 1963 (ze streszczeniem w języku francuskim).

28

Cyprian Norwid, Silą ich —fraszka, w: Dzielą zebrane (Wiersze), t. l, wyd. J. W. Gomulicki, Warszawa 1966, s. 310.

29

Juliusz Słowacki, Poema Piasta Dantyszka herbu Leliwa o piekle (Florencja 1838), w: Dzielą wszystkie, t. 3, Lwów 1924, s. 161—162.

30

(Patrz 1.1, rozdz. I). w W. Karpiński, M. Król, Sylwetki polityczne XIX wieku, Kraków 1974, s. 17. Patrz także K. Krzemień-Ojak, Maurycy Mochnacki: program kulturalny i myśl krytyczno—literacka. Warszawa 1975, i J. Szacki, Historia jednego romansu. Warszawa 1964.

31

31 A. Liebich, Selected Writings of August Cieszkowski, Nowy Jork 1979. Patrz także L. Trzeciakowski, The Conception of Peace and Universal Peace of August Cieszkowski, 1814—1894, „Polish Western Affairs”, XV (1974), s. 224—231; A. Cieszkowski, The Desire of all Nations (skrócona wersja pracy Ojcze nasz), tłum. W. J. Rosę, Londyn 1919.

32

Por. A. Walicki, Filozofia a mesjanizm: Studia z dziejów filozofii i myśli spoleczno-religijnej romantyzmu polskiego. Warszawa 1970; F. Warrain, L‘oeuvre philosophique de Hoene Wroński, Paryż 1933.

33

Aleksandra Piłsudska, Wspomnienia, Londyn 1985, s. 55—57; wydane także po angielsku jako The memoirs of Mme Piłsudski, Nowy Jork 1940.

34

Władysław Broniewski, Mazurek Szopena, w zbiorze Poezje, Warszawa 1959, s. 76.

35

Stefan Żeromski, Sen o szpadzie, Kraków 1915, s. 8—11.

36

Karol Świdziński, Naprzód pracą, w: Zbiór poetów polskich XIX wieku, t. 3, wyd. P. Hertz, Warszawa 1962, s. 665—668.

37

Aleksander Wielopolski, List szlachcica polskiego do księcia Mettemicha, cyt. w: W. Karpiński, M. Król, op. cit., s. 78.

38

W. Spasowicz, Życie i polityka margrabiego Wielopolskiego (1880), cyt. w: W. Karpiński, M. Król, op. cit., s. 100.

39

Bolesław Prus, Kromka tygodniowa. Nasze obecne położenie, „Tygodnik Ilustrowany” (1909) nr 43,s. 879; nr 46,s. 936.

40

Bolesław Prus, Dzieci (1909), Jerozolima 1944, s. 243—244.

41

W. Smoleński, Szkoły historyczne w Polsce: Główne kierunki poglądów na przeszłość, w: Pisma historyczne, Kraków 1901, s. 329—332.

42

S. Kieniewicz, Dramat trzeźwych entuzjastów, op. cit. Patrz także S. Blejwas, The origins and practice of Organie Work m Poland 1795—] 863, „Polish Review”, XV (1970), nr 4.

43

Andrzej Micewski, Roman Dmowski, Warszawa 1971.

44

A. Piłsudska, op. cit., s. 144. Patrz także T. Ładyka, PPS (Frakcja Rewolucyjna) w latach 1906—14, Warszawa 1960.

45

W. F. Reddaway, Marshal Pilsudski, Londyn 1939; W. Pobóg-Malinowski, Józef Pilsudski, 1867—1914, cz. II: 1901—1908, Warszawa 1938. Wiarygodnym źródłem informacji na temat kariery Józefa Piłsudskiego jest praca Wacława Jędrzejewicza Kronika życia Józefa Pilsudskiego, 1867—1935, Nowy Jork 1977—78, t. l, 2.

46

M. Kukieł, Czartoryski and European Unity, 1770—1861, Princeton 1955.

47

Patrz S. Małachowski-Łempicki, Wykaz polskich lóż wolnomularskich 1738—1821, Kraków 1930.

48

Patrz R. A. Rothstein, The Linguist as Dissenter: Jan Baudouin de Courtenay, w: For Wiktor Weintraub: Essays in Polish Literaturę. Language and History, Haga 1975, s. 391—405; także Jan Baudouin de Courtenay 1845—1929, w: Portrety uczonych polskich, wyd. A. Biemacki, Kraków 1974; W. Doroszewski, Jan Baudouin de Courtenay. Z dziejów polonistyki warszawskiej, Warszawa 1964; I. Spustek, J. Baudouin de Courtenay a carska cenzura, „Przegląd Historyczny”, III(1961), s. 112—126.

49

Por. Krakowski komisarz policji na służbie carskiego wywiadu: korespondencja… 1882—1884, wyd. L. Baumgarten, Kraków 1967.

50

Jan Słomka, Pamiętniki włościanina od pańszczyzny do dni dzisiejszych, Kraków 1929.

51

Georg Brandes, Polana: a study ofthe land, people and literaturę, op. cit., s. 105, 114.

52

Gustaw Ehrenberg, Szlachta wraku 1831, w: Język polski: mowa rodzinna. Warszawa 1986, s. 74. Ehrenberg był synem cara Aleksandra I i Polki, wdowy, Heleny Rautenstrauch. Wychowywał się w Warszawie, wykształcenie odebrał w Krakowie. Po raz pierwszy został aresztowany w 1838 roku, w roku 1859 wrócił do Polski, gdzie natychmiast powtórnie osadzono go w więzieniu. Przebywając na zesłaniu, zajmował się tłumaczeniem na język polski poezji Dantego i Szekspira.

53

Patrz S. Dubnow, History of the Jews in Poland and Russia, Filadelfia 1916—20, t. 1-3.

54

Cyt. w: R. A. Rothstein, op. cit, s. 399. (Patrz powyżej, przyp. 48, s. 561).

55

Patrz A. E. Senn, The Emergence of Modern Lithuania, Princeton 1959; także Encyklopedia Lituanica, wyd. S. Suźiedelis, J. Jaksztas, Boston 1970, t. 1—6.

56

Por. N. P. Vakar, Belorussia: the making of a nation, Cambridge, Mass., 1956.

57

Patrz W. E. D. Allen, The Ukrainę: a History, Cambridge 1940; M. Khrushevsky, A History of the Ukraine, New Haven 1941.

58

W. J. Rose, Czechs and Poles as neighbours, „Journal of Central European Affairs”, II (1941), s.153—171.

59

Patrz L. Wasilewski, Sprawy narodowościowe w teorii i w życiu. Warszawa 1929; K. Grünberg, Polskie koncepcje federalistyczne 1864—1918, Warszawa 1971.

60

Cyprian Norwid, Wolność w Polsce będzie inna, w: Pieśni społecznej cztery strony, w: Pisma wszystkie, t. 3, Warszawa 1971, wyd. J. W. Gomulicki, s. 345. Wiersz kończy się następującą strofą:

Wolność będzie z dobrej woli

Jak w pieśni rymowej,

Gdzie i z nutą myśl swawoli,

I nuta gra słowy”.

61

Cyprian Norwid, Fraszka (I), w: Księga cytatów z polskiej literatury pięknej od XIV do XX wieku, wyd. P. Hertz, W. Kopaliński, Warszawa 1975, s. 334—335.

62

Cyprian Norwid, Zagadka, ibidem, s. 345.

63

Na temat Norwida patrz G. Gomori, Cyprian Norwid, Nowy Jork 1974; A. Lisiecka, Norwid poeta historii, Londyn 1973; Z. Łaciński, Norwid, Kraków 1971 .także T. Domaradzki, Le symbolisme et l’universalisme de C.K. Norwid, Quebec 1974.

64

Alfred Jarry, UbuRoi(lS96),w: Tout Ubu, Paryż 1962, s. 12: Quanta l’action, qui va commencer, elle se passe en Pologne, c ‘est-a-dire, nullepart. („Akcja toczy się w Polsce, to znaczy — nigdzie”; przyp. tłum.).

65

Dipsodia — kraj podbity przez Pantagruela, do którego przeniósł on kolonistów utopijskich. Camelot — miejsce, w którym znajdował się zamek legendarnego króla Artura i jego Rycerzy Okrągłego Stołu (przyp. tłum.).

66

J. Reychman, Życie polskie w Stambule w XVIII wieku. Warszawa 1959, rozdz. 8.

67

S. Cat-Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 do września 1939 r., Londyn 1941, s.347.

68

Wszystkie terytorialne zbrodnie czasów nowożytnych usprawiedliwia się fałszywymi roszczeniami historycznymi tego rodzaju. Rosjanie twierdzili, że odzyskują tereny Rusi Kijowskiej. Prusacy utrzymywali, że dokonują zjednoczenia dziedzictwa Krzyżaków. Austriacy oświadczali, że przywracają do istnienia Królestwo Galicji, zagrabione przez Polaków (Węgrom) w 1390 r. W wieku dwudziestym Polacy wymyślali własne teorie na temat „ziem odzyskanych”.

69

Ponieważ cały obszar zaboru rosyjskiego stał się w końcu integralną częścią cesarstwa rosyjskiego, dla pełnego zrozumienia tematu konieczna jest ogólna wiedza o historii Rosji i sprawach polskich. Dla historyków anglosaskich podstawowymi pracami wprowadzającymi są: H. Seton-Watson, The Russian Empire, 1806—1917, Oksford 1967, oraz P. Wandycz, The Lands of Partitioned Poland, 1795—1918, Seattle 1975.

70

Cyt. w: N. Riasanovsky, Nicholas I and Official Nationality in Russia, 1825—1855, Berkeley 1959, s. 70 i nn.

71

Ibidem, s. 127.

72

Fiodor Tiutczew, Hance do sztambucha, tłum. Włodzimierz Słobodnik, w: Wybór poezji, Wrocław 1978,s. 69.

73

Piotr J. Czaadajew, List filozoficzny (1836). Patrz R. Hare, Pioneers of Russian Social Thought, Londyn 1951.

74

Szymon Tokarzewski, Siedem lat katorgi. Pamiętniki (…) 1846—1857 r., wyd. 2 (…) powiększone rozdziałami skreślonymi przez cenzurę rosyjską. Warszawa 1918, s. 168—170. (Wyd. l: Pamiętniki. 1846—1857, z więzień, robót ciężkich i wygnania. Cz. I: Siedem lat katorgi. Warszawa 1907; cz. II: Ciernistym szlakiem. Warszawa 1909).

75

W. Lednicki, Russia, Poland and the West: essays in literary and cultural history, Londyn 1954, rozdz. 6: Dostoevsky and Poland.

76

Cyt. w: N. Riasanovsky, op. cit., s. 219—220.

77

Ewa Curie, Maria Curie, tłum. Hanna Szyllerowa, Warszawa 1949, s. 29—32.

78

Karl Baedeker, Russia with Teheran, Port Arthur and Peking: a Handbook for Travellers, Lipsk—Londyn 1914, s. 9—12.


79

Adam Mickiewicz, Do przyjaciół Moskali, w: Dzieła poetyckie, t. 3, Warszawa 1982, s. 299.

80

Cyt. w: A. Bromke, Poland’s Politics: Idealism versus Realism, Cambridge, Mass., 1967, s. 26.

81

Adam Mickiewicz, Stepy akermanskie, w: op. cit., t. l, s. 209.

82

Aleksander Błok, Osiemnaście dni Aleksandra Bloka — w Warszawie, tłum. Adam Galis, Warszawa 1976, s. 216.

83

Mimo późniejszych zmian stanowiska w tej sprawie zarówno Śląsk, jak i Pomorze były w tym czasie na ogół uważane za część Niemiec, obie te ziemie wchodziły też w latach 1815—66 w skład Związku Niemieckiego. Założony w 1834 r. Niemiecki Związek Celny (Zollverein), a następnie, od roku 1867, Związek Północnoniemiecki obejmował wszystkie prowincje Królestwa Pruskiego.

84

Ponieważ ziemie polskie stały się ostatecznie integralną częścią Królestwa Prus, ich historię można w pełni zrozumieć tylko w powiązaniu z historią całych Prus. Z prac napisanych w języku angielskim patrz W. A. Carr, A History of Germany 1815—1945, Londyn 1969; H. W. Koch, A History of Prussia, Londyn 1978; A. J. P. Taylor, Bismarck, Londyn 1955, i E. J. Feuchtwanger, Prussia — myth and reality: the role of Prussia in German History, Londyn 1970. Patrz także M. Laubert, Die preussische Polenpolitik von 1772—1914, Berlin 1920, oraz H.-U. Wehier, Die Polenpolitik in deutschen Kaisserreich, 1871—1918, w: Politische Ideologien und nationalstaatliche Ordnung, wyd. K. Kluxen, W. J. Mommsen, Monachium 1968; M. Broszat, 200 Jahre deutsche Polenpolitik, Monachium 1963, i Werner Grauendienst, Prussian Civic Consciousness and Polish Nationalism, w: Eastern Germany, ed. Góttingen Research Committee, Wurzburg. Współczesne polskie poglądy w tej kwestii ukazują się regularnie na łamach miesięcznika „Polish Western Affairs”, Poznań 1959; patrz L. Trzeciakowski, Pod pruskim zaborem, 1850—1918, Warszawa 1973.

85

Oswald Spengler, Prussianism and Socialism (1919), cyt. w: E. J. Feuchtwanger, op. cit., s. 7.


86

C. E. Black, Poznań and Europę in 1848, „Journal of Central European Affairs”, VIII (1948), s. 191—206; S. Kieniewicz, Społeczeństwo polskie w powstaniu polskim 1848 roku. Warszawa

87

Cyt. w: W. Jakóbczyk, Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX wieku (wg „Przyjaciela Ludu” 2, nry 5 i 8), Poznań 1959, t. 2, s. 77. Również w: P. Wandycz, The Lands of Partitioned Poland 1795—1918, Seattie 1975, s. 229.

88

M. Busch, Our Chancellor — sketches for a historical picture, tłum. ang. W. Beatty—Johnson, Londyn 1884, t. 2, s. 146—157. O marginesowości sprawy polskiej w myśleniu politycznym Bismarcka świadczy fakt, że w pracy A. J. P. Taylora nie została ona skwitowana nawet najkrótszą wzmianką. Por. J. Feldman, Bismarck a Polska, Kraków 1937, Warszawa 1966.

89

M. Busch, op. cit., s. 157—162.

90

J. Krasuski, Kulturkampf, katolicyzm i liberalizm w Niemczech XIX—wieku, Poznań 1963; E. Schmidt—Volkmar, Der Kulturkampfin Deutschland, 1871—1890, Getynga 1962.

91

Patrz H. Neubach, Die Ausweisungen von Polen und Juden aus Preussen 1885—1886: ein Beifrag zu Bismarcks Polenpolitik, und zur Geschichte des deutsche-polnischen Verhaltnisses, Wiesbaden 1967.

92

L. Trzeciakowski, The Prussian Stale and the Catholic Church in Prussian Poland, 1871—1914, „Slavic Review”, XXVI (1967), s. 618—637.

93

Karl Baedeker, Northern Germany…, Lipsk—Londyn 1890, s. 250—253.

94

A. Wojtkowski, Działalność pruskiej Komisji Kolonizacyjnej, Toruń 1932; W. Jakóbczyk, Pruska Komisja Osadnicza, 1886—1919, Poznań 1976.

95

A.Basiński, Michał Drzymała (1857—1937), w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1946, t. 5, s. 424—25. W 1939 roku nazwę wsi Podgradowice zmieniono na cześć Drzymały na Drzymałowo. Tylko nieliczne polskie źródła wspominają fakt, że pomysł zamieszkania w wozie w celu ominięcia krzywdzących przepisów wyszedł od miejscowego Niemca, niejakiego Neldnera, który wspierał Drzymałę w jego walce z władzami pruskimi.

96

E. Martuszewski, Polscy i niepolscy Prusacy: szkice z historii Mazur i Warmii, Olsztyn 1974, s.8—9.

97

K. Marks i F. Engels (1848), zyt. w: M. Serejski, Europa a rozbiory Polski, Warszawa 1970, s. 240, 239—240. Poza tym źródłem ogólny przegląd opinii Marksa i Engelsa w sprawie Polski znaleźć można w pracach Celiny Bobińskiej, Marks i Engels a sprawy polskie. Warszawa 1955, oraz Marksa spotkania z Polską, Kraków 1971 (z obszernym streszczeniem angielskim). Marks opowiadał się za niepodległością Polski nawet wówczas, gdy jego opinie stawały się coraz mniej popularne w kręgach radykałów.

98

F. Engels (1851), cyt. w zbiorze Marks i Engels o Polsce, wyd. 2, Warszawa 1971, s. 159.

99

R. Tims, Germanising Prussian Poland: the H—K—T Society md the struggle for the Eastern Marches in the German Empire, 1894—1919, Nowy Jork 1941; patrz także I. D. Morrow, The Prussianisation o f the Poles, „Slavonic and East European Review”, XV (1936), s. 153—164; M. Dufounnantelle, La politique de germanisation en Pologne prusienne, Bruksela 1922; A. Galos, F. Gentzen, W. Jakóbczyk, Dzieje Hakaty, 1894—1934, Poznań 1966.

100

M. Weber, Die Nationalstaat unddie Volkswirtschaftspolitik (1895), w: Gesammelte politische Schriften, Monachium 1971, s. 8.

101

Maria Konopnicka, Rota, w: Wybór poezji, wyd. J. Kariowicz, Chicago 1945,s. 320. Patrz J. Słomczyńska, Maria Konopnicka: Życie i twórczość. Łódź 1946.

102

Patrz R. Blanke, The development of Loyalism in Prussian Poland, 1886—1890, „Slavonic and East European Review”, LII (1974), s. 548—565.

103

Powstanie wielkopolskie 1918—1919, wyd. K. Piwarski, Poznań 1958.

104

Der osterreichisch-ungarische Ausgleich - zbiór ustaw uchwalonych przez Radę Państwa w 1867 r. i 21 XII tego roku zatwierdzonych przez cesarza jako tzw. Konstytucja grudniowa - Dezemberverfassung (przyp. red.).

105

Austriacki kontekst historii Galicji można odnaleźć w następujących pracach: H. Wickham Steed, The Habsburg Monarchy, Londyn 1914, oraz R. A. Kann, The Multinational Empire: Nationalism and National Reform in the Habsburg Monarchy 1848—1918, Nowy Jork 1950,1.1,2. W kwestii Polaków patrz P. Wandycz, The Poles in the Austrian Empire, i H. Wereszycki, The Poles as an integrating and disintegrating factor, obie prace w „Austrian History Yearbook” III (1967), cz. III, s. 261—313. Dwie najnowsze prace na temat Galicji to: K. Grzybowski, Galicja 1848—1914, Wrocław 1959, i S. Grodziski, W królestwie Galicji i Lodomerii, Kraków 1976.

106

Landesrat — galicyjski sejm stanowy (przyp. tłum.).

107

Namiestnik i starostowie podlegający rządowi w Wiedniu (przyp. tłum.).

108

Patrz zestawienie niżej (przyp. tłum.).

109

S. Szczepanowski, Nędza Galicji w cyfrach…. Lwów 1888.

110

Patrz T. W. Simmons, The Peasant Revolt ofl846 in Galicia: same recent Polish historiography, „Slavic Review”, XXX (1971), s. 795—871; S. Kieniewicz, Ruch chłopski w Galicji w 1846 roku, Wrocław 1951; M. Żychowski, Rok 1846 w Rzeczypospolitej Krakowskiej i Galicji, Warszawa 1956

111

Karl Baedeker, Austria—Hungary, Lipsk—Londyn 1905, s. 283—284.

112

P. Brock, B. Wyslouch: founder of the Polish Peasant Party, „Slavonic and East European Review”, XXX (1951), nr 74, s. 139—163, oraz The Early Years of the Polish Peasant Party, 1895— 1907, „Journal of Central European Affairs”, XIV (1954), s. 219—235, i K. Dunin—Wąsowicz, Dzieje Stronnictwa Ludowego —w Galicji, Warszawa 1958.

113

W. J. Rose, Wincenty Witos, „Slavonic and East European Review”, XXV (1946), s. 39—54.

114

W. J. Rose, Ignacy Daszyński, 1886—1936, „Slavonic and East European Review”, XV (1937), s. 445-48.

115

Przypisywane namiestnikowi Sanguszee. S. Grodziski, W królestwie Galicji i Lodomerii, op. cit., s. 265.

116

J. Hulewicz, Polska Akademia Umiejętności 1873—1948: Zarys dziejów, Kraków 1948.

117

W. Borowy, Boy jako tłumacz, w: Studia i rozprawy, t. 2, Wrocław 1952; A. Stawar, Tadeusz Żeleński (Boy), Warszawa 1958; S. Sterkowicz, Boy. Dr Tadeusz Żeleński, lekarz, pisarz, spolecznik. Warszawa 1960; B. Winklowa, Tadeusz Żeleński (Boy). Twórczość i życie. Warszawa 1967.

118

N. Andrusiak, The Ukrainian Movement in Galicia, „Slavonic and East European Review”, XIV (1935—36), s. 163—175,372—379.

119

M. Król, Michał Bobrzyński, w: Sylwetki polityczne XIXwieku, Kraków 1974, s. 105—110.

120

Pieśń tę śpiewano po polsku na melodię Austrii Haydna, lepiej znaną jako melodia pieśni Deutschland, Deutschland über alles Hoffmanna. Hymn ludu (na melodię Haydna). Przekład z tekstu autentycznego niemieckiego przez Jego C.K. Apostolską Mość do Najwyższej Wiadomości przyjęty; reprod. w: S. Grodziski, Franciszek Józef, Wrocław 1978, s. 49.

121

Tadeusz Boy—Żeleński, Historia prawicy narodowej — z piosenek Zielonego Balonika, w: Boy: Stówka, Kraków 1973, s. 177—179.

122

I. Pietrzak—Pawlikowska, Uprzemysłowienie ziem polskich na tle europejskim, w: Pamiętnik

X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie 17—21 września 1968 r.: Referaty, Warszawa 1968, s. 313—333. (Patrz przyp. 2, rozdz. I, s. 514; przyp. tłum.).

123

Rosa Luxemburg, Die industrielle Entwicklung Polens, Lipsk 1898.

124

O. Lange, Ekonomia polityczna. Warszawa 1961, t. 1,2.

125

Patrz W. W. Rostow, The Process of Economic Growth, Oksford 1953.

126

Patrz A. Keckowa, Zupy krakowskie w XVI—XVIII wieku (do 1772 roku), Wrocław 1969 (podrozdz.: Opieka społeczna), s. 257—262.

127

W. Roździeński, Officina Ferraria abo Huta y Warstat z Kuźniami szlachetnego dzielą żelaznego, Kraków 1612.

128

Patrz B. Zientara, Dzieje małopolskiego hutnictwa żelaznego X1V—XVII wieku. Warszawa 1954.

129

Richard Cobden (1804—65) i John Bright (1811—89) — angielscy politycy i działacze społeczni (przyp. tłum.).

130

Patrz K. Bajer, Przemysł włókienniczy na ziemiach polskich od początku XIX wieku do roku 1939, Łódź 1939.

131

Patrz S. Bartoszewicz, Przemyśl naftowy w Polsce, w: Bilans gospodarczy 10—lecia Polski odrodzonej, Poznań 1929.

132

Patrz J. Pazdur, Zakłady metalowe w Białogonie, 1614—1914, Wrocław 1957, gdzie wspomina się o inżynierach wczesnej epoki wiktoriańskiej przebywających w Polsce.

133

J. Gieysztor, Koleje żelazne na ziemiach polskich. Warszawa 1918; H. Hilchen, Historia drogi

Warszawsko-Wiedeńskiej, 1835—1898, Warszawa 1912; F. Filipek, Kolej Warszawsko-Wiedenska, 1895-1898, Warszawa 1912; F. Filipek, Kolej Warszawsko-Terespolska, Warszawa 1972.

134

J. Bankiewicz, B. Domosławski, Zniszczenia i szkody wojenne, w: Polska w czasie wielkiej wojny, t. 3: Historia ekonomiczna. Warszawa 1936.

135

Praktycznie rzecz biorąc, wszystkie oficjalne prace historyczne pisane w dzisiejszej Polsce na temat XIX i początku XX wieku opierają się na założeniu istnienia organicznego procesu społecznego, który determinuje rozwój ściśle określonego narodu polskiego w warunkach „kapitalizmu” i „imperializmu” — por. wstęp do t. 2, cz. I, i t. 3, cz. I, Historii Polski, PAN, oprać, zbiorowe pod red. T. Manteuffla, Warszawa 1958 i 1967.

136

Irena Gieysztor, Research into the Demographic History of Poland: a provisional summing-up, Acta Poloniae Historica, XVIII (1968), s. 5—17.

137

Patrz przyp. 2, rozdz. I, (przyp. tłum.).

138

Por. K. Dunin—Wąsowicz, Struktura demograficzna narodu polskiego 1864—1914, w: Historia Polski, PAN, op. cit., t. 3, cz. I, Warszawa 1967, s. 92—110.

139

H. Nicolson, Peacemaking, Londyn 1964, s. 332. Na temat życia Paderewskiego patrz Mary Lawton, I. Paderewski, The Paderewski Memoirs, Nowy Jork i Londyn 1939.

140

S. Kieniewicz, The Emancipation of the Polish Peasantry, Chicago 1969.

141

Kampania ogradzania w Anglii (enclosure) — podjęta przez landlordów w XIII w. akcja zagarniania pastwisk gminnych i ogradzanie ich płotami (stąd nazwa) w celu zaprowadzenia na nich hodowli owiec na wielką skalę. W XVI w. — w związku z rozwojem przemysłu włókienniczego — nastąpiły ponowne rugi chłopów, tym razem z ziemi ornej, którą przekształcano w pastwiska.

Mimo oporu i powstań chłopskich kampania ogradzania rozwijała się aż do pierwszych dziesięcioleci XIX w., kiedy osiągnęła największe nasilenie (przyp. tłum.).

142

W Galicji uwłaszczenie nastąpiło wcześniej niż w innych krajach koronnych: cesarz Ferdynand I podpisał reskrypt dla Galicji 17 IV 1848 r. (przyp. red.).

143

Władysław Reymont, Chłopi: powieść współczesna. Warszawa 1953, t. l, s. 321.

144

Por. roś. chołop — hist. „sługa, niewolnik”, ukr. cholop — „niewolnik”, staro-cerkiewno-sł. chlap—h — „sługa, parobek”. Patrz F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, z. l, Kraków 1927, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, s. 68 (przyp. tłum.).

145

A. Świętochowski, Historia chłopów polskich w zarysie, t. 2, Lwów 1928.

146

Patrz M, Kridl, J. Wittiin et al., The Democratic Heritage of Poland: For Your Freedom and Ours: An Anthology, Londyn 1944, s. 122—127.

147

J. Borkowski et al., Zarys historii polskiego ruchu ludowego. Warszawa 1970, t. 1,2. Por. także Olga Narkiewicz, The Green Flag: Polish Populist Politics 1867—1970, Londyn 1976.

148

Patrz R. Kołodziejczyk. Kształtowanie się burżuazji w Królestwie Polskim, 1815—1850, Warszawa 1957; I. Ihnatowicz, Burżuazja warszawska. Warszawa 1972; Obyczaj wielkiej burżuazji warszawskiej w XIX wieku. Warszawa 1971.

149

A. Gella, The Life and Death of the old Polish Intelligentsia, „Slavic Review”, XXX (1970), s. 1—27.

150

Władysław Reymont, Ziemia obiecana. Warszawa 1950, t. l, s. 31—35.

151

B. Klapkowski, Ruch zawodowy robotników i pracowników na ziemiach polskich w czasie zaborów, Warszawa 1939; I. Orzechowski, A. Kochański, Zarys dziejów ruchu zawodowego 1905—1918, Warszawa 1964.

152

Patrz Lidia i Adam Ciołkosz, Zarys dziejów socjalizmu polskiego, Londyn 1966, t. l.

153

Cyt. w: Księga cytatów z polskiej literatury pięknej od XIV do XX wieku, wyd. P. Hertz, W. Kopaliński, Warszawa 1975, s. 350.

154

Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni. Warszawa 1947, s. 33—34.

155

Biskup Wincenty Urban, Ostatni etap dziejów Kościoła w Polsce przed nowym tysiącleciem, 1815—1965, Rzym 1966, s. 555 — wiarygodny przegląd dziejów Kościoła z obszerną bibliografią.

156

A. de Koskowski, La Pologne catholigue, Louvin (Belgia) 1910; patrz także J. J. Zatko, The organization of the Catholic Church in Russia, 1772—1784, „Slavonic and East European Review”,XLIII(1965),s. 303—313, Z. Olszamowska, Tentatives d’introduire la langue russe dans les Eglises latines de la Pologne orientale, „Antemurale”, II (1967), s. 25—169.

157

J. A. White, The Occupation of West Russia after the First Partition of Poland, Nowy Jork 1940.

158

Ks. Martinoff SJ, Le Brigandage de Chelm, w: „Etudes Religieuses”, Bruksela, czerwiec 1875, s. 952—953, cyt. w: A. de Koskowski, op. cit, s. 94—95.

159

Ks. E. Likowski, Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi, Warszawa 1906, t. 1,2,

160

Patrz Papiestwo wobec sprawy polskiej w latach 1772—1864: Wybór źródeł, wyd. O. Beiersdorf, Wrocław 1960; także A. Tamborra, Catholicisme et le Monde Orthodoxe a l’epoque de Pie IX, „Miscellanea Historiae Ecclesiasticae”, Louvain 1972, nr 4, s. 179—193.

161

Juliusz Słowacki, Kordian, w: Dzielą wszystkie, wyd. J. Kleiner, Lwów 1926, t. 2, s. 248—250.

162

E. Rostworowski, Ksiądz Marek i proroctwa polityczne doby radomsko-barskiej, w pracy zbiorowej: Przemiany tradycji barskiej: studia, Kraków 1972, s. 29—57.

163

W. Diaków, Piotr Ściegienny i jego spuścizna. Warszawa 1972. Tekst Listu Ojca Świętego, Papieża Grzegorza, do rolników i rzemieślników z Rzymu przysłany, s. 238—263; T. Rek, Ksiądz Eugeniusz Okoń, Warszawa 1962.

164

Ksiądz Ściegienny wrócił do kraju w 1871 r. (przyp. red.).

165

O ks. Felińskim patrz B. Cywiński, Rodowody niepokornych, Kraków 1970, s. 247, gdzie przytoczono tekst jego listu do „Le Moniteur” z 15 marca 1862. Cywiński optymistycznie określa sytuację Kościoła polskiego w XIX wieku jako Julianizm”, widząc w nim instytucję uparcie stawiającą opór represjom ze strony świeckich władców—apostatów; ibidem, s. 262 i nn.

166

Patrz J. Kucharzewski, Od białego caratu do czerwonego. Warszawa 1925, t. 1—2; C. M. Young, The Moscow Trial of Archbishop Cieplak, Chicago 1957.

167

N. Cieszyński, Uniwersytet lubelski: jego powstanie i rozwój, Poznań 1924.

168

Patrz przyp. 2, rozdz. I, s. 514 (przyp. tłum.).

169

Hr. Bniński 1923. Patrz S. Bross, Akcja Katolicka w Polsce, Poznań 1929; F. Machay, Dogmatyczne podstawy Akcji Katolickiej, Poznań 1934.

170

S. Mystkowski, Polski Kościół Narodowy, Warszawa 1923.

171

O. Honorat, Prawda o mariawitach. Warszawa 1906; M. Skrudlik, Zbrodnie mariawitów w świetle dokumentów. Warszawa 1927; G. Skwara, Mariawici: szkic historyczny, Płock 1925.

172

Z. J. Sochocki, Rycerz Niepokalanej: Ojciec Maksymilian Kolbe, Londyn b.d.; patrz także Jan Sziling, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939—1945, Poznań 1970.

173

Patrz przyp. 2, rozdz. I (przyp. tłum.).

174

Istnieje szereg prac z dziedziny historii kultury polskiej; z prac w języku angielskim patrz: Manfred Kridl, A Survey of Polish Literature and Culture, Haga 1956; Wacław Lednicki, The Life and Culture of Poland as reflected in Polish Literaturę, Nowy Jork 1944; Czesław Miłosz, A History of Polish Literaturę, Londyn 1969. Z prac na temat oświaty w Polsce patrz: Historia wychowania, wyd. Łukasz Kurdybacha, Warszawa 1965, t. l, 2; Stefan Wołoszyn, Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie. Warszawa 1964. Najbardziej interesująca i skłaniająca do myślenia jest niewątpliwie praca Bohdana Cywińskiego Rodowody niepokornych, Kraków 1970, traktująca o polskiej krucjacie kulturowej z XIX wieku.

175

Por. A. Brückner, Dzieje języka polskiego. Warszawa 1925. Także A. P. Coleman, Language as a factor in Polish nationalism, „Slavonic and East European Review”, XIII (1934), nr 37, s. 155—172.

176

W. J. Rose, Stanislas Konarski, Reformer of Education in Eighteenth Century Poland, Londyn 9.

177

T. Mizia, O Komisji Edukacji Narodowej, Warszawa 1972; R. Dutkowa, Komisja Edukacji Narodowej: zarys działalności. Wybór materiałów źródłowych, Wrocław 1973; A. Jobert, La Comission d ‘Education Nationale en Pologne, 1773—1794, Dijon 1941; Ł. Kurdybacha, The Comission of National Education in Poland. 1773—1794, „History of Education”, II (1973), nr 2, s. 133—146.

178

Stanisław August Poniatowski, Pamiętnik spoleczno—historyczny, rok 1783, s. 329—332, cyt. w: R. Dutkowa, op. cit., s. 134—135.

179

Patrz W. Tokarz, Komisja Edukacyjna a Uniwersytet Jagielloński, „Przegląd Warszawski”, 1923, t. 3, s. 285—319; także M. Chamcówna, Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacyjnej, Wrocław 1957, t. 1,2.

180

N. Hans, Polish schools in Russia, 1772—1832, „Slavonic and East European Review”, XXXVIII (1959), s. 394—414.

181

B. Cywiński, op. cit., s. 79 i nn.

182

H. Ceysingerówna, Tajne nauczanie w Warszawie, 1894—1906/7, „Niepodległość”, II (1930), s.95—103.

183

Cyt. w: B. Cywiński, op. cit., s. 104—105.

184

Najdostępniejszym źródłem wiarygodnej informacji o polskich Żydach są hasła w: Encyclopedia Judaica, Jerozolima 1971, patrz zwłaszcza „Poland”, t. 13, s. 710—790. Standardowe opracowanie Semena M. Dubnowa The History of the Jews m Russia and Poland, Filadelfia 1916—20, t. 1—3, nadal pozostaje użyteczne mimo swej tendencyjności. Patrz także Michel Borwicz, A Thousand Years of Jewish Life in Poland, Paryż 1955; Bernard Weinryb, The Jews of Poland, Filadelfia 1973, oraz Irving Howe, Worid of our Fathers: the Jews of Eastern Europe, Nowy Jork 1976.

185

M. Wischnitzer, To dwell in safety: the story of Jewish migration since 1800, Filadelfia 1948.

186

Mitnaggedim — ortodoksyjni przeciwnicy chasydyzmu (przyp. ttum.).

187

HaBaD — racjonalne skrzydło chasydyzmu. Nazwa ruchu pochodzi od pierwszych liter hebrajskich słów oznaczających „mądrość”, „zrozumienie” i „wiedzę”. Twórcą ruchu był Szneor Zalman ben Barueh (1747—1812) (przyp. tłum.).

188

Patrz H. M. Rabinowicz, The World of Hasidism, Nowy Jork 1970, i tego samego autora Guide to Hasidism, Nowy Jork 1960; S. H. Dresner, The Zaddik, Nowy Jork 1960.

189

J. S. Raisin, The Haskalah Movement in Russia, 1913, przedruk Westport 1972.

190

A. Duker, The Polish Insurrection‘s missed opportunity, 1530—1831, „Jewish Social Studies”, XXVIII (l 966), s. 212—232.

191

A. Eisenbach, Les droits civiques des Juifs dans le Royaume de Polognę 1815—1863, „Revue d’Etudes Juives”, CXXIII (1964), s. 19—84; tego samego autora: Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim, Warszawa 1972.

192

Patrz E. Mendelsohn, From Assimilation to Zionism in Lvov, „Slavonic and East European Review”, XLIX (1971), s. 521—534.

193

S. M. Dubnow, op. cit., t. 2, s. 213.

194

M. Ribalow, The Flowering of Modern Hebrew Literaturę, Nowy Jork 1959.

195

Ch. Madison. Yiddish Literaturę: its scope and major writers. Nowy Jork 1977. Patrz także: A Treasure of Yiddish Stories, wyd. I. Howe, E. Greenberg, Nowy Jork 1958, i Yoicesfrom the Yiddish, Ann Arbor, Mi., 1972; The Golden Tradition: Jewish Life and Thought in Eastern Europe, wyd. Lucy S. Dawidowicz, Nowy Jork 1967; M. Samuel, Prince ofthe Ghetto, Nowy Jork3 (o I. L. Perecu); I. B. Singer, Of a Worid that is no more. Nowy Jork 1970, itp. 3 (o I. L. Perecu); I. B. Singer, Of a Worid that is no more. Nowy Jork 1970, itp.

196

J. Frumkin et al, Russian Jewry, 1860—1917, Nowy Jork 1966.

197

Patrz W. Laqueur, A History of Zionism, Nowy Jork 1972.

198

The Zionist Idea, wyd. A. Hertzberg, Nowy Jork 1966, s. 401—404.

199

Mark Zborowski, Elizabeth Herzog, Life is with People: the Jewish Littietown of Eastern Europe, Nowy Jork 1952; A. Ain, Świsfocz: Portrait of a Jewish Community in Eastern Europe, „Yivo Annual of Jewish Social Sciences”, IV (1949), s. 84—114.

200

H. J. Tobias, The Jewish Bund in Russia from its origins to 1905, Stanford 1972.

201

B. K. Johnpoll, The Politics of Futility: The General Jewish Workers Bund of Poland, 1917—1943, Ithaca 1967.

202

Bolesław Prus, Kwestyjka żydowska, cyt. w: Polska myśl demokratyczna w ciągu wieków: antologia, wyd. M. Kridl, W. Malinowski, J. Wittiin, Nowy Jork 1945, s. 146—149.

203

Tekst wydany jako osobna publikacja, napisany w swoistej angielszczyźnie i zatytułowany: First Congress of the Founders of the Association of the Poles’ Jewish Confession, Warszawa, maj 1919. Relacja naocznego świadka zaistniałych w tamtym okresie komplikacji i powikłań znajduje się w publikacji Izaaka Cohena My mission to Poland, 1918—1919, opublikowanej w „Jewish Social Studies”, XIII (1951), s. 149—172; por. także C. Stopnicka—Heller, Assimilation: a deviant pattern among the Jews of inter-war Poland, „Jewish Journal of Sociology”, XV (1973), nr 2,s. 221—237.

204

Antoni Słonimski, Na drażliwość Żydów, „Wiadomości Literackie”, Warszawa 1925, nr 6, 14, 16,18.

205

L. Blit, The Eastem Pretender, Londyn 1965, s. 38—39.

206

W piśmie przewodnim do raportu z czerwca 1920 roku. Patrz Norman Davies, Great Britain and the Polish Jews, 1918—1921, „Journal of Contemporary History” VIII (1973), nr 2, s. 119—142.

207

Patrz Y. Bauer, The Holocaust in Historical Perspective, Londyn 1978.

208

G. Reitlinger, The Final Solution: an attempt to exterminate the Jews of Europe, 1939—1945, Londyn 1953; Martyrs and Fighters, wyd. P. Friedman, Nowy Jork 1954; R. Ainsztein, The Jews in Poland — need they have died?, „Twentieth Century”, CLXIV (wrzesień 1958), nr 979, oraz L. Blit, ibidem, CLXIV (październik 1958), nr 980; M. Borwicz, Spekulanci żydowską krwią, „Unser Wort —Notre Parole”, Paryż (1958), nr 8, 10; J. Lichten, Some aspects of Polish—Jewish relations during the Nazi Occupation, w: Studies in Polish Civilization, wyd. P. Wandycz, Nowy Jork 1966, s. 54—l75; Righteous among nations: how Poles helped the Jews, 1939—1945,wyd. W. Bartoszewski, Z. Lewin, Londyn 1972; S. Krakowski, The Slaughter of Polish Jewry: a Polish „reassessment”, „Wiener Library Bulletin”, CXXI (maj 1973), s. 293-401; Polacy i Żydzi, 1939—1945, wyd. S. Wroński, M. Zwolakowa, Warszawa 1971; E. Ringelblum, Polish-Jewish Relations during the Second World War, Jerozolima 1974, i in.

209

Praca Mariana Kukiela Zarys historii wojskowości w Polsce, Kraków 1929, jest jednym z nielicznych opracowań, które obejmują cały okres historii współczesnej. Z oczywistych przyczyn większość polskich opracowań z historii wojskowości, np. T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości, Lwów 1923, t. 1—3, dotyczy tylko okresu przedrozbiorowego. Patrz także Histoire militaire de la Pologne: problemes choisis, wyd. W. Biegański, Warszawa 1971.

210

Patrz L. Ratajczyk, Wojsko i obronność Rzeczypospolitej, 1788—1792, Warszawa 1975.

211

J. Kowecki, Pospolite ruszenie w insurekcji kościuszkowskiej. Warszawa 1964.

212

M. Kukieł, Dzieje wojska polskiego w dobie napoleońskiej. Warszawa 1920; J. Pachoński, Legiony polskie 1794—1807, Warszawa 1971, t. 1—3.

213

M. Chojnacki, Wojsko Królestwa Polskiego 1815—1831, Warszawa 1961.

214

M. Kukieł, Problemes des guerres d’insurrection au XIX siecle, „Antemurale”, II (1959), s. 70—79; K. Wyczańska, Polacy w Komunie Paryskiej 1871 r.. Warszawa 1958.

215

Na temat historii Legionów, patrz: H. Bagiński, U podstaw organizacji Wojska Polskiego 1908-1914, Warszawa 1935; A. Garlicki, Geneza Legionów, Warszawa 1964; W. Lipiński, Walka zbrojna o niepodległość Polski 1905—1918, wyd. 2, Warszawa 1935; S. Arski, My, Pierwsza Brygada, Warszawa 1963.

216

Z głównych źródeł dotyczących udziału sił zbrojnych Polski w II wojnie światowej należy wymienić: Polskie siły zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 1—3, Londyn 1950—1983, oraz Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej — Ludowe Wojsko Polskie 1943—1945, Warszawa 1973. Patrz także W. Anders, An Army in Exile: the Story of the Second Polish Corps, Londyn 1949;Cz. Podgórski, Lenino, Warszawa 1972; Ch. Cannell, Monte Cassino: the Historic Battle, Londyn 1963; M. Wańkowicz, Monte Cassino, Warszawa 1972.

217

J. Piłsudski, Rok 1920, Warszawa 1937, wraz z tekstem M. Tuchaczewskiego Pochodzą Wisłę; W. Sikorski, La campagne polono-russe de 1920, Paryż 1928; Norman Davies, White Eagle, Red Star — the Polish-Soviet War, 1919—1920, Londyn 1972; N. E. Kakurin, A. Melikow, Wojna z Bielopoliakami 1920 goda, Moskwa 1925; La Guerre polono-sovietique de 1919—1920, Collection Historique de 1’Institut d’Etudes Slaves, nr XXII, Paryż 1975. (Patrz przyp. 2, rozdz. I, s. 514; przyp. tłum.).

218

Żołnierska rzecz: zbiór pieśni wojskowych, wyd. J. Bednarowiez, S. Wemer, Warszawa 1965, s. 57.

219

Istnieje kilka wersji tekstu; najwcześniejsza datuje się z 17 lipca 1917. Patrz T. Biernacki, My Pierwsza Brygada… Powstanie i historia pieśni. Warszawa 1929.

220

J.-J. Rousseau, Uwagi nad rządem Polski, tłum. M. Starzewski, Kraków 1924, s. 74.

221

Badania w tej dziedzinie cieszą się ostatnio w Polsce dużym poparciem ze strony władz. [Patrz przyp. 2, rozdz. I] Patrz Dzieje Polonii w XIX i XX wieku: referaty i komunikaty, wyd. M. Drozdowski, Toruń 1974; także: R. Bierzanek, Stan i potrzeby badań naukowych nad problematyką polonijną, „Problemy Polonii Zagranicznej”, V (1966/7); J. Zubrzycki, Emigration from Poland in the nineteenth and twentieth centuries, „Population Studies”, VI (1953), s. 248—272; B. P. Murdzek, Emigration in Polish Social-Political Thought, 1870—1914, Boulder—Nowy Jork 1977.

222

Książka powstała przed kolejną falą emigracji po r. 1981, patrz przyp. 2,rozdz. I, (przyp.tłum.).

223

Dante Alighieri, Boska komedia (III, Raj, Pieśń XXV, 4—6), tłum. Alina Świderska, wyd. M. Kot, Kraków 1947, s. 136 (przyp. tłum.).

224

S. Kalembka, Wielka Emigracja opolskie uchodźstwo 1831—1862, Warszawa 1972; J. Borejsza, Emigracja polska po powstaniu styczniowym. Warszawa 1966.

225

H. Janowska, Research on economic emigration, Acta Poloniae Historica, XXVII (1973), s. 187; C. Bobińska, Emigracje zarobkowe na tle wschodnioeuropejskich i polskich struktur spoleczno—ekonomicznych: tezy i streszczenia referatów i komunikatów, Toruń 1974.

226

Wincenty Witos, Jedna wieś. Chicago 1955, s. 39. Klasyczną pracą na temat emigracji chłopskiej jest opracowanie W. Thomasa i F. Znanieckiego The Polish Peasant in Europę: monograph of an immigrant group. Boston 1918—20, t. 1—5.

227

The Church Records of Panna Maria (Texas), wyd. J. Dworaczyk, „Annals of the Polish R.C.V.”, IX (1944), s. 26. Patrz także A. Brożek, Ślązacy w Teksasie, Warszawa 1972; J. Przygoda, Texas pioneersfrom Polana: a study in ethnic history, San Antonio—Los Angeles 1971.

(„Roku pańskiego 1855, dnia dziewiątego lutego, Szymonowi Bronderowi i Julii Pilarczyk, małżonkom katolikom, narodziła się prawowita córka, która tego samego dnia została ochrzczona przeze mnie niżej podpisanego i której nadano imię Paulina. Matką chrzestną była Julia Kyrish. Świadek owego wydarzenia, ojciec L. B. M. Moczygemba”; przyp. tłum.).

228

Patrz A. Brożek, Polonia amerykańska, 1854—1939, Warszawa 1979 (praca opatrzona obszerną bibliografią); także: P. Fox, The Poles in America, Nowy Jork 1922; M. Haiman, The Polish past in America, 1608—1865, Chicago 1939.

229

Helena Znaniecki—Łopata, Polish immigration to the United States of America: problems of estimation and parameters, „Polish Review”, XXI (1976), nr 4, s. 85—107. Patrz także Alina Baran, Distribution of Polish Origin Population in the USA, „Polish Western Affairs”, XVII (1976), nr 1—2,s. 139—144.

230

J. S. Wordsworth, Strangers within our gates, Toronto 1972, s. 114.

231

„Na przestrzeni całego stulecia silni i zdecydowani przybysze z północnej Europy stanowili trzon napływającego na nasze ziemie strumienia obcej krwi (…) teraz jednak przybywają tu tłumy ludzi wywodzących się z najniższych warstw społecznych południowych Włoch, ludzie drugiej kategorii pochodzący z Węgier i Polski, ludzie reprezentujący grupy społeczne, którym zawsze brak było zarówno wszelkich umiejętności i energii do pracy, jak i jakiejkolwiek inicjatywy czy bystrości intelektu…” T. Woodrow Wilson, A History of the American People, Nowy Jork 1902, t. 5, s. 212.

232

I. T. Sanders, E. T. Morawska, Polish-American Community Life: a survey of research, The Community Sociology Monograph Series II, Boston—Nowy Jork 1975 (praca zawiera obszerną bibliografię). Patrz także S. Włoszczewski, A History of Polish American Culture, Trenton 1946; J. A. Wytrwał, America & Polish Heritage: a social history of the Poles in America, Detroit 1961.

233

W. B. Makowski, The History and Integration of the Poles in Canada, Niagara Falls 1967; Past and Present: Selected Topics on the Polish Group in Canada, wyd. B. Heydenkorn, Toronto 1974; A. Kapiszewski, Problems in multiculturalism and the Polish Canadian Community, „Polish Western Affairs”, XVII (1976), nr 1—2, s. 145—151.

234

K. Groniowski, The main Stages in the History of Polish Immigrants in South America, „Polish Western Affairs”, XVII (1976), nr 1—2, s. 152—160; R. Stemplowski, Eniistment in Brazil to the Polish Armed Forces, 1940—1944, ibidem, s. 161—172. Patrz także praca zbiorowa Emigracja polska w Brazylii: 100 lat osadnictwa. Warszawa 1971.

235

K. Murzynowska, Polskie —wychodźstwo zarobkowe w Zagłębiu Ruhry w latach 1880—1914, Wrocław 1972; R. Clemens, L ‘Assimilation culturelle des immigrants en Belgique: Italiens et polonais dans la region liegoise, Liege 1953; H. Janowska, Polska emigracja zarobkowa we Francji, Warszawa 1964.

236

Patrz przyp. 2, rozdz. I (przyp. tłum.).

237

Patrz J. Zubrzycki, Polish Immigrants in Britain, Haga 1956, i zwłaszcza Sheila Patterson, The Poles: an exile community in Britain, w: Between Two Cultures, wyd. J. L. Watson, Oksford 1967, s. 214—241; także B. Czaykowski, B. Sulik, Polacy w Wielkiej Brytanii, Paryż 1961.

238

Władze nie rozgłaszają faktu, że na terenie ZSRR nadal istnieje liczna społeczność polska; rzuca się w oczy nieobecność zamieszkałych w ZSRR Polaków na wszystkich oficjalnych imprezach organizowanych w Polsce dla zagranicznych Polonii. Powszechnie uważa się, że podawane w radzieckich źródłach dane, według których liczba obywateli radzieckich narodowości polskiej wynosi około półtora miliona, są zaniżone. [Patrz przyp. 2, rozdz. I; przyp. tłum.]

239

Nawiasem mówiąc, przeważająca większość mówiących po polsku mieszkańców Izraela zupełnie nie uważa się za „Polaków”, lecz po prostu za „Żydów z Polski”.

240

Patrz przyp. 2, rozdz. I; odsyłacz odnosi się do całego końcowego fragmentu tego rozdziału (przyp. tłum.)

241

George Orwell, Wspomnienia z wojny hiszpańskiej: Eseje, tłum. A. Husarska, Londyn 1985, s. 82—83 (przytoczony wiersz w tłumaczeniu Stanisława Barańczaka). Wiersz ten, zainspirowany klęską republikanów w hiszpańskiej wojnie domowej, brzmi bardzo prawdziwie w uszach polskich socjalistów i radykałów, którzy stali się głównym celem stalinowskich represji.

242

Lord Byron, Pożegnanie Czajld Harolda, canto I, XIII. Tłum. A. Mickiewicz, Poezje, wyd. J. Kallenbach, Wrocław 1949, t. l, s. 165—168.

243

Julian Ursyn Niemcewicz, Wygnańcy, „Przegląd Poznański” (1857), t. 23, s. 163.

244

Epitafium ułożone przez Kajetana Koźmiana i Franciszka Morawskiego.

245

Standardowym opracowaniem dotyczącym tego okresu jest niewątpliwie praca Szymona Askenazego Napoleon a Polska (wydana w tłumaczeniu francuskim jako Napoleon et la Pologne, Bruksela 1925), 1918—19, t. 1—3; patrz także B. Grochulska, Księstwo Warszawskie, Warszawa 1966; W. Sobociński, Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1964.

246

Autorstwo broszury pozostaje sprawą kontrowersyjną, ale identyczność poglądów Kościuszki i Pawlikowskiego nie dopuszcza żadnych spekulacji. Na temat legendy napoleońskiej w Polsce patrz A. Zahorski, Z dziejów legendy napoleońskiej w Polsce, Warszawa 1971

247

W. H. Zawadzki, Prince Adam Czarteryski and Napoleonic France, 1801—1805: a study in political attitudes, „Historical Journal”, XVIII (1975), s. 245—247; patrz także E. Halicz, Geneza Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1962.

248

B. Grochulska, Sur la structure economique du Duche de Varsovie 1807—1813, „Annales Historiques de la Revolution Française”, XXXVI (1964), s. 349—363; M. Kallas, Konstytucja Księstwa Warszawskiego, Toruń 1970.

249

Szarża angielskiej lekkiej kawalerii na pozycje artylerii rosyjskiej; heroiczny, choć daremny epizod oblężenia Sewastopola (1854) podczas wojny krymskiej (przyp. tłum.).

250

Patrz Zbigniew Załuski, Siedem polskich grzechów głównych i inne polemiki. Warszawa 1973: Z szablami na baterie, s. 52—60.

251

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga XI, Warszawa 1982, w. 1—78.

252

Ibidem, Księga XII, w. 752—761.

253

Kajetan Koźmian, Pamiętniki, Wrocław 1972, t. 2, s. 189.

254

S. Askenazy, Książę Józef Poniatowski, 1763—1813, Warszawa 1973.

255

Na temat dyplomatycznych początków Królestwa Kongresowego patrz K. Bartoszewicz, Utworzenie Królestwa Kongresowego, Kraków 1916; także W. H. Zawadzki, Adam Czartoryski: an advocate of Slavonic solidarity at the Congress of Yienna, „Oxford Slavonic Papers” (nowa seria), X (1977), s. 73—97; C. K. Webster, England and the Polish—Saxon problem at the Congress of Yienna, „Transactions of the Royal Historical Society”, VII (1913), s. 49—101.

256

P. Rain, Alexandre I et la Pologne: un essai en gouvernement constitutionel, „Revue d’Histoire Diplomatique”, XXVI (1912), s. 74—101; L. Pinguał, L ‘Empereur Alexandre I, roi de Pologne, ibidem, XXXI—XXXII (1917/18), s. 513—540.

257

S. K. Potocki, Podróż do Ciemnogrodu. Świstek krytyczny, wyd. E. Kipa, Wrocław 1955 (praca opatrzona obszernym wstępem).

258

Por. R. F. Leslie, Politics and economics in Congress Poland 1815—1865, „Past and Present” (1955), nr 8, s. 43—63; S. Smółka, Polityka Lubeckiego przed powstaniem listopadowym, Kraków 1907, t. 1,2.

259

M. Chojnacki, Wojsko Królestwa Polskiego, 1815—1831, Warszawa 1961.

260

S. Askenazy, Łukasiński, Warszawa 1929, t. 1,2; W. Łukasiński, Pamiętnik, wyd. R. Gerber, Warszawa 1960; H. Dylągowa, Towarzystwo Patriotyczne i Sad Sejmowy 1821—1829, Warszawa 1970.

261

Znany również jako Związek Przyjaciół; „panta koina” (gr.) — wszystko wspólne (przyp. tłum.).

262

W. L. Bleckwell, Russian Decembrist views of Poland, „Polish Review”, II (1958), nr 4, s. 30— 54; L. Baumgarten, Dekabryści a Polska, Warszawa 1952.

263

M. Kukieł, Lelewel, Mickiewicz and the underground movement of European Revolution, „Polish Review”, V (1960), nr 3, s. 59—76.

264

Patrz R. F. Leslie, Polish Politics and the Revolution of November 1831, Londyn 1956.

265

Casimir Delavigne, La Varsovienne, w. Oeuyres completes, Paris 1855, s. 522—523. Przetłumaczony przez Karola Sienkiewicza, jako Warszawianka, wiersz Delavigne’a był śpiewany do melodii skomponowanej przez Karola Kurpińskiego; był to najpopularniejszy polski hymn rewolucyjny. (Przekład polski: Karol Sienkiewicz. Wyd. Jan Śpiewak w: Polska w poezji narodów świata, Warszawa 1959, s. 121—123; przyp. tłum.).

266

Potoczne wyobrażenia tego incydentu opierają się nie tyle na autentycznych wydarzeniach historycznych, ile na tekście wyidealizowanego dramatu Wyspiańskiego Noc listopadowa (1904). Patrz A. Śliwiński, Powstanie listopadowe, Kraków 1911.

267

W. Tokarz, Wojna polsko—rosyjska 1830—183], Warszawa 1930.

268

Wydarzenie to stało się tematem powszechnie znanego poematu Słowackiego Sowiński w okopach Woli (w: Wiersze i poematy. Warszawa 1971, s. 57—59).

269

Fiodor J. Tiutczew, Na wziatije Warszawy 26 awgusta 1831 g., w: Polnoje sobranije soczinienij, wyd. P. W; Byków, St. Petersburg 1911, s. 277—278.

NA WZIĘCIE WARSZAWY


Jak Agamemnon na ołtarze,

By bóstw przebłagać groźny gniew,

Rodzoną córę złożył w darze —

I spłynął z niebios zbawczy wiew:

Tak miecz nasz w serce twe, Warszawo,

Wyroczny dziś wymierzył cios…

Bóg daj, by za tę cenę krwawą

Pokoju dar nam zesłał los!

(…)

Li tylko taki cel wysoki

Do walki hufce nasze wiódł;

Tajemne możnych sił wyroki

Na barki śmiało wziął nasz lud.

Na wysokościach, w mgieł omroczy,

On widzi gwiazdę poprzez mgły,

I za tą gwiazdą śmiało kroczy

Do tajnych met — przez krew i łzy.

Lecz ty, przeszyty bratnią strzałą,

Gdy taki z góry padł ci los,

Jednoplemienny orle biały

Na odkupieńczy padłeś stos —

Wierz słowu Rosji: proch twój ona

Przechowa wiernie aż po dzień,

Gdy razem z tobą wyzwolona,

Jak feniks zmartwychwstanie zeń!…

(Fiodor Tiutczew, Wybór poezji, tłum. Tadeusz Stępniewski, Biblioteka Narodowa, Seria II, Wrocław 1978, s. 29; przyp. tłum.).

270

Aleksandr S. Puszkin, Klewietnikam Rossiji, w: Soczinienija… Polnoje sobranije w diesiati tomach, 3. wyd. F. Pawlenkowa, pod red. A. Skabiczewskiego, St. Petersburg 1887, t. IV, s. 85.

OSZCZERCOM ROSJI

O co ten krzyk, trybuni ludu? Czemu

Grozicie Rosji anatemą?

Co tak wzburzyło was? Litewski bunt i kaźń?

To Słowian spór, rodzinny spór domowy,

Nie rozwiążecie go krasomówczemi słowy.

Przesądził dawno los tę naszą starą waśń.

Już wieki oba te plemiona

Wzajemnym gniewem czoła chmurzą,

Nie raz to ich, to nasza strona

Musiała ugiąć się pod burzą.

Kto w tym nierównym wytrwa sporze:

Czy dumy Lach czy wiemy Ross?

Czy się słowiańskie rzeki w rosyjskie wleją morze?

Czy ono wyschnie? Kto przewidzieć może?

Zostawcie nas, wy, co nie znacie

Tych zakrwawionych kart dziejowych.

Obca wam jest ta kłótnia braci,

Ten niepojęty spór domowy.

Gdy Kreml, gdy Praga się odzywa,

Wy — nie słyszycie,

Ale bezmyślnie was porywa

Odwaga walki rozpaczliwa,

Wy nas — nienawidzicie.

Za co? Czy za to, że na zgliszczach

Płonącej Moskwy, pod przemocą,

My nie uznaliśmy zuchwalca i bożyszcza,

Pod którym legliście, dygocąc?

Czy za to, że w przepaści głąb

Strąciliśmy bożyszcze ono,

Ciążące państwu zmorą złą,

I okupili własną krwią

Europy wolność — pokój — honor?

(Lutnia Puszkina, tłum. Julian Tuwim, wyd. J. Przeworski, Warszawa 1937, s. 89—90; przyp. tłum.).

271

Listy Fryderyka Chopina, oprać. H. Opieński, Warszawa 1937, s. 110.

272

Casimir Delavigne, La Dies Irae de Kościuszko, w: Oeuvres completes, op. cit., s. 522.

Polskę, takim sposobem podzieloną,

Jakaż by ludzka ręka zbawić mogła?

Tylko Bóg jeden mógł pospieszyć jej z pomocąm (Przyp. tłum.).

273

August von Platen, Wiegenlied einer polnischer Mutter, Polenlieder deutscher Dichter, Lwów, b.d.

KOŁYSANKA POLSKIEJ MATKI

Zaśnij, maleńki! Nie znasz troski,

Gdzież powód łez?

Zaśnij, nauczę cię w przyszłości,

Co to ból jest.

Zaśnij, maleńki! Czym dla ciebie

Zwycięski wróg?

Twój ojciec za nas padł w potrzebie,

Nie znając trwóg.

Do jarzma każe cię sposobić

Rosyjski car;

Lecz Polska miała, gdyś się rodził,

Wolności dar.

(August von Platen, w: Walecznych tysiąc… Antologia niemieckiej poezji o powstaniu listopadowym. Wstęp, wybór i oprać, nauk. Gerard Koziołek, tłum. Krzysztof Żak, Warszawa 1987, s. 173; przyp. tłum.).

274

Thomas Campbell, Strofy o Polsce, cyt. w: P. Grzegorczyk, Kościuszko w poezji angielskiej, w. Księga pamiątkowa ku czci Stanisława Pigonia, Kraków 1961, s. 243—245.

275

The Wrongs of Poland: a poem in three cantos comprising the Siege of Yienna (Krzywdy Polski: poemat w trzech pieśniach, zawierający opis oblężenia Wiednia) pióra autora tomu Parental Wisdom (Ojcowska mądrość), Londyn 1849, s. 149. W sprawie stanowiska Brytyjczyków patrz H. G. Weisser, Polonophilism and the British Working Class, „Polish Review”, XII (1967), s. 78—96; T. Grzebieniowski, The Polish Cause in England a century ago, „Slavonic and East European Review”, II (1932), s. 81—87.


Spowita w welon żałobny, schyla się Brytania

Ponad śmiertelnym łożem upadłej Sarmacji;

Rosą szczerego żalu skrapla nie więdnące wieńce

Oplatające jej urnę — trofeum zwycięstwa.

O, ziemio bohaterów! Gdyby

Opisać choćby małą cząstkę cierpień twoich dzieci,

Każda twarz nosiłaby znamię — znak żałoby serca,

I wszystkie głosy złączyłby głośny krzyk grozy.

Ogromu twoich krzywd nie odda żadne pióro

I język nie wyrazi wszystkich źródeł twej rozpaczy —

Ucisk, morderstwo, rozbój, chuć, tortury,

Wszelkie odrażające kształty okrucieństwa,

Owoc śmiertelny ślepej wściekłości despoty.

Co jak ów prometejski zmyślony ptak z piekieł

Tym żarłoczniejszy, im więcej ciał pożera.

A ty, Rosjo, ze swoją winą i potężną siłą!

Jakże przyjdzie poradzić sobie z tobą Muzie?

Jaką przywołać moc, jakie zaklęcie? Słowa próżne.

A jednak gdybyś zechciała posłuchać, to może

Prawdę nieznaną, jak skarb ukryty byś odkryła

I wiedzę nową, co nie była dotąd twym udziałem.

Siebie mogłabyś poznać i to, co nazywasz swoim,

I jak w zwierciadle własne zobaczyć oblicze,

Ucząc się nienawidzić to, co innym nienawistne…

(Przyp. tłum.).

276

R. Cobden, Russia: by a Manchester manufacturer, Edinburgh 1836, zwłaszcza rozdz. 2: Poland, Russia and England, s. 15—25. Opierając własne opinie na pracach Rulhiere’a i Heerena, Cobden pisał o „Polsce, której poświęcono więcej fałszywych sentymentów, złudnego współczucia i przyjaznej ignorancji niż jakiejkolwiek innej sprawie współczesnej epoki”

277

Cyt. w: N. Riasanovsky, Nicholas I and official Nationality in Russia 1825—1855, Berkeley 1959, s. 230; Mikołaj I. Paskiewicz, wrzesień 1830 roku, w: N. Schilder, Impierator Nikolaj Pierwyj, St. Petersburg 1901, t. 2, s. 589—592.

278

Por. C. Morley, The European significance of the November Uprising, „Journal of Central European Affairs”, II (1952), s. 407^16.

279

S. Kieniewicz, The Free State of Cracow, 1815—1846, „Slavonic and East European Review”, XXVI (1946^t8), s. 69—89; J. Bieniarzówna, Rzeczpospolita Krakowska 1815—1846, Kraków 1958; M. Żychowski, Rok 1846 w Rzeczypospolitej Krakowskiej i w Galicji, Warszawa 1956.

280

Cyt. w: W. Heltman, Demokracja polska na emigracji. Warszawa 1965, s. 82. Patrz także J. Bieniarzówna, Rzeczpospolita Krakowska, 1815—1846: Wybór źródeł, Wrocław 1951.

(W cytowanym przez autora źródle brak trzech podpisów autorów manifestu; przyp. tłum.).

281

Patrz C. Bobińska, Marksa spotkania z Polską, Kraków 1971, s. 69 i nn. Por. wyżej, przyp. 15, rozdz. III tomu II, s. 623.

282

Kornel Ujejski, Z dymem pożarów, wiersz opublikowany w tomie Skargi Jeremiego w 1847 roku w Paryżu, a nie, jak celowo błędnie sugerowano, w Londynie. Cyt. wg Z głębokości… Antologia polskiej modlitwy poetyckiej, oprać. A. Jastrzębski, A. Podsiad, Warszawa 1974, t. l, s. 424—426.

283

L. B. Namier, 1848: The revolution of the Intellectuals, wykład wygłoszony w Akademii Brytyjskiej w 1946 r., Londyn 1947; J. A. Hawgood, 1848 in Central Europe, „Slavonic and East European Review”, XXVI (1948), s. 314—328; W stulecie Wiosny Ludów, 1848, wyd. zbiorowe pod red. N. Gąsiorowskiej, Warszawa 1949—1953, t. 1—5.

284

N. Gąsiorowska, op. cit., t. l: Wiosna Ludów na ziemiach polskich, i I. Koberdowa, Polska Wiosna Ludów, Warszawa 1967, przeceniają udział Polski w wydarzeniach 1848 roku.

285

H, Batowski, Legion Mickiewicza w kampanii wlosko-austriackiej, Warszawa 1956; S. Kieniewicz, Legion Mickiewicza, Warszawa 1955.

286

J. Hennant, La Revolution hongroise de 1848: l’intervention russe et l’intervention polonaise, Paryż 1901; E. Kozłowski, Generał Józef Bem, Warszawa 1958.

287

Patrz H. Batowski, The Poles and their fellow Slavs m 1848, „Slavonic and East European Review”, XXVII (1949), s. 404-413.

288

P. Henry, Le gouvernement provisoire et la question polonaise en 1848, „Revue Historique”, LXI (1936), s. 198—240; P. Quentin—Bauchart, Lamartine et la politique etrangere de la Revolution de Fevrier, Paryż 1913.

289

Patrz J. Kucharzewski, The Polish Cause at the Frankfurt Parliament of 1848, „Bulletin of the Polish Institute of Arts and Sciences in America”, I (1942—3), s. 11—73. Patrz także wyżej, przyp. 4, rozdz. III tomu II, s. 613.

290

Na temat sprawy polskiej w okresie wojny krymskiej patrz M. Kukieł, Czartoryski and European Unity, 1770—1861, Princeton 1955; także M. Handeisman, La Guerre de Crimée: la question polonaise…, „Revue Historique”, LVII (1932), s. 270—315.

291

Patrz R. F. Leslie, Reform and Insurrection m Russian Poland 1856—1865, Londyn 1965.

292

Irene Roseveare, From Reform to Rebellion: A. Wielopolski and the Polish Question, 1861—1863, „Canadian Slavic Studies”, III (1969), s. 163—165; S. J. Żyźniewski, The Futiie Compromise Reconsidered: Wielopolski and Russian policy 1861—1863, „American History Review”, LXX (1965), s. 395-412; Z. Stankiewicz, Dzieje wielkości i upadku Aleksandra Wielopolskiego,Warszawa 1967.

293

Patrz S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe. Warszawa 1972; także W. Rudzka, Studies on the Polish Insurrectionary Government in 1863—1864, „Antemurale”, VIII (1967), s. 397-481.

294

Patrz J. Piisudski, Zarys historii militarnej powstania styczniowego, w: Pisma zbiorowe, t. 3, oprać. W. Lipiński, Warszawa 1937, s. 82—141; Bitwy i potyczki 1863—1864. Na podstawie materiałów drukowanych i rękopiśmiennych oprać. S. Zieliński, Rapperswil 1913.

295

Patrz E. H. Carr,Poland: or the cruise of the „Ward Jackson”, w: Romantic Exiles: a Nineteenth Century Portrait Gallery, Londyn 1949, s. 204—217.

296

J. H, Gleason, The Genesis of Russophobia in Great Britain: a study ofthe interaction ofpolicy and opinion, Cambridge, Mass., 1950; W. E. Mosse, England and the Polish Insurrection of 1863, „English Historical Review”, LXXI (1956), s. 28—55. Patrz także M. K. Dziewanowski, Hercen, Bakunin and the Polish Insurrection of 1863, „Journal of Central European Affairs”, VIII (1948), s. 58—78.

297

Patrz S. Kieniewicz, Polish Society and the Insurrection of 1863, „Past and Present” (1967), nr 37, s. 130—138, i tego samego autora, Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, Wrocław 1953.

298

M. Dubiecki, Romuald Traugutt i jego dyktatura podczas powstania styczniowego 1863—1864, Poznań 1925.

299

Traugutt: Dokumenty, listy, wspomnienia, wypisy, wyd. J. Jarzębowski, Londyn 1970, s. 200. Patrz E. Halicz, Proces Romualda Traugutta, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, II (1957), s.242—262.

300

Tekst na podstawie Traugutt: Dokumenty…, op. cit., s. 215—228.

301

Patrz Pamiętniki hr. Michała Mikołajewicza Murawiewa (Wieszatiela), 1863—1865, tłum. J. Cz., Kraków 1897.

302

Patrz G. Kennan, Siberia and the exile system. Nowy Jork 1891,t. l, 2. Także powyżej przyp. 7, rozdz. II tomu II.

303

M. K. Dziewanowski, The Polish Revolutionary Movement and Russia, 1904—1907, „Harvard Slavic Studies”, IV (1957), s. 375—395; S. Kalabiński, F. Tych, Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja: lata 1905—1907 na ziemiach polskich. Warszawa 1969. Patrz także Rok 1905 na ziemiach polskich: szkice i obrazki, wyd. B. Krauze, Warszawa 1955.

304

W. Jędrzejewicz, Sprawa Wieczoru: J. Piłsudski a wojna rosyjsko-japonska, 1904—1905, Paryż 4,s. 45.

305

Patrz Revolution, w: Józef Piłsudski, The Memoirs ofa Polish Revolutionary md Soldier, przekł. i wyd. D. R. Gillie, Londyn 1931, s. 151—178. [Przypis bibliograficzny dotyczy obszernej antologii pism Pilsudskiego, które powstawały na przestrzeni 26 lat, wydanej w angielskim przekładzie. Chodzi najprawdopodobniej o tom Moje pierwsze boje — przyp. tłum.].

306

Patrz A. Micewski, Roman Dmowski, Warszawa 1971: rozdz. 2: Bezwzględny przeciwnik rewolucji, 1905—1906; rozdz. 3: O kierunek polityki polskiej, 1907—1911.

307

Źródła do dziejów rewolucji 1905—1907 w okręgu łódzkim, wyd. N. Gąsiorowska, Warszawa 1958, t. l, cz. II, nr 229. Patrz P. Korzec, Walki rewolucyjne w Łodzi i w okręgu lódzkim w latach 1905—1907, Warszawa 1956.

308

Patrz A. Żamowska, Geneza rozłamu w PPS 1904—1906, Warszawa 1965.

309

Na temat frontu wschodniego patrz Alan Clark, Suicide ofthe Empires: the battles on the Eastern Front, 1914—1918, Londyn 1971; Norman Stone, The Eastern Front, 1914—1917, Londyn 1975.

310

Patrz T. Komarnicki, The Rebirth of Poland: Study in the Diplomatic History of Europe, 1914—1920, Londyn 1957; J. Holzer, J. Molenda, Polska w pierwszej wojnie światowej, wyd. 2, przejrzane i uzupełnione. Warszawa 1967; La Pologne: sa vie economique et sociale pendant la Guerre, wyd. M. Handelsrnan, Paryż 1933—38, t. l, 2.

311

Edward Słoński, Ta, co nie zginęła (1914), w: Zbiór poetów polskich XIX w.. Warszawa 1965, t. 4, s. 855—856. Pierwsze swoje wiersze Słoński pisał po rosyjsku.

312

K. Srokowski, NKN— Zarys historii, Kraków 1923; patrz także Jan Dąbrowski, Dziennik, 1914—1918, oprać. J. Zdrada przy współudziale E. Dąbrowskiej, Kraków 1977.

313

M. Leczyk, Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone 1917—1919, Warszawa 1966; J. Pajewski, Wokół sprawy polskiej: Paryz—Lozanna—Londyn 1914—1918, Poznań 1970.

314

Norman Davies, The Poles in Great Britain, 1914—1919, „Slavonic and East European Review”, L(1972), s. 63—89.

315

Patrz powyżej, przyp. 7, rozdz. X tomu II.

316

W. Lipiński, Polska Organizacja Wojskowa, „Bellona”, XXXVII (1931), s. 171—195.

317

W. Lipiński, Walka zbrojna o niepodległość Polski, 1905—1918, wyd. 2, Warszawa 1935. Praca jest opatrzona bibliografią i zawiera przegląd historii polskich formacji wojskowych na wszystkich frontach.

318

Patrz S. Dąbrowski, Walka o rekruta polskiego pod okupacją. Warszawa 1922.

319

Patrz S. Arski, Galicyjska działalność wojskowa J. Pilsudskiego 1906—1914, Warszawa 1967.

320

K. Kumaniecki, Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty, Warszawa—Kraków 1924,s.12.

321

W.Conze.Polnische Nation und Deutsche Politik im Ersten Weitkrieg, Kolonia 1958; E. R. Burke, The Polish policy of the Central Powers during the World War, Chicago 1936; Leon Grosfeld, La Pologne dans les plans imperialistes allemands, 1914—1918, w: La Pologne aux Congres International des Sciences Historiques a Rome, Warszawa 1955, s. 327—355.

322

I. Geiss, Der Polnische Grenzstreifen, 1914—1918: ein Beitrag żur deutschen Kriegspolitik im Ersten Weltkrieg, Lubeka - Hamburg 1960; P. R. Sweet, Germany, Austria, and Mitteleuropa, 1905—1916, w: Festschrift fur Heinrich Benedikt, wyd. H. Hantsch, A. Novotny, Wiedeń 1957.

323

J. W. Wheeler—Bennett, Brest—Litovsk: the Forgotten Peace, March 1918, Londyn 1938.

324

Rękopis autobiografii Ignacego Mościckiego, Archiwum Instytutu J. Piłsudskiego w Nowym Jorku, s. 129—130. Wg relacji Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego (ówczesnego adiutanta Józefa Piłsudskiego), w którego obecności toczyła się rozmowa gen. von Beselera z Piłsudskim.

325

R. Dmowski, Problems of East and Central Europę, Londyn 1916. Patrz N. Davies., op. cit. (przyp. 6 powyżej, s. 849).

326

A. Dallin, The Future of Poland, w: Russian Diplomacy m Eastern Europę 1914—1917, Nowy Jork 1963. Tekst oświadczenia Rządu Tymczasowego z 30 marca 1917 patrz Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko—radzieckich. Warszawa 1962, t. l, s. 18—20.

327

W sprawie oświadczenia bolszewików z 27 marca 1917 roku patrz ibidem, t. l, s. 8—9.

328

L. Gerson, Woodrow Wilson and the Rebirth of Poland, 1914—1920, New Haven 1953; V. Mamatey, The United States and East Central Europę, 1914—1920: a study in Wilsonian Diplomacy and Propaganda, Princeton 1959.

329

L. Grosfeid, Polskie reakcyjne formacje wojskowe w Rosji, 1917—1919, Warszawa 1956; H. Bagiński, Wojsko polskie na Wschodzie, 1914—1920, Warszawa 1921; S. Żbikowski, Zachodnia Dywizja Strzelców, „Z pola walki”, III (1960); M. Wrzosek, Polskie Korpusy Wojskowe w Rosji w latach 1917—1918, Warszawa 1969.

330

Por. poniżej, przyp. 7, rozdz. XXI tomu II

331

M. Stachiw, J. Sztendera, Western Ukrainę at the turning point of Europe's History, Scranton, Penn., 1969, l, 1918—maj 1919; Rosa Bailly, A City fights for its freedom: the rising of Lwów in 1918—1919, Londyn 1956; J. Bendow, Der Lemberger Judenpogrom, 1918—1919, Wiedeń 1919; S. Skrzypek, The problem of East Galicia, Londyn 1948.

332

Oficjalni historiografowie współczesnej Polski świadomie przeceniają rolę embrionalnego Rządu Ludowego Daszyńskiego w Lublinie, aby odwrócić w ten sposób uwagę od mającego wkrótce nastąpić sukcesu Piłsudskiego, jakim było utworzenie pierwszego rzeczywiście niepodległego rządu. Por. H. Jabłoński, Narodziny Drugiej Rzeczypospolitej, 1915—1919, Warszawa 1962. [Patrz przyp. 2, rozdz. I, s. 514; przyp. tłum.]

333

Józef Iwicki, Z myślą o Niepodległej: Listy Polaka, żołnierza armii niemieckiej z okopów I wojny światowej, 1914—1918, wyd. A. Juzwenko, Wrocław 1978.

334

Należy ubolewać, że najnowsza praca na temat historii Polski międzywojennej napisana w języku angielskim, Politics in Independent Poland, 1921—1939: the Crisis of Constitutional Government Antony Polonsky’ego, opublikowana w Oksfordzie w 1972, pomija trzy pierwsze lata powstawania i istnienia Rzeczypospolitej. J. Rotschild, East Central Europę between the two World Wars, Seattle 1975, umieszcza Polskę w szerszym kontekście terytorialnym. Z prac polskich należy wymienić następujące ważne wprowadzenia do tego okresu historii kraju: A. Micewski, Z geografii politycznej II Rzeczypospolitej’, Kraków 1965; M. M. Drozdowski, Społeczeństwo, państwo, politycy II Rzeczypospolitej, Kraków 1972; J. Żamowski, Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej, 1918—1939, Warszawa 1973; W. Pobóg—Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1865—1945, Paryż—Londyn 1953—56, t. l, 2; S. Mackiewicz, Historia Polski 11 Xl 1918 — 17 IX 1939, Londyn 1941. Patrz także praca zbiorowa Pologne 1918—1939, Neuchatel 1946— 47, t. 1—3.

335

Jest to pogląd dość ekscentryczny. Inne, pełne zacietrzewienia, wprowadzenia do tematu znaleźć można u Pobóg-Malinowskiego, op. cit., lub w: A. Ajnenkiel, Od rządów ludowych do przewrotu majowego. Warszawa 1968.

336

A. Przybylski, La Pologne en lutte pour ses frontieres, Paryż 1931; S. Pomarański, Pierwsza wojna polska, 1918—1920, Warszawa 1920 (zbiór komunikatów wojennych).

337

Norman Davies, White Eagle, Red Star (op. cit., patrz powyżej przyp. 9 rozdz. X).

338

Lord D’Abemon, The Eighteenth Deciswe Battie ofWorId History, Londyn 1931, s. 49 i nn. D’Abernon, ambasador królewski w Berlinie, był jednym z czołowych naocznych świadków bitwy nad Wisłą.

339

Izaak Babel, Historia jednego konia, w zbiorze opowiadań odeskich. Tłum. S. Pollak, Warszawa 8, s. 157—159. Patrz Norman Davies, Izaak Babel's Konarmiya Stories and the Polish-Soviet War, 1919—1920, „Modern Language Review”, XXIII (1972), s. 845—857.

340

P. Wandycz, Soviet-Polish Relations 1917—1921, Cambridge, Mass., 1969. Patrz także S. Dąbrowski, The Peace treaty of Riga, „Polish Review”, V (1960), s. 3—34.

341

Edward Gibbon (1737—94), angielski historyk, autor monumentalnego dzieła Zmierzch cesarstwa rzymskiego (przyp. tłum.).

342

D’Abernon, op. cit., s. 8—9.

343

Klara Zetkin, Reminscences of Lenin, Londyn 1929, s. 19—22. Patrz także S. W. Page, Lenin and World Revolution, Nowy Jork 1959, s. 154—176.

344

P.Wandycz, Generał Weygand and the Battle of Warsaw ,,Journal of Central European Affairs”, XIX (1960), s. 357—365, oraz tego samego autora: France and her Eastern Allies, 1919—1925, Minneapolis 1965.

345

Polska myśl demokratyczna w ciągu wieków. Antologia. Oprać. M. Kridl, W. Malinowski, J. Wittlin. Nowy Jork 1945, s. 270—271. Patrz także Historia państwa i prawa Polski. 1918—1939, część I, pod red. F. Ryszki, Warszawa 1962.

346

Na temat integracji patrz Drogi integracji społeczeństwa w Polsce XIX—XXw., pod red. H. Zielińskiego, Wrocław 1976, z artykułem Piotra Sławeckiego, Kilka uwag o roli —wojska w procesach integracyjnych i dezintegracyjnych II Rzeczypospolitej, s. 193—215.

347

S. Horak, Poland and her national minorities, 1919—1939, Nowy Jork 1961. Patrz A. Groth, Dmowski, Pilsudski and ethnic conflicts in pre-1939 Poland, „Canadian Slavic Studies”, III (1969), s. 69—91; La Pologne et le probleme des minorites: recueil d’informations, wyd. S. J. Paprocki, Warszawa 1935.

348

W. Napier, The Ukrainians in Poland: an historical background, „International Affairs”, XI (1932), s. 391-421; M.Feliński, The Ukrainians in Poland, Londyn 1931. Patrz także E. Rewiuk, Polish Atrocities in the Ukraine, Nowy Jork 1931; W. Szota, Zarys rozwoju OUN i UPA, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, VIII (1963), s. 163—218.

349

Martyrologiczną ocenę sytuacji Żydów w przedwojennej Polsce znaleźć można w: C. Stopnicka-Heller, On the edge of Destruction, Nowy Jork 1977. Bardziej przekonujące wprowadzenie w to zagadnienie daje ilustrowany album Image before my eyes: a photographic history of Jewish life in Poland, 1864—1939, wyd. L. Dobroszycki, B. Kirschenblatt—Gimblett, JIWO Nowy Jork 1977—78, t. 1,2. Patrz także H. M. Rabinowicz, The Legacy of Polish Jewry: a History of Polish Jews in the Inter-war Years, 1919—1939, Nowy Jork 1965.

350

N. Vakar, Belorussia: the making of a nation, Cambridge, Mass., 1956; S. Ełski (pseud.), Sprawa białoruska: zarys historyczno—polityczny. Warszawa 1931.

351

J. C. Hesse, The Germans in Poland, „Slavonic and East European Review”, XVI (1937), s. 93. Patrz także The German Fifth Column in Poland, Londyn 1941; S. Potocki, Położenie mniejszości niemieckiej w Polsce 1918—1938, Gdańsk 1938.

352

M. Carbone, La guestione agraria in Polonia, 1918—1939, Neapol 1976. Patrz także M. Mieszczankowski. Struktura agrarna Polski międzywojennej. Warszawa 1960; J. Ciepielewski, Wieś polska w latach wielkiego kryzysu 1929—1935. Materiały i dokumenty. Warszawa 1965; Z. Landau, The Polish Countryside in the years 1929—1935, Acta Poloniae Historica, IX (1964), s. 28—47.

353

Z pamiętników Jana Guzika, w: W dwudziestolecie wielkiego strajku chłopskiego, 1937—1957, Warszawa 1957, s. 185—188.

354

J. Żamowski, Robotnicy, w: Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej, op. cit., s. 48—113.

355

Na temat gospodarki w okresie przedwojennym patrz F. Zweig, Poland between Two Wars, Londyn 1944, oraz J. J. Taylor, The Economic Development of Poland, 1919—1950, Ithaca, N.J., 1952; także Z. Landau, Poland’s Economy against the background of the World Economy, 1913—1938, Acta Poloniae Historica, XX (1969), s. 75 i nn., oraz tego samego autora: The Influence of Foreign Capital on the Polish Economy, 1918—1939, w: La Pologne au XII Congres des Sciences Historiques a Vienne, Warszawa 1965, s. 133—145.

356

M. M. Drozdowski, Polityka gospodarcza rządu polskiego 1936—1939, Warszawa 1963, i tego samego autora. Geneza i rozwój Centralnego Okręgu Przemysłowego, w: Najnowsze dzieje Polski, Warszawa 1959, t. 2, s. 35—73.

357

S. Mauersberg, Wpływ oświaty na integrację społeczeństwa II Rzeczypospolitej, 1918—1939, w: Drogi integracji…, op. cit., s. 57—107.

358

S. Feret, Polska sztuka wojenna, 1918—1939, Warszawa 1972; E. Koztowski, Wojsko Polskie 1936—1939, Warszawa 1964.

359

Nieprzyjazny, ale rzetelny opis pozycji Kościoła można znaleźć w pracy Janiny Baryckiej, Stosunek kleru do państwa i oświaty: fakty i dokumenty. Warszawa 1934.

360

R. Dębicki, Foreign Policy of Poland, 1919—1932, Nowy Jork 1962; J. Korbel, Poland between East and West: Soviet and German diplomacy towards Poland 1919—1933, Nowy Jork 1963; J. Rothschild, Poland between Germany and USRR, 1926—1939: the Theory of Two Enemies, Piłsudski Institute Symposium, „Polish Review”, XX (1975), s. 3—63.

361

J. Rothschild, Piłsudski ‘s Coup d ‘Etat, Nowy Jork 1966; patrz także A. Garlicki, Przewrót majowy,’Warszawa 1978.

362

Ruch Dozbrojenia Moralnego, zainicjowany w latach trzydziestych w Oksfordzie przez kaznodzieję amerykańskiego. Franka Nathana Daniela Buchmana. Od 1938 r. ośrodek europejski mieści się w Caux w Szwajcarii, ostatnio także w Polsce, w opactwie Panien Benedyktynek w Jarosławiu (przyp. tłum.).

363

E. D. Wynot Jr., Polish politics in transition: the Camp ofNational Unity and the struggiefor power, 1935—1939, Ateny, Georgia, 1974; T. Jędruszczak, Pilsudczycy bez Pilsudskiego, Warszawa 1963.

364

Cyt. w: Polska myśl demokratyczna…, op. cit., s. 313—315. Na temat opozycji wobec sanacji patrz A. Czubiński, Centrolew… 1926—1930, Poznań 1963; T. Smoliński, Dyktatura J. Pilsudskiego w świetle konstytucji marcowej, Poznań 1970.

365

List W. Sikorskiego do J. Paderewskiego z 22 VI 1932 r. Cyt. w: Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, oprać. H. Janowska i C. Madajczyk, Wrocław 1974, t. 3.

366

Roman Knoll — komentarz dotyczy raczej napływu oficerów w szeregi urzędników administracji państwowej w wyniku przewrotu niż samego coup d’etat., cyt. w: A. Polonsky, op. cit., s. 333.

367

Patrz R. Dyboski, Poland m World Civilisation, Nowy Jork 1950, rozdz. 8 i 9. Na temat twórczości Witkiewicza patrz referaty w l tomie „Polish Review” z 1973 roku, nr 1—2, s. 1—157.

368

M. M, Drozdowski, Warszawiacy i ich miasto w latach Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1973.

369

Na temat polityki Józefa Becka por. H. L. Roberts, The Diplomacy of Colonel Beck, w: The Diplomats, wyd. G. Craig, F. Gilbert, Princeton 1953; oraz tego samego autora i Anny Cienciały: Poland and the Western Powers, 1938—1939, Londyn 1968. Wśród najważniejszych pamiętników dotyczących tego okresu należy wymienić: J. Beck, Final Report, Nowy Jork 1957; Diplomat in Berlin: the papers ofJ. Lipski, 1933—1939, wyd. W. Jędrzejewicz, Nowy Jork 1968; Diplomat in Paris 1936—1939: the papers and memoirs of J. Łukasiewicz, wyd. W. Jędrzejewicz, Nowy Jork 1970; J. Szembek, Journal 1933—1939, Paryż 1952; L. Noel, Une Ambassade a Varsovie, 1935—1939, Paryż 1946. Z najnowszych prac powstałych w Polsce: H. Batowski, Kryzys dyplomatyczny w Europie, 1938—1939, Warszawa 1962; tego samego autora: Ostatni tydzień pokoju, Poznań 1964; S. Stanisławska, Polska a Monachium, Warszawa 1964.

370

E. Kozłowski, Wojna obronna Polski 1939: wybór źródeł. Warszawa 1968, s. 36—38.

371

K. Lapter, Les garanties anglaises accordees a la Pologne en 1939, „Annuaire Polonais des Affaires Internationales”, II (1961), s. 192—221; S. Newman, March 1939: The British Guarantee to Poland, Oksford 1976.

372

Galeazzo Ciano, Pamiętniki 1939—1943, tłum. z jeż. ang. K. Fudakowski, Łódź 1949, t. l, s. 69,73,87.

373

Nazi—Soviet Relations: Documents from the Archives of the German Foreign Office, wyd. R. J. Sonntag, J. S. Beddie, Waszyngton 1948, s. 78. Na temat historii paktu hitlerowsko- sowieckiego patrz G. L. Weinberg, Germany and the Soviet Union, 1939—1941, Lejda 1954; J. W. Brugel, Stalin und Hitler: Pakt gegen Europa, Wiedeń 1973; A. Bregman, Najlepszy sojusznik Hitlera, wyd. 4, Londyn 1974. [Tekst polski paktu (Tajny protokół dodatkowy do układu z 23 sierpnia 1939 r.) wg: „Polityka”, 5 VIII 1989, s. 14].

374

Por. konkluzję J. Rothschilda: „Mimo wszystkich (…) niepowodzeń reżimu sanacyjnego (…) należy sprawiedliwie przyznać, że Piłsudski odegrał podstawową rolę w ukształtowaniu się panującego dziś powszechnie przekonania, że koncepcja Europy bez państwa polskiego jest nie do przyjęcia”, op. cit., s. 371.

375

(Szef Rady do Spraw Ścigania Zbrodni Państw Osi z ramienia USA) Nazi Conspiracy and Aggression, t. 4, Waszyngton 1948, s. 390—392, cytuje osobiste zeznania Naujocksa.

376

Heinz Guderian, Wspomnienia żołnierza, tłum. Jerzy Nowacki, Warszawa 1958, s. 59.

377

Nicholasa Bethella The War Hitler Won, Londyn 1972, zawiera opis politycznego tła kampanii wrześniowej. Clare Hollingworth, The Three Weeks 1 War in Poland, Londyn 1940, przytacza relacje naocznego świadka. Wśród opracowań wojskowych należy wymienić: R. M. Kennedy, The German Campaign in Poland, Waszyngton 1956; M. Norwid—Neugebauer, The Defence of Poland, September 1939, Londyn 1942; J. Kimche, The Unfought Battle, Londyn 1968; The German Invasion of Poland (The Polish Black Book), Polskie Ministerstwo Informacji, Londyn 1940; Polskie Sily Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Instytut Sikorskiego, t. l, Londyn 1951; T. Jurga, Wrzesień 1939, Warszawa 1970; Z. Flisowski, Westerplatte, Warszawa 1958; M. Zgórniak, A German general on the September Campaign, „Polish Western Affairs”, III (1962), s. 353; M. M. Drozdowski, Alarm dla Warszawy, Warszawa 1975.

378

Patrz Zbigniew Załuski, Siedem polskich grzechów głównych. Warszawa 1973, Grzech czwarty: z lancami na czołgi, s. 60—64.

379

Adrian Carton de Wiart, Happy Odyssey, Londyn 1950; z przedmową pióra Winstona Churchilla.

380

Dziennik Hansa Franka, wyd. S. Piotrowski, Warszawa 1956, s. 505.

381

Dwie najobszerniejsze prace na temat polityki hitlerowców w okupowanej Polsce to: M. Broszat, Nationalsozialistische Polenpolitik, 1939—1945, wyd. poprawione, Frankfurt-Hamburg 1965, i C. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970, t. l, 2; także wyd. niem. Die deutschen Besatzungspolitik in Polen, 1939—1945, Wiesbaden 1967.

382

Pamiętniki N. S. Chruszczowa, tłum. najeż, ang. Strobe Talbot: Krushchev Remembers, wstęp, komentarz i przypisy: E. Crankshaw, Londyn 1971, s. 128—129. W tym samym fragmencie pamiętników Chruszczow opisuje swoje spotkanie z Wandą Wasilewską, „która pomogła nam dotrzeć do tych Polaków, którzy wciąż w sposób irracjonalny czepiali się idei, że pakt Ribbentrop—Mołotow został przez nas wynegocjowany ich kosztem”.

383

Documents on German Foreign Policy 1918—1945, seria D (1937—1945), Londyn 1961, t. 11: The War Years (September l, 1940—January31, 1941), nr 638, s. 1068—1069.

384

Por. powyżej, przyp. 40, rozdz. XIX tomu II, s. 897.

385

W. Frischauer, Himmler: the evil genius of fhe Third Reich, Londyn 1953, s. 135—136. Patrz Zbrodnie hitlerowskie w Polsce, Warszawa 1946—47, t. 1,2.

386

Patrz K. M. Pospieszalski, Hitlerowskie prawo okupacyjne w Polsce: dokumenty, Poznań 1952— 58, t. 1,2; T. Cyprian, Wehrmacht: Zbrodnia i kara. Warszawa 1972; A. Konieczny, Pod rządami wojennego prawa karnego Trzeciej Rzeszy, Górny Śląsk 1939—1945, Warszawa 1972; J. T. Gross, Polish Society under German Occupation, 1939—1944, Princeton 1979.

387

Patrz G. R. Reitlinger, The Final Solution: an attempt to exterminate the Jews of Europe, 1939—1945, Londyn 1953. Pewne szczegóły techniczne oraz czas planowanej operacji nadal pozostają kwestią sporną. Patrz powyżej, przyp. 25, rozdz. IX tomu II, s. 744.

388

Patrz E. Duraczyński, Wojna a okupacja. Warszawa 1973.

389

T. Esman, W. Jastrzębski, Pierwsze miesiące okupacji hitlerowskiej w Bydgoszczy w świetle źródeł niemieckich, Bydgoszcz 1967; C. Łuczak, Kraj Warty, 1939—1945, Poznań 1972.

390

Rozkaz 0054 z 28 listopada 1940 roku, podpisany przez Guzevićiusa, Komisarza Ludowego Litewskiej SRR do Spraw Wewnętrznych, cyt. w: The Dark Side of the Moon, z przedmową T. S. Eliota, Nowy Jork 1947, s. 51. W myśl stosowanej przez Sowietów praktyki rozkaz deportacji obejmował również wszystkich członków najbliższej rodziny deportowanego.

391

Autor anonimowy, ibidem, s. 143—148. The Dark Side of theMoon jest jedną z nielicznych relacji opublikowanych w języku angielskim; istnieje natomiast szereg emigracyjnych materiałów polskich. Patrz np. Polacy w ZSRR 1939—1942: Antologia, wyd. M. Czapska, Paryż 1963. Jedno z nielicznych omówień tego problemu w kontekście powojennej Polski zawiera praca Krystyny Kersten, Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej. Warszawa 1974, w okresie późniejszym wycofana przez cenzurę. Liczba Polaków według istniejących ocen waha się od minimum 800 000 do maksimum przekraczającego 2 miliony. Patrz także R. Conquest, Kołyma, Londyn 1978. I.E.Buca, Vorkuta, Londyn 1976. Sołżenicyn, który korzystał ze źródeł prywatnych i fragmentarycznych, poświęca niewiele miejsca Polakom, ale jego opis deportacji „specjalnych osadników” z Estonii w 1940 roku dorównuje rangą akcjom dotyczącym Polaków — patrz Archipelag Gułag, 1918—1956. Próba analizy literackiej, tłum. M. Kaniowski, Paryż 1978, t. 3, cz. VI, rozdz. 4: Wywózka narodów. (Do polskiego oryginału wspomnień nie udało się dotrzeć. Angielski przekład materiałów dotyczących deportacji Polaków ukazał się drukiem w Londynie w 1946 r. Prace nad kompilacją, weryfikacją i doborem materiałów rozpoczęła Helena Sikorska w ostatnich latach życia męża, który jej te dokumenty udostępnił. Ostateczną wersję tekstu opracowała przyjaciółka H. Sikorskiej, angielska pisarka i żona Polaka, Zoe Zajdłerowa. Tekst został ukończony w 1944 r., już po śmierci generała Sikorskiego; jak napisała w angielskiej przedmowie Helena Sikorska, „po to, aby przedstawić prawdę, jako konieczny warunek zrozumienia, a zatem i pokoju”. Londyńskie wydanie The Dark Side of the Moon opatrzył przedmową T. S. Eliot. Drugie wydanie anglojęzyczne ukazało się w Nowym Jorku w 1947 r., a trzecie w 1990 r. także w USA z komentarzem i bibliografią autorstwa Johna Coutouridisa; przyp. tłum.).

392

Patrz przyp. 2, rozdz. I tomu II (przyp. tłum.).

393

Patrz jw.

394

J. K. Zawodny, Death in the Forest: the story of the Katyń Forest Massacre, Londyn 1971 [w jeż. pol.: Katyń. Z przedmową Z. Brzezińskiego, Lublin—Paryż 1989]. Patrz także J. Mackiewicz, The Katyń Wood Murders, Londyn 1950; Louis Fitzgibbon, Katyń: Crime without parallel, Londyn 1971; Sir Owen O’Malley, Katyń: Dispatches of Sir Owen O’Malley to the British Government. Chicago 1973; Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, wyd. W. Anders, Londyn 1962.

395

C. Madajczyk, Generalplan Ost, „Polish Western Affairs”, III (1962), nr 2, s. 391—442.

396

Patrz J. Billig, Les camps de concentration dans 1’economie du Reich hitlerien, Paryż 1973.

397

C. Madajczyk, Deportation in the Zamość Region in 1942 md 1943 in the light of German

Documents, Acta Poloniae Historica, I (1958), s. 75—106, oraz tego samego autora: Hitlerowski terror na wsi polskiej 1939—1945, Warszawa 1965.

398

Patrz E. Kogen, The Theory and Practice of Hell: the German concentration camps and the system behind them. Nowy Jork 1973.

399

J. Sehn, The Concentration Camp Oświęcim—Brzezinka, Warszawa 1957; J. Garliński, Fighting Auschwitz, Londyn 1975.

400

Tadeusz Borowski, Proszę państwa do gazu. Wybór opowiadań. Warszawa 1959, s. 105—108.

401

Kurt Franz był faktycznie jednym z członków załogi Treblinki (przyp. red.).

402

Międzynarodowy Trybunał Wojskowy, Norymberga 1946, t. 8, s. 324—329, luty 1946.

403

Autobiografia Rudolfa Hossa, komendanta obozu oświęcimskiego, tłum. W. Grzymski, Warszawa 1989, s. 141, 151—153.(W przekładzie zachowano oryginalny układ tekstu, tak jak został on zacytowany przez Normana Daviesa. Poszczególne partie pochodzą z Autobiografii, według danych z przyp. 29; przyp. tłum.).

404

Cyt. w: G. H. Stein, The Waffen SS, Nowy Jork 1966, s. 88.

405

Patrz War losses in Poland 1939—1945, wyd. R. Nurowski, Warszawa 1960. Patrz także powyżej, przyp. 25, rozdz. IX tomu II, s. 744.

406

T. Wyrwa, W cieniu legendy majora Hubala, Londyn 1974; Melchior Wańkowicz, Hubalczycy, Warszawa 1959.

407

Na temat polskiego ruchu oporu patrz: Armia Krajowa w dokumentach. 1939—1945, red. T. Pełczyński et. al., Londyn 1970—81, t. 1—5; T. Bór—Komorowski, The Secret Army, Londyn 1950; S. Korboński, Fighting Warsaw: the Story of the Polish Underground State 1939—1945, Londyn 1956; J. Karski, Story of a Secret State, Londyn 1945; J. Garliński, The Polish Underground State 1939—1945, „Journal of Contemporary History”, X (1975), s. 219—259; J. Mond, O sztuce przemilczania: kilka uwag o pracy pik. T. Jędruszczaka „Les organisations de la Resistance antihitlerienne en Pologne”, „Zeszyty Historyczne (Kultura)”, Paryż 1977, nr 39, s. 229—231.

408

J. Garliński, Poland, SOE and the Allies, Londyn 1969; patrz także tego samego autora, Hitler‘s Last Weapons: The Underground War against the VI and the V2, Londyn 1978; G. Bertrand, Enigme, Paryż 1973; F. Winterbotham, The Ultra Secret, Londyn 1975.

409

Righteous Among Nations: How Poles Helped the Jews, 1939—1945, wyd. W. Bartoszewski, Zofia Lewin, Londyn 1972.

410

L. Tushnet, To Die with Honour: the Uprising of the Jews of the Warsaw Ghetto, Nowy Jork 1965; A. ben Bernfes, The Warsaw Ghetto no longer exists: in their own words and photographs…, Londyn 1970; The Report of Jürgen Stroop…, Introduction and Notes by prof. B. Mark, Warszawa 1958.

411

NKGB — Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego — wyłonił się w 1943 roku z NKWD — Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych; powierzono mu odpowiedzialność za wszystkie tereny wyzwolone spod okupacji niemieckiej. W 1946 roku organizacja ta ustąpiła miejsca agendom Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MGN), które było poprzednikiem dzisiejszego Komisariatu Bezpieczeństwa Publicznego (KGB).

412

Radziecki Ludowy Komisariat Sprawiedliwości, Trial of the organisers, leaders and Members of the Polish Diversionist Organisations… June 18—21, 1945, Moskwa—Londyn 1945, s. 240; Z. Stypułkowski, Invitation to Moscow, Nowy Jork 1962.

413

Depesza od Bora do Naczelnego Dowództwa, 22 lipca 1944; cyt. w: J. Ciechanowski, Powstanie warszawskie. Zarys podłoża politycznego i dyplomatycznego. Warszawa 1984, s. 347—348.

414

Praca Jana Ciechanowskiego, op. cit., jest wiarygodnym źródłem informacji na temat genezy powstania warszawskiego.

415

RONA — akronim nazwy „Ruskaja Oswoboditielnaja Narodnaja Armija”. Została uformowana w ZSRR w roku 1942 z dezerterów radzieckich; dowodził nią były oficer radziecki polskiego pochodzenia, Mieczysław Kamiński, później rozstrzelany przez Niemców za niesubordynację.

416

Joanna K. Hanson, The Civilian Population and the Warsaw Uprising 1944. (Nie publikowana rozprawa doktorska, University of London 1978). Patrz także: Życie w powstańczej Warszawie. Sierpień—wrzesień 1944. Relacje — dokumenty, oprać. E. Serwański, Warszawa 1965.

417

J. K. Zawodny, Nothing but Honour, Nowy Jork 1977. Patrz także G. Bruce, The Warsaw Rising: 1 August to 2 October 1944, Londyn 1972; G. Deschner, The Warsaw Rising, Londyn 1972; H. von Krannhals, Der Warschauer Aufstand — 1944, Frankfurt n. Menem 1962.

418

Winston S. Churchill, The second World War, Londyn 1954, t. 6, rozdz. 9: Męczeństwo Warszawy, s. 126,127.

419

Tekst audycji radiowej z Warszawy, przytoczony w języku polskim w: T. Bór-Komorowski, Armia podziemna, Londyn 1951, s. 310.

420

K. F. Grau, Silesian Inferno: War Crimes of the Red Army on its march into Silesia, 1945: a collection of documents. Kolonia 1970.

421

Aleksander Sołżenicyn, Prussian Nights: a narrative Poem, tłum. J. Piwko, cyt. w: Norman Davies, Boże igrzysko (fragment zawierający rozdz. 19—23 tomu 2, z pominięciem części rozdz. 23, omawiającej okres rządów Gierka), tłum. A. Ponarska, J. Piwko, „Przedświt”, Warszawa 7,s. 48—49.

422

The Great Powers and the Polish Question, 1941—1945: A Documentary Study in Cold War Origins, wyd. A. Polonsky, Londyn 1976. Patrz także E. J. Rożek, Allied Wartime Diplomacy: A Pattern in Poland, Nowy Jork 1958.

423

Patrz Edward Raczyński, W sojuszniczym Londynie: dziennik ambasadora E… R… 1939—1945, Londyn 1960 (2 wyd., 1974).

424

S. Kot, Rozmowy z Kremlem, Londyn 1959, s. 125—128, 155—157.

425

Patrz P. Wandycz, Czechoslovak—Polish Confederation and the Great Powers, 1940—1943, Bloomington, Indiana, 1956; także L. L. Barrell, Poland and East European Union 1939—1945, „Polish Review”, III (1958), s. 87—127; E. Taborski, Polish—Czechoslovak Federation: the story of the first soviet veto, „Journal of Central European Affairs”, IX (1949—1950), s. 379—385.

426

Zob. przyp. 2, rozdz. I tomu II (przyp. tłum.).

427

Documents of Polish—Soviet Relations, 1939—1945, Instytut Sikorskiego, Londyn 1961, t. l, 2. Na temat znacznych rozbieżności w ocenach polityki Stalina patrz B. Kuśnierz, Stalin and the Poles: an indictment of the soviet leaders, Londyn 1949, oraz W. T. Kowalski, Walka dyplomatyczna o miejsce Polski w Europie, 1939—1945, Warszawa 1970.

428

W. Sworakowski, An error regarding East Galicia in Curzon ‘s Note to the Soviet Government, „Journal of Central European Affairs”, IV (1944), s. 3—26. Patrz także R. Yakemtchouk, La Ligne Curzon et la deuxième guerre mondiale, Paryż 1957.

429

W składzie polskiej delegacji znaleźli się także niekomuniści jak chociażby Stanisław Grabski czy Stanisław Mikołajczyk (przyp. red.).

430

Zob. przyp. 2, rozdz. I tomu II, s. 514 (przyp. tłum.).

431

Promethidion. Wiesław (w. 203—204), w: C. Norwid, Dzielą wszystkie, t. 3.: Poematy, Warszawa 1956, s. 459 (przyp. tłum.).

432

Kwestie terytorialne ciążą nad większością współczesnych opracowań z dziedziny historii Polski. Patrz O. Halecki, Poland’s Place m Europe, 966—1966, w. Studies in Polish Civilisations, wyd. D. S. Wandycz, Nowy Jork 1966, s. 15—22; J. H. Retinger, Poland’s Place in Europę, Londyn 1947; L. H. Woolsey, The Polish Boundary Question, „American Journal of International Law”, XXXVIII (1944), s. 441—448; H. Bagiński, Poland and the Baltic, Edynburg 1942; A. Żółtowski, Border of Europe, Londyn 1950.

433

Na temat konferencji pokojowej w Paryżu oraz jej następstw patrz H. W. V. Temperley, A History of the Peace Conference of Paris, Londyn 1920—24, t. 1—6; Sarah Wambaugh, Plebiscites since the World War, Waszyngton 1933, t. 1,2; także J. Błociszewski, La Restauration de la Pologne et la diplomatie européenne, Paryż 1927; Poland, w: Some Problems of the Peace Conference, wyd. C. H. Haskins, R. H. Lord, Cambridge, Mass., 1920; S. Kozicki, Sprawa granic Polski na konferencji pokojowej w Paryżu, Warszawa 1921.

434

Norman Davies, Lloyd George and Poland, 1919—1920, „Journal of Contemporary History”, VI (1971), s. 132—154.

435

G. M. Gathome-Hardy, A Short History of International Affairs 1920—1939, Londyn 1950, s. 132—154.

436

P. Wandycz, Pierwsza Republika a Druga Rzeczpospolita: szkic, „Zeszyty Historyczne”, Paryż 1974, nr 28, s. 3—20; W. J. Rosę, Czechs and Poles as neighbours, „Journal of Central European Affairs”, XI (1951), s. 153—171; W. Benesz, The Psychology of Polish-Czechoslovak Relations, „Central European Federalist”, XV (1967), s. 21—28; J. Kozeński, Czechosłowacja w polskiej polityce zagranicznej w latach 1932—1939, Poznań 1964. Patrz C. M. Nowak, Czechoslovak—Polish Relations 1919—1939: a selected and annotated Bibliography, Stanford 1976.

437

J. Chlebowczyk, Nad Olzą: Śląsk Cieszyński w wiekach XVIII, XIX i XX, Katowice 1971. Patrz także Norman Davies, Wielka Brytania a plebiscyt cieszyński, 1919—1920, „Sobótka”, XXI (1972), s. 139—165; K. Witt, Die Teschener Frage, Berlin 1935; V. Tapie, Le Pays de Teschen et les rapports entre la Pologne et la Tchecoslovaquie, Paryż 1936.

438

K. Tymieniecki, The History of Polish Pomerania, Poznań 1929.

439

S. Askenazy, Danzig and Poland, Londyn 1932; C. M. Kimmich, The Free City of Danzig and German Foreign Policy, 1919—1934, New Haven 1968; J. B. Mason, The Danzig Dilemma, Stanford 1946.

440

Patrz J. D. F. Morrow, The Peace Settlement in the Polish-German Borderland, Londyn 1936.

441

Patrz Z. Wieliczka, Wielkopolska a Prusy, 1918—1919, Warszawa 1933.

442

Sarah Wambaugh, op. cit., t. l, rozdz. 6. Patrz także F. G. Campbell, The Struggle for Upper Silesia, 1919—1922, „Journal of Modern History”, XLII (1970), s. 361—385; H. Zieliński, The Social and Political Background to the Silesian Risings, Acta Poloniae Historica, XXVI (1972), s.73—108.

443

Foreign Relations of the United States, Poczdam, t. 2, s. 1579—1580. Patrz także W. Wagner, The Genesis of the Oder—Neisse Line: a study of diplomatic negotiations during Worid War Two, Stuttgart 1957; G. Bluhm, Die Oder-Neisse Frage, Hanower 1967; A. Błoński, Wracamy nad Odrę: historyczne, geograficzne i polityczne podstawy zachodnich granic Polski, Londyn 1942; W. M. Drzewieniecki, The German-Polish Frontier, Chicago 1959; Z. Jordan, The Oder—Neisse Line, Londyn 1952; J. Kokot, The Logic of the Oder—Neisse Line, Poznań 1959; B. Wiewióra, Granica polsko-niemiecka w świetle prawa międzynarodowego, Poznań 1957.

444

Western and Northern Poland, wyd. T. Derlatka et al., Poznań 1962; por. Ch. Wasserman, Europe’s Forgotten Territories, Kopenhaga 1960.

445

Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko—radzieckich, Polska Akademia Nauk, Akademia Nauk ZSRR, t. 2: listopad 1918—kwiecień 1920, Warszawa 1961, nr 311, s. 572—574. Zbiór ten jest szczególnie godny uwagi ze względu na zuchwalstwo, z jakim dokonano pominięć.

446

Patrz powyżej, przyp. 53, rozdz. XX tomu II, s. 945.

447

S. Grabski, The Polish-Soviet Frontier, Londyn 1943; J. Dąbski, Pokój ryski. Warszawa 1931.

448

Na temat federalistycznej polityki Piłsudskiego patrz M. K. Dziewanowski, Joseph Pilsudski: a European federalist, 1918—1922, Stanford 1969. Wśród bardziej nieprzyjaznych omówień trzeba wymienić: J. Lewandowski, Prometeizm — koncepcja polityki wschodniej piłsudczyzny, „Biuletyn WAP”, seria historyczna I, II (1958) nr 2/12, (1959) nr 1/14, i tego samego autora: Imperializm słabości. Warszawa 1967; A. Deruga, Polityka wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy, 1918—1919, Warszawa 1969; S. Mikulicz, Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, Warszawa 1971. Najdogłębniejsze studium polityki polskiej wobec Rosji w tym okresie można znaleźć w pracy Adolfa Juzwenki Polska a biała Rosja: od listopada 1918 do kwietnia 1920, Wrocław 1973.

449

P. Łossowski, Stosunki polsko—litewskie w latach 1918—1920, Warszawa 1966; A. F. Senn, The Great Powers, Lithuania and the Vilna Question, 1920—1928, Lejda 1966; R. C. Lukas, The Seizure of Vilna, October 1920, „Historian”, XXIII (1961), s. 234—246.

450

Patrz powyżej, przyp. 23, rozdz. XVIII tomu II, s. 858.

451

Patrz J. Ciechanowski, Defeat in Victory, rozdz. 35: Pressure Diplomacy, Londyn 1948, s. 351—352.

452

K. Rosen—Zawadzki, Karta buduszczej Jewropy, „Studia z dziejów ZSRR i Europy Środkowej”, VIII (Wrocław 1972), s. 141—145, z mapą.

453

Patrz H. Batowski, Słownik nazw miejscowych Europy Środkowej i Wschodniej XIX i XX wieku, Warszawa 1964; praca zawiera historyczne i językowe wprowadzenie do tematu.

454

Karl Baedeker, Northern Germany…, Lipsk—Londyn 1890, s. 255—261.

455

Poland— Travel Guide, Sport i Turystyka, Warszawa 1970: Wrocław, s. 132—139.

456

Na temat rozmów Mikołajczyka ze Stalinem patrz Rozmowa T. Arciszewskiego, 15-ego stycznia 1945 r., „Zeszyty Historyczne”, Paryż 1947, nr l.

457

Festung Breslau: dokumenty oblężenia 1945, Wrocław 1962; R. Majewski, T. Sozańska, Bitwa o Wrocław, Wrocław 1975.

458

Mieczysław Orłowicz, Guide Illustré de la Pologne, Warszawa 1927, s. 197—208.

459

Mychajło Rudnickij, Lwiw wczera i siegodnia, w: Lwiw—Lwow: Malij ilustrowanyj putiwnik, wyd. A. Paszuk, I. Derkacz, Lwów 1962, s. 34; por. także hasło „Lwów” w Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej.

460

Na temat polskich poglądów na dzieje Lwowa patrz S. Mękarski (J. Rudnicki), Lwów: a page of Polish History, Londyn 1943, oraz tego samego autora Lwów and the Lwów Region, Polskie Ministerstwo Informacji, Londyn 1945, także J. Mękarska, Wędrówka po ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej, Londyn 1966.

461

Tu i do końca rozdziału patrz przyp. 2, rozdz. I tomu II, s. 514 (przyp. tłum.).

462

Patrz powyżej, przyp. 18 i 19.

463

A. E. Senn, The Emergence of Modern Lithuania, Princeton 1959.

464

N. P. Vakar, Belorussia: the making of a nation, Cambridge, Mass., 1956.

465

J. Reshetar, The Ukrainian Revolution 1917—1920, Princeton 1952.

466

Patrz powyżej, przyp. 23, rozdz. XVIII tomu II, s. 858.

467

Patrz P. Wandycz, Z zagadnień współpracy polsko—ukraińskiej w latach 1919—1920, „Zeszyty Historyczne”, Paryż 1967, nr 12.

468

N. W. Bethell, The Last Secret: the delivery to Stalin of over two million Russians by Britain and the United States, Nowy Jork 1974; N. Tołstoj, Victims of Yalta, Londyn 1971, s. 321.

469

M M. Khrushevsky, A History of Ukrainę, wyd. O. J. Frederiksen, Hamden, Connecticut, 1970; O. Martowycz, The Ukrainian Liberation Movement in modern times, Edynburg 1972.

470

Zdanie to brzmi u Sienkiewicza: „Nienawiść wrosła w serca i zatruła krew pobratymczą i żadne usta długo nie mówiły »Chwała na Wysokościach Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli«„ (przyp. tłum.).

471

Taras Szewczenko, Do umarłych i żywych i nie narodzonych rodaków moich na Ukrainie i nie na Ukrainie mój list przyjacielski, tłum. C.Jastrzębiec-Kozłowski, w: Wybór poezji, oprać. M. Jakubiec, Wrocław 1974, s. 175.

472

Hymn skruchy (Recessional) — wiersz napisany w 1897 roku na brylantowy jubileusz panowania królowej Wiktorii, uznany za manifest posłannictwa narodu brytyjskiego (przyp. tłum.).

473

P. Hoffmann, The History of the German Resistance, 1933—1945, Londyn 1977, s. 33 i nn.; także A German of the Resistance: the Last Letters of Count von Moltke, Oksford 1946.

474

Joseph Freiherr von Eichendorff, Der zerbrochene Ringiem, w: Werke in zwei Banden, Lipsk b.d., t. l, s. 347. Abschied, ibidem, s. 158, i Der Umkehrende, w: The Oxford Book of German Verse, ed. E. L. Stahl, wyd. 3, Londyn 1967, s. 270—271. Patrz R. Cardinal, Joseph Freiherr von Eichendorff, w: The German Romantics in Context, Londyn 1975, s. 134—143.

(W cienistej dolinie nad zdrojem / Młyńskie koło się toczy. / Tu niegdyś był dom miłej mojej./ Dziś jej nie ujrzą me oczy. / O rozległe doliny / O wzgórza, wyniosłe. / O lesie mój piękny, zielony — / Miejsca, w które pragnienia wrosły. / Gdzie tęsknoty me tkwią uwięzione! / (…), / W lesie wypisane odczytasz w samotności / Prawdy spokojne, wieczne słowa: / W czym szukać prawdziwych wartości, / Jak kochać, jak żyć, jak postępować /(…)/ Niedługo odejdę, choć dziś na ciebie patrzę, / Obcego świata przejdę bramę, / W gwarnych miejskich ulic teatrze / Obcy widz, wpatrzony w życia dramat. / W nasz los cierpienie się wkrada / Jak złodziej podstępny skrycie / Każdemu się rozstać wypada / Z tym, co najdroższe miał w życiu; przyp. tłum.).

475

Georg Heym, Der Krieg, w: The Oxford Book of German Verse, op. cit., s. 458.

(Potężny, wyniesiony nad tlące się ruiny, / Trzykroć wbija żagiew w dzikie niebiosów głębiny, / Na wskroś przeszywa odbicie chmur burzą rozdartych, / Przebija wieczną pustkę i ciemności martwe, / Płomieniem żagwi noc wokół spopielona gore, / Smoła i ogień ściekają w dół, topiąc Gomorę; przyp. tłum.).

476

Gunter Grass, Pan Kichot, w: Wiersze wybrane, wybór i oprać. B. Fac, tłum. Z. Jaskuła, Gdańsk 1986, s.13.

477

Patrz The German Eastern Territories beyond Oder and Neisse in the light of the Polish Press, Wurzburg 1958; Z. Kaczmarezyk, One Thousand Years ofthe History of the Polish Western Frontier, Acta Poloniae Historica, V (1962), s. 79—106; P. Łysek, Poland’s Western and Northern Territories: a millenium of StruggIe, Nowy Jork 1973, i in. Mimo że w ostatnim okresie w nauce polskiej uczyniono wiele w celu rozładowania co brutalniej szych roszczeń niemieckiego nacjonalizmu, nie zrobiono zbyt dużo, aby podważyć równie przesadne roszczenia nacjonalistycznych interpretatorów polskich. Działalność takich ośrodków, jak Instytut Zachodni w Poznaniu, którego celem jest badanie stosunków z Niemcami, bezustannie hamuje interwencja cenzury, której uproszczone spojrzenie na przeszłą agresję niemiecką i obecny niemiecki rewanżyzm uniemożliwia jakiekolwiek bezstronne potraktowanie tego tematu. [Zob. przyp. 2, rozdz. I tomu II (przyp. tłum.).]

478

Christoph August Tiedge, Elegie auf dem Schlachtfelde bei Kunersdorf, w: The Penguin Book of German Verse, wyd. L. Forster, Londyn 1959, s. 235—241.

(O, nie mogą się już obrzucać przekleństwami / Ci, którzy tu spoczęli, leżąc ramię w ramię. / Ich dusze razem weszły w krainę pokoju, / Wymieniając miłości dar, co miłość żywi. / To tylko myśl człowieka, niechętnego braciom, / Wciąż nie dozwala ziemi połączyć się z niebem. / (…) / Szlachetnym jest uczuciem dla laurów pogarda, / Ludzkie szczęście przewyższa sławę bohatera. / Zwieńczona laurem głowa w czaszkę się przemienia, / A wieniec w proch obraca, jednocząc się z ziemią. / Przyszedł dzień mroczny, w którym śmierć zmiotła Cezara, / Jak wicher, co unosi liść zerwany z drzewa. / Fryderyk wyciągnięty leży w ciasnym grobie, / Aleksander jest tylko drobną garstką pyłu. / Jak mały jest dziś wielki wódz, co świat brał szturmem! / Wszystko dawno ucichło, jak cichnie grom burzy, / Między robaki rozdzielone jego ciało, /I przez satrapów jego rozdarte cesarstwo /; przyp. tłum.).

479

M. K. Dziewanowski, The Communist Party of Poland: an outline history, Cambridge, Mass., wyd. 2, 1976; R. R. Starr, The Polis h Communist Party 1918—1948, „Polish Review”, I (1956), s.41—59.

480

P. Brock, Polish Socialists in early Victorian England, „Polish Review”, VI (1961), s. 33—53.

481

K. J. Cottam, Bolesław Limanowski: a Polish theoretician of agrarian socialism, „Slavonic and East European Review”, II (1973), s. 58—75.

482

L. Blit, The Origins of Polish Socialism: The History and ideas of the first Polish Socialist Party, 1878—1886, Londyn 1971; F. Perl, Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim do powstania PPS, Warszawa 1932.

483

J. P. Netti, Rosa Luxemburg, Londyn 1966, t. 1,2. Patrz także H. B. Davis, The national Question: Selected Writings by Rosa Luxemburg, Nowy Jork 1976.

484

L. Wasilewski, Zarys dziejów PPS, Warszawa 1925; H. Jabłoński, Polityka PPS w czasie wojny 1914—1918, Warszawa 1958; T. Daniszewski, Zarys historii ruchu robotniczego, CL. 1,1864—1917, Warszawa 1956; A. Kochański, SDKPiL w latach 1907—1910, Warszawa 1971; W. Najdus, Z historii kształtowania się poglądów SDKPiL w kwestii narodowej, „Z pola walki”, V (1962), nr 3.

485

Liczebność KPRP ocenia się na 5 do 6 tysięcy członków (przyp. red.).

486

F. Świetlikowa, Powstanie KPRP, „Z pola walki”, I (1958), s. 1051—1075; także R. Solchanyk, The Foundation of the Communist Movement in Eastern Galicia, 1919—1921, „Slavic Review”, XXX (l 971), s. 774—794.

487

Norman Davies, White Eagle, Red Star (op. cit., patrz powyżej przyp. 9, rozdz. X tomu II), s. 150—159 i przypisy.

488

Na temat Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polskiego, tzw. „Polrewkomu”, patrz Archiwum Trockiego (Harvard), t. 546, cyt. w: P. Wandycz, Soviet—Polish Relations, 1917—1921, Cambridge, Mass., 1969, s. 230; także W. I. Lenin, Dzielą, wyd. 5, Moskwa 1958, t. 51, s. 266.

489

Patrz J. A. Reguła, Historia KPP w świetle faktów i dokumentów, wyd. 2, Warszawa 1934, s.169—288.

490

Eighteenth Congress of the CPSU: Report given by Comrade D. Manuilsky, „World News and Views”, 6 IV 1939, s. 382, cyt. w: M. K. Dziewanowski, op. cit., s. 151—152. Patrz I. Deutscher, The Tragedy of Polish Communism between two World Wars, w: Marxism in our Time, Londyn 1972; także J. Kowalski, KPP 1935—1938: Studium historyczne. Warszawa 1975.

491

Państwowy Zarząd Polityczny, naczelny organ sowieckich władz bezpieczeństwa (1928—1934) (przyp. tłum.).

492

Patrz A. Korboński, The Polish Communist Party, 1938—1942, „Slavic Review”, XXVI (1966), s. 430—444.

493

Władysław Broniewski, Rozmowa z Historią, w: Zbór poezji 1925—1944, Jerozolima 1944, s.110.

494

Por. Szkice z polskiego ruchu robotniczego w latach okupacji hitlerowskiej, 1939—1945. Zarys historii. Warszawa 1964.

495

Pełna historia kariery Gomułki, a zwłaszcza jego dwuznacznych stosunków z rosyjskim komunizmem, nie została jeszcze napisana. Istnieją natomiast dwa przejrzyste wprowadzenia: N. Bethell, Gomulka: his Poland and his Communism, Londyn 1969, oraz P. Raina, Gomułka: eine politische Biographie, Kolonia 1970.

496

Por. Norman Davies, Poland, w: Communist Rule in Europe, 1944—1949, wyd. M. McCauley, Londyn 1977, s. 39—57. Wśród kilku autoryzowanych relacji z tego okresu należy wymienić: W. Góra et al.. Zarys historii polskiego ruchu robotniczego, 1944—1947, Warszawa 1971;N. Kolomejczyk, B. Syzdek, Polska w latach 1944—1949. Zarys historii politycznej, Warszawa 1971.

497

A. Schaff, Filozofia człowieka. Warszawa 1962.

498

L. Kołakowski, Katolicyzm a humanizm, w: Światopogląd i życie codzienne. Warszawa 1957; Jezus Chrystus — Prorok Reformator, „Argumenty” (1965), nr 12.

499

L. Kołakowski, Kapłan i błazen. Rozważania o teologicznym dziedzictwie współczesnego myślenia, „Twórczość” XV (1959), nr 10, s. 82.

500

S. Ossowski, Teoretyczne zadania marksizmu, „Myśl Współczesna” (1948), nr l.

501

H. Skolimowski, Polski marksizm, Londyn 1969, po raz pierwszy wydane w języku angielskim: Polish Marxism, Londyn 1967.

502

Zakończenie tego akapitu i cały następny — patrz przyp. 2, rozdz. I tomu II.

503

W niniejszym rozdziale z racji dużej ilości odniesień do sytuacji współczesnej okresowi powstawania Bożego igrzyska (przed r. 1980), dziś już zdezaktualizowanych, nie będą one oznaczane w tekście i odsyłane do przyp. 2 na s. 514, gdzie znajduje się informacja o dacie ukończenia książki (1979) i jej wydaniach angielskich (1981, 1982, 1983, 1985) (przyp. wyd.).

504

Wśród ogólnych opracowań historii PRL należy wymienić: R. Hiscocks, Poland: Bridge for the Abyss? An interpretation of developments in post-war Poland, Londyn 1963; J. F. Morrison, The Polish People’s Republic, Baltimore 1968; H. J. Stehie, The Independent Satellite: Society and Politics in Poland sińce 1945, Londyn 1965. Patrz także Poland since 1956: Readings and Essays on Polish Government and Politics, wyd. T. N. Cieplak, Nowy Jork 1972.

505

Patrz T. Żenczykowski, Geneza i kulisy PKWN, „Kultura”, Paryż 1974; G. H. Janczewski, The Origin of the Lublin Government, „Slavonic and East European Review”, I (1972); Scaevola (pseud.), The Lublin Committee: a study inforgery, Londyn 1945. Autoryzowaną wersję procesu budowania władzy komunistycznej w Polsce podaje W. Góra et. al., także N. Kołomejczyk, B. Syzdek, op. cit., patrz przyp. 18, rozdz. XXII tomu II, s. 1001.

506

Materiały z sympozjum Polska Ludowa, Warszawa 1964, wydane przez C. Madajczyka z okazji dwudziestej rocznicy utworzenia PKWN, zawierają wiele danych faktograficznych, natomiast niewiele istotnych komentarzy na temat podstawowych kwestii politycznych.

507

Patrz The Beginnings of Communist Rule in Polana. December 1943 — Juty 1945, wyd. A. Polonsky i B. Drukier, Londyn 1980, passim.

508

Ibidem, wyciąg z protokołu z posiedzenia KC PPR w dniach 20—21 maja 1945 roku, nr 75, s. 424—442.

509

J. Ciechanowski, Defeat in Victory, Londyn 1948; A. B. Lane, I Saw Freedom Betrayed, Londyn 1949; S. Mikołajczyk, The Rape of Poland: the Paltem of Soviet Domination, Nowy Jork 1948; J. Malora, La Pologne d’une occupation a 1’autre, 1944—1952, Paryż 1952.

510

A. Korboński, The Politics of Socialist Agriculture in Poland, 1945—1960, Nowy Jork 1964; patrz także H. Słabek, Dzieje polskiej reformy rolnej, 1944—1948, Warszawa 1972.

511

Patrz Z. Stypułkowski, Invitation to Moscow, Nowy Jork 1962, passim.

512

S. Kluz, W potrzasku dziejowym, Londyn 1978.

513

Na temat wojny domowej patrz W walce ze zbrojnym podziemiem, wyd. M. Turlejska, Warszawa 1972; na temat działalności UPA: A. B. Szczęśniak, W. Szopa, Droga donikąd: działalność OUN. Uch likwidacja w Polsce, Warszawa 1973, oraz beletryzowana relacja Jana Gerharda Łuny w Bieszczadach, Warszawa 1968. Druga z tych pozycji została wycofana z obiegu. Autor trzeciej został zamordowany w niewyjaśnionych okolicznościach.

514

S. Banasiak, The Settlement of the Polish Western Territories, 1945—1947, „Polish Western Affairs”, VI (1965), s. 121—149; Krystyna Kersten, The Transfer of German Population from Poland, 1945—1947, Acta Poloniae Historica, X (1964), s. 27-27; J. B. Schechtman, The Polish-Soviet Exchange of Population, „Journal of Central European Affairs”, IX (1949), s. 289—314; Krystyna Kersten, Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej. Warszawa 1974.

515

Obecnie Węgliniec (przyp. tłum.).

516

Umowa między Brytyjskimi i Polskimi Reprezentantami Połączonej Egzekutywy Repatriacyjnej w sprawie transferu ludności niemieckiej z Polski, zawarta między brytyjską Armią Renu i władzami polskimi w Warszawie (Berlin, 14 lutego 1946 r.), w: Granica na Odrze i Nysie Łużyckiej (Zbiór dokumentów i materiałów), wyd. T. Kowalski i P. Lippóczy, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1971, s. 241—245.

517

Patrz. S. Schimitzek, Truth or conjecture: German civilian warlosses in the East, Poznań 1966.

Relację proniemiecką zawiera praca Alfreda M. de Zayasa, Nemesis at Potsdam: the Anglo-Americans, and the Expulsion of the Germans: Background, Execution, Consequences, wyd. poprawione, Londyn 1979.

518

Patrz wyżej, przyp. 8.

519

M. Turlejska, Zapis pierwszej dekady, 1945—1954, Warszawa 1972, s. 71—73. Praca ta, napisana przez byłą działaczkę partyjną, znającą sprawy od wewnątrz, jest jednym z bardzo niewielu opracowań, które oddają sprawiedliwość naczelnemu problemowi tej epoki: jak zbudować komunistyczny rząd, nie mając poparcia ze strony społeczeństwa.

520

Był to pomysł Władysława Bieńkowskiego, ale — zwłaszcza wobec wydarzeń 1948 r. — nie miał szans, aby się przyjąć (przyp. red.).

521

Patrz J. Pawłowicz, Strategia frontu narodowego PPR, Warszawa 1965.

522

Faked Elections in Poland as Reported by Foreign Observers, wyd. A. Bregman, Londyn 1947.

523

Chodzi o gen. Gustawa Paszkiewicza (przyp. red.).

524

Na temat zdławienia opozycji demokratycznej patrz S. Mikołajczyk, op. cit. (patrz wyżej przyp. 7); także Karol Popiel, Na mogiłach przyjaciół, Londyn 1966; F. Wilk, Lista członków PSL zamordowanych, 1944—1964, „Zeszyty Historyczne”, Paryż VI (1964).

525

Oficjalną wersję fuzji PPS i PPR przedstawiają: B. Syzdek, Polska Partia Socjalistyczna w latach 1944—1948, Warszawa 1974; D. Klin, Dwudziesta rocznica likwidacji PPS, „Zeszyty Historyczne”, Paryż, XV (1969), s. 209—212.

526

J. Drewnowski, The Central Planning Office on Wal: an Account of the Beginnings of Stalinism in Poland, „Soviet Studies”, XXXI (1979), nr l, s. 23—42 (poprawiona wersja artykułu z „Zeszytów Historycznych”, XXVIII, Paryż 1974).

527

A. Ułam, Crisis in the Polish Commmist Party, w: Titoism and the Comintern, Cambridge,

Mass., 1953, s. 146—188; R. Wraga, Pacyfikacja polskiego komunizmu, „Kultura”, Paryż (1948), nr 9/26, s. 5—12.

528

Szersze omówienie tego okresu znajduje się w artykule Normana Daviesa Poland, w: CommunistRule in Europę 1944—1949, wyd. M. McCauley, Londyn 1977, s. 39—57.

529

Czesław Miłosz, Zniewolony umyśl, Paryż 1953.

530

W. Broniewski, Nadzieja, w: Wiersze zebrane. Warszawa 1955, s. 189 (przyp. tłum.).

531

B. Meissner, Der Warschauer Pakt: Dokumentensammlung, Kolonia 1963; Służba informacyjna NATO, The Atlantic Alliance and the Warsaw Pact: case studies in communist conflict resolution, Cambridge, Mass., 1971; F. Wiener, Die Armeen der Warschauer-Pakt Staaten, Wiedeń 1971.

532

Patrz The Collectivisation of Agriculture in Eastern Europe, wyd. I. T. Sanders, Lexington, Kentucky, 1958.

533

L. Blit, The Eastern Pretender: Bolesław Piasecki. His Life and Times, Londyn 1965, a zwłaszcza A. Micewski, Współrządzić czy nie kłamać. Pax i Znak w Polsce 1945—1976, Paryż 1978.

534

Por. A. Burda, Polskie prawo państwowe. Warszawa 1969; J. Triska, Constitutions of the Communist Party States, Stanford 1968. Patrz także R. C. Gripp, The Political System of Communism, Londyn 1973.

535

J. Światło, Za kulisami bezpieki i partii. Nowy Jork 1955.

536

Adam Ważyk, Poemat dla dorosłych, w: Wiersze wybrane. Warszawa 1982, s. 127—129. Patrz J. Mieroszewski, „Kultura”, Paryż (1963), nr 9/191, s. 122—127.

537

Flora Lewis, A Case History of Hope: the story of Poland’s Peaceful Revolution, Garden City 1958; Konrad Syrop, Spring in October, Nowy Jork 1957; National Communism and Popular Revolt in Eastern Europę: a selection of documents on events in Poland and Hungary, February—November 1956, wyd. P. E. Zinner, Nowy Jork 1956; G. Sakwa, The Polish October: a reappraisal through historiography, „Polish Review”, XXIII (1978), nr 3, s. 62—78.

538

Patrz W. Jedlicki, Chamy i Żydzi, „Kultura”, Paryż (1962), nr 12/182, s. 3—41.

539

Na temat prowęgierskieh sympatii w Polsce patrz A. Bromke, Poland, w: The Hungarian Revolution in Retrospect, wyd. B. Kirały, P. Jonas, „Studies on Society in Change” nr 6, Nowy Jork 1958,s. 87—94.

540

Wydarzenia marcowe 1968 r.. Seria: Dokumenty, Biblioteka „Kultury”, t. 167, Paryż 1969; W. Bieńkowski, Motory i hamulce socjalizmu, ibidem, t. 183, Paryż 1969.

541

Nr XV (1973) „Canadian Slavonic Papers” był poświęcony w całości wypadkom z r. 1970 oraz ich wpływowi na wszystkie aspekty życia w Polsce. Patrz Rewolta szczecińska i jej znaczenie, wyd. Ewa Wacowska, Paryż 1971, oraz A. Bromke, J. W. Strong, Gierek’s Poland, Nowy Jork

542

Orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich, w: Materiały i dokumenty. Warszawa 1966, s. 17, 18. Patrz także A. Liebich, La lettre des évêques: une tude sur les réactions polonaises à la Ostpolitik de la RFA, „Etudes Internationales”, VI, Montreal (1975), s. 501—528. Na temat powojennych stosunków dyplomatycznych, patrz W. W. Kulski, Germany and Poland: from war to peaceful relations, Syracuse 1976.

543

W momencie gdy powstawał oryginalny tekst Bożego igrzyska, tj. przed rokiem 1980, omawiane w nim fakty i wydarzenia uzasadniały użycie czasu teraźniejszego, który utrzymuję w myśl zasady wierności przekładu. Uwaga ta odnosi się do całości niniejszego rozdziału (przyp. tłum.).

544

Czarna księga cenzury PRL — l: 1977,2: 1978, wyd. T. Strzyżewski, Londyn 1977—78, zawiera szczegółowy zbiór przepisów i ustaw cenzury z okresu 1974—78 r.

545

Patrz E. Rosset, The Demography of the New Poland, Acta Poloniae Historica, XVI (1967), s. 109—138; L. Kosiński, Demographic Developments in the Soviet Union and Eastern Europe, Nowy Jork 1976.

546

J. H. Montias, Central Planning in Poland, New Haven 1952; M. Kaser, J. G. Zieliński, Planning in Eastern Europę, Londyn 1970; G. R. Feiwel, Problems in Polish Economic Flaming: Continuity; Change and Prospects, Londyn 1971, i A. Korboński, Gospodarka polska na bezdrożach planowania, „Kultura”, Paryż (1963), nr 6/188, s.153—155.

547

A. Zauberman, Industrial Progress in Czechoslovakia, Poland and East Germany, 1937—1962, Londyn 1964; G. R. Feiwel, Polana’s Industrialisation Policy: a current analysis, Londyn 1971; J. G. Zieliński, Economic Reforms in Polish Industry, Londyn 1973; S. Leszczycki, T. Lijewski, Geografia przemyslu Polski, Warszawa 1974, i M. C. Ernst, lnd.ex.es of Polish industrial production, 1937—1960, wyd. T. P. Alton, Nowy Jork 1967; tego samego autora, Overstatement of industrial growth in Poland, „Quaterly Journal of Economics”, XXIX (listopad 1965), s. 623—641.

548

A. Korboński, op. cit. (patrz wyżej, przyp. 8). W. Bieńkowski, Katechizm rolniczy, „Kultura”, Paryż (1970), nr 11/278, s. 81—94.

549

Czarna księga…, op. cit., s. 31—38. Na temat handlu zagranicznego w ogóle patrz J. Wilczyński, The Economics and Politics of East—West Trade, Londyn 1969; G. P. Lauter, P. M. Dickie, Multinational Corporations and East Europem Socialist Economics, Nowy Jork 1975, i R. Skalski, Rzeczywistość handlu zagranicznego PRL, „Kultura”, Paryż (1971), nr 6/285, s. 101—107.

550

Patrz odmienne interpretacje w: Social Groups in Polish Society, wyd. D. Lane, G. Kolankiewicz, Londyn 1972. Patrz także J. Szczepański, Polish Society, Nowy Jork 1970, oraz A. Matejko, Social Change and Stratification in Eastern Europe, Nowy Jork 1974.

551

W. Kalinowski, Poland, w: Urban Development in East Central Europe, oprać. E. A. Gutkind et. al., wyd. Gabriele Gutkind, Londyn 1972.

552

Patrz B. Mieczkowski, Szacunki zmian w placach realnych w latach 60—tych, „Kultura”, Paryż (1971), nr 12/291, s. 93 i nn.

553

Patrz B. Mieczkowski, Bezrobocie w systemie komunistycznym, „Kultura”, Paryż (l 968), nr II/,s. 92—100.

554

J. Miedzińska, Likwidacja samorządu robotniczego, „Kultura”, Paryż (1958), nr 6/128, s. 105; P. Barton, Misere et revolte de 1’ouvrier polonais: 25 ans du syndicalisme d’etat: les 74 jours du proletariat, Paryż 1971; A. Litwin, Prawda o Radach Robotniczych, „Zeszyty Historyczne”, Paryż, XXIV (1973), s. 52—67.

555

B. Brodziński, Stopa życiowa w Polsce, 1945—1963, Londyn 1965. Od roku 1975 sytuacja ogólna uległa ponownie drastycznemu pogorszeniu.

556

Patrz 20 lat Ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1967, recenzja T. Nowackiego, „Zeszyty Historyczne”, Paryż, XII (1968), s. 203—206, wraz z przypisami; E. Żółtowski, Kto, kiedy, dlaczego o wojsku i obronności kraju. Warszawa 1973; The Military Balance, Międzynarodowy Instytut Spraw Międzynarodowych, Londyn 1977, Polana: s. 14—15.

557

J. R. Fiszman, Revolution and Tradition in People ‘s Poland: Education and Socialisation, Princeton 1972; G. Singer, Teacher Education in a Communist State: Poland 1956—1961, Nowy Jork 1965; Z. Skubała, Z. Tokarski, Polish Universities, Warszawa 1959. Patrz także A. Gella, Student Youth in Poland: four generations, 1945—1970, „Youth and Society”, VI (1975), nr 3, s. 309—343.

558

Sławomir Mrozek, Utwory sceniczne nowe, Kraków 1975, s. 126—127. Inteligencja jest przedmiotem nieustających kontrowersji; patrz np. A. Gella, The Life and Death of the old Polish intelligentsia, „Slavonic Review”, XXX (1970), s. 1—27; A. Matejko, Świadomość inteligencka, „Kultura”, Paryż (1971), nry 7/286,8/287, s. 126—137; W. Rysak, Inteligencja polska: rzeczywistość czy mit, „Kultura”, Paryż (1972) nry 7/298, 8/299, s. 178—185; G. Mond, The Role of the Intellectuals, „Canadian Slavonic Papers”, XV (1973), s. 122—133.

559

Zbigniew Herbert, Co myśli pan Cogito o piekle, w: Wiersze zebrane. Warszawa 1982, s. 252.

560

Patrz B. M. Maciejewski, Twelve Polish Composers, Londyn 1976.

561

J. Piekałkiewicz, Communist Local Government: a study ofPoland, Ohio 1977.

562

Zgodnie z konstytucją z 1952 oraz poprawkami wniesionymi w 1976, nadzór partii nad państwem oraz sojusz z ZSRR są podstawowymi zasadami prawnymi.

Mimo że organy partyjne różnią się od państwowych, stanowiska państwowe są z reguły powierzane członkom partii, a dygnitarze partyjni piastują dodatkowo urzędy państwowe.

Na płaszczyźnie instytucjonalnej komórki partyjne działają we wszystkich gałęziach wszystkich instytucji rządowych, w każdej (abiyce, szkole i biurze, uzupełniając kontrolę odgórną szczegółowym nadzorem wewnętrznym.

Prawny nadzór partii nad państwem, w połączeniu z podporządkowaniem wszystkich niższych organów partyjnych wyższym władzom partii, w praktyce daje gwarancje, że wszelki zarząd i administracja zostaną uzależnione od kolegialnej dyktatury Biura Poltycznego PZPR.

w W. Sokolewicz, Changes in the structure and functions of the Polish Sejm, „East Central Europe”, II (1975), s. 78—91. Na temat poprawek do konstytucji z r. 1976 patrz Dziennik Ustaw, nr 7, póz. 36, z 21 II 1976. Główne zmiany dotyczą Artykułu l, który wprowadza na określenie PRL termin „państwo socjalistyczne” w miejsce poprzedniego „demokracja ludowa”; Artykułu 3.1, który określa PZPR mianem „przewodniej siły politycznej” w kraju, oraz Artykułu 6.2, gdzie mówi się, że PRL „umacnia przyjaźń i współpracę z ZSRR i innymi państwami socjalistycznymi”.

563

V. Gsovski, Church and State behind the Iron Curtain, Nowy Jork 1955. Nowszy komentarz zawierają artykuły J. Turowicza, L. Dembińskiego i S. Staronia w „Canadian Slavonic Papers”, XV (1973), s. 151—183. Dwie biografie papieża — Mary Craig, Man from a far country, Londyn 1979, oraz: J. Błażyński, Pope John Paul II. A Manfrom Kraków, Londyn 1979 — dają żywy obraz katolicyzmu w dzisiejszej Polsce.

564

Karta Narodów Zjednoczonych została podpisana 26 czerwca 1945 r. w San Francisco. Weszła w życie 24 października 1945. Polska ma w ONZ status członka—założyciela, ale ze względu na fakt istnienia dwóch rządów na konferencji w San Francisco nie była obecna. Przedstawiciel Polski złożył podpis pod Kartą NZ właśnie 16 października 1945 r. (przyp. red.).

565

Z. Brzeziński, The Soviet Bloc: Unity and Conflict, Cambridge, Mass., 1960; A. Bromke, Polish Foreign Policy in the 1970’s, „Canadian Slavonic Papers”, XV (1973), s. 192—204.

566

Norman Davies, Magical Mystery Tour of Poland, „The Times”, 27 X 1972.

567

Obecnie wiadomo, że pewne szczegóły oficjalnego życiorysu Gierka są niezgodne z faktami. Patrz Jan Nowak—Jeziorański, Polska z oddali. Warszawa 1989, s. 275—277 (przyp. tłum.).

568

Tej kluczowej cyfry nigdy się nie ujawnia w polskich źródłach, ale nie ma wątpliwości, że zadłużenie na Zachodzie rosło w alarmującym tempie w ciągu całej dekady. W roku 1979 suma zadłużenia zamykała się już liczbą złożoną z jedenastu cyfr; przekroczyła 20 miliardów dolarów, osiągając w ten sposób poziom równy szacunkowej sumie zadłużenia ZSRR.

569

Dissent in Poland: reports and documents in translation, December 1975—July 1977, Związek Polskich Studentów i Absolwentów na Emigracji, Londyn 1977; P. K. Raina, Political Opposition in Poland, 1955—1977, Londyn 1978.

570

Postscriptum zostało napisane przez wtóra. Bożego igrzyska przed 1981 r., co oczywiście znajduje odbicie w jego treści (przyp. tłum.).

571

Antoni Słonimski, Obrona księżyca, w: Wiersze, Warszawa 1974, s. 104.

572

Leopold Staff, Podwaliny, w: Wybór poezji, wyd. M. Jastrun, Wrocław 1970, s. 224.

573

Tekst (do s. 1097, w. 29) wg: „Tygodnik Powszechny”, nr 13 (2074) z 26 marca 1989, zatytułowany jw. Zmiany i skróty pochodzą od autora. Interwencje cenzury — zgodnie z wolą Daviesa — zachowano jak w pierwodruku (przyp. tłum.).

574

Fragment usunięty przez cenzurę brzmi: „Rozmiary totalitarnej cenzury prewencyjnej dostrzegłem dopiero w 77 roku, po przeczytaniu Czarnej księgi cenzury PRL, wydanej w Londynie na podstawie źródłowych dokumentów przywiezionych z kraju” (przyp. wyd.).

575

Usunięte przez cenzurę: „wymyśla albo zamazuje” (przyp. wyd.).

Загрузка...