Колас расказвае пра сябе

Лірычныя адступленні

Вузкае. Абдымкі з дубамі. Колас чытае «Адплату». Пачуццё сям’і. Думка аб уяўным бляску. Ташкенцкае захапленне. Дзённік расказвае пра паэму. Аўтар зноў у крытычных рызах. Загублены раздзел «Сымона-музыкі». Што гаварыла Сымонкава ігра. Імправізацыя. Новае аблічча героя.

Трохі падшорхла зямля. Насустрач адна адной пачалі расці крохкія шкляныя стрэлачкі на лужынах. I ад гэтага берагі іх сталі выразаныя, быццам у кляновым лісці, толькі празрыстыя.

Так было звечара. А на раніцу за вільгатнаватым заходнім ветрам прыляцела і ўдарылася ў шыбы зімовая птушка.

Белае пер’е насыпалася ўсюды, і адразу ж зрабілася вельмі светла, чыста і крыху пуставата: увесь будзённы клопат заслаўся снегам.

Пачала класціся зіма.

Як заўсёды, уяўленне прапануе на гэтыя словы дзіцячы малюнак. Вялізны пушысты звер умошчваецца на зімоўку. Дужыя лапы разграбаюць лагавішча ў сухім лісці да мяккага і цёплага моху. Пакруціўшыся і паскавытаўшы, звер кладзецца і, уздрыгваючы, засынае. А зверху на белае футра цярусіцца белы снег, і вось яшчэ адзін белы курган вырастае на соннай зямлі…

Такім надвор’ем цяжка ўседзець у хаце, і мы паехалі ў Каралішчавічы. Канстанцін Міхайлавіч пахадзіў па не рушаным ніводным полазам, не топтаным ніводнаю нагою снезе. Потым пастукаў у нейчы пакой, і туды адразу ж сышліся ўсе зімовыя жыхары дома творчасці.

— Даволі, хлопцы, тварыць, пасядзім, пагаворым, — кажа Канстанцін Міхайлавіч. — Адарву вас ад работы.

Хтосьці кідае дзяжурны жарт, што ад гэтага літаратура толькі выйграе. Робіцца весела, але Канстанцін Міхайлавіч раптоўна выключаецца з гаворкі. Ён маўчыць, паглядаючы, як за акном шпарка цямнее, і ад гэтага, здаецца, бліжэй і хмурней падступаюцца пад дом спічастыя яліны.

— Вузкае ўспомнілася, — растлумачыў ён мне назаўтра.

Вузкае — гэта падмаскоўны санаторый, дзе Канстанцін Міхайлавіч адпачываў у канцы 1944 г. Там мы — П. Броўка, Даніла Канстанцінавіч і я — віншавалі яго з днём нараджэння. Ехалі цераз усю Маскву трамваем да апошняга прыпынку. Потым даволі доўга ішлі палявой дарогаю, па хмызняках на вострым сіверы. Добра такі памерзлі…

У пакоі, дзе жылі Канстанцін Міхайлавіч і Марыя Дзмітраўна, на акне паміж рамамі была зроблена кармушка для птушак.

— Харчуюцца па маім раскладзе, — тлумачыў Канстанцін Міхайлавіч, пакуль мы распраналіся і хукалі на рукі. — Дакладна пільнуюцца санаторнага раскладу. Ведаюць, калі нас кормяць.

Сапраўды, як толькі надышоў час абеду, зляцелася неверагодная колькасць сініц. Ім паміж дубэльтамі, нам з гаспадарамі ў маленькім пакойчыку было цеснавата, але затое не нудна. Сініцы ціўкалі, дзеўбучы крошкі, мы агалошвалі тосты за новы творчы год, за сустрэчу ў Мінску, адкуль не так даўно папрыязджалі. Пасля вызвалення ў сталіцы не быў толькі Канстанцін Міхайлавіч, дый ён, як кажуць, сядзеў ужо на спакаваных чамаданах.

Галоўны пачастунак чакаў нас пасля абеду. Канстанцін Міхайлавіч скончыў паэму «Адплата» і абяцаў пачытаць. Аднак ён падняўся і запрапанаваў спачатку прайсціся ў парк.

Так Колас пазнаёміў нас з дубамі, пазнаёміў літаральна, бо кожнае дрэва мела чалавечае імя. Канстанцін Міхайлавіч ахрысціў іх так трапна, што, калі называў чарговае імя, здавалася, перад намі не дуб, а сапраўдны Рыгор, вясковы дзядзька ў лапціках і шапцы-аблавушцы. Наймагутнейшы і найстарэйшы ў гэтай сям’і называўся Сымон-дзядзя. Ён замацаваўся на жыццё ў Коласавым вершы «Вузкае». Падставы для пашаны і далікатнага абыходжання з дрэвам, безумоўна, былі. Мы паспрабавалі абняць Сымона: не ставала рук. Да нас далучыўся Канстанцін Міхайлавіч. Ён пачаў клікаць у гурт і Марыю Дзмітраўну.

— Хопіць і вас, самі добрыя дубы, — ласкава пасміхнулася яна.

— Не надта ўжо і дубы, — падхапіў жарт Броўка, — калі ўпяцёх аднаго не абдымем.

Канстанцін Міхайлавіч абіваў з паліто прыстаўшыя пад час «абдымкаў» парушынкі.

— З добрым чалавекам, хлопцы, — абазваўся ён, — ніколі не пашкодзіць абняцца. Вось вы і змацавалі дружбу з Сымонам-дзядзькам.

I павёў нас па прыцярушаных сняжком лясных сцежках, дзе хадзіў сам кожную раніцу і вечар, каб і мы пасябравалі з нагледжанымі і дапушчанымі ў сэрца мясцінамі.

Краявід быў падобны да беларускага. Тут Коласу лягчэй было ператрываць апошнія дні расстання з радзімаю. А ён нецярпліва рыхтаваўся да сустрэчы.

Вось і зараз, калі спыніліся мы на ўзлеску, як за магнітнаю стрэлкай, Колас павярнуўся ў бок Беларусі, нібыта мог разглядзець яе абрысы за плячыма вялізнага сусветнага горада, што, дыхаючы камінамі, запальваў перад намі вячэрнія агні.

— Баюся, сэрца разарвецца, калі ўбачу дом…

Сказаў і скінуў шапку. I болей не аказаўся. Сціхлі і мы, каб не парушаць яго размовы з тым, што было далёка і ў той жа час поруч, з чым ён быў разлучаны доўгія гады вайны і аглядаў кожную хвіліну, што магутна і ўладна ўваходзіла з яго істоты ў нашы і, хоць мы маўчалі, само вымаўляла сваё светлае імя — бацькаўшчына.

Вярнуўшыся ў санаторый, мы атрымалі па дубовым кійку, якія Канстанцін Міхайлавіч уласнаручна выразаў у бліжэйшых гайках, а потым загінаў на цяпельцы кульбы.

Ён узяў рукапіс і гартаў яго, выбіраючы раздзелы для чытання. На нечым, нарэшце, спыніўся.

— Гэта я для абароны пакінуў, — прамовіў, падсоўваючы да сябе замашны, як бічык, кій. — Калі вельмі нападаць пачняце…

Канстанцін Міхайлавіч прачытаў нам тады амаль усе лірычныя адступленні. Зрабіў гэта, відаць, знарок, бо сюжэтныя раздзелы, будучы выхаплены з цэласці, патрабавалі б растлумачэнняў. А можа, проста хацеў паказаць самае лепшае.

«Успомню я лес Беларусі», — пачулася ў пакоі. У горле цёпла заказытала горкая жальба па знішчаным лясным харастве, і зараз жа прачнулася радасная падзяка родным барам. За тое, што ўстоялі, што далі прытулак чалавеку ў чорныя дні.

Тут жа, не даючы апомніцца, дыхнула навальніца, нагадаўшы пра пачатак нашэсця. «Над полем, дзе спелі жыты і пшаніца», — чытаў роўна, не павышаючы голасу, паэт, а мы, усхваляваныя, сачылі, як па чарзе змяняюцца тоны і фарбы, святлее неба, лягчэй робіцца жыту, і пачынае яно пакрысе падымаць калоссе, сагрэтае ўзышоўшым сонцам.

Недзе далёка перагукнуўшыся з Янкам Купалам, у тым жа народным ключы, але зусім па-свойму, вырасла афарыстычнае выслоўе, простае і ад гэтага яшчэ больш моцнае:

А словы вернасці радзіме і партыі злажыліся ў ёмкую лаканічную формулу:

Колас даўно скончыў чытаць, а мы ўсё маўчалі, удзячныя яму за часіну чыстага і глыбокага перажывання.

У той вечар, вярнуўшыся ў Маскву, мы яшчэ няхутка развіталіся. То словам, то думкай радаваліся, што можам у кожную хвіліну папытацца рады ў Коласа, а то і проста, без патрэбы, падысці да яго, адчуць на сабе ягоны позірк.

Пра нешта падобнае ў адчуванні гаворыць і Канстанцін Міхайлавіч зараз, больш чым праз дзесяць год пасля сустрэчы ў Вузкім.

— Вы пайшлі тады, а мы з Марусяю — услед. Дапазна хадзілі па парку. I што кожны з вас гаварыў і як трымаўся — усё перабралі. I сышліся зрэшты на адным: вялікае гора — вайна, і яна ўмацавала ў людзей пачуццё сям’і. Нават далёкія людзі пачалі адзін у адным сваякоў адчуваць. Няўжо ж яно страціцца, з такою мукай і крывёй народжанае пачуццё? — гадалі мы з Марусяй. Выходзіць, нашы сумняванні мелі падставу. Магло зноў да вялікай бяды дайсці, каб…

Канстанцін Міхайлавіч на трохі змаўкае.

— Каб… не просты і мудры закон прыроды, якому падпарадкуюцца нават усеўладныя. А колькі мы яму паклонаў палажылі! I я… У той самай «Адплаце»…

Ён глыбока ўздыхае і задумваецца. Далейшыя словы тлумачаць аб чым. Аб Вузкім, аб той пары, калі не быў яшчэ адзін.

— Нябожчыца праўду думала. Марыя Дзмітраўна не любіла яго. Казала: у такіх людзей не ўгадаеш, дабро табе зробіць ці злое. Нездарма ў народзе пра нізенькіх асоб кажуць: палавіна на зямлі, а палавіна — пад зямлёю. Не даходзілі гэтыя Марусіны словы да майго сэрца. Толькі ў Ташкенце аднекуль узялася адна думка. Запомніў яе для аповесці.

Мы часамі лішняе ўтлумачваем самі сабе пра чалавека. А страціўшы крытычныя адносіны, надзяляем яго звышнатуральнымі рысамі, надаём уяўнага бляску. I тым самым прыніжаем сябе, падпадаем пад яго магічную сілу.

Навеялася гэта думка, пахадзіла яна са мною з тыдзень і адступілася.

Пад восень 1943 года пачалося наша шырокае наступленне. Я страшэнна чакаў кожнай перадачы, ведаў на намяць усе загады, лічыў салюты. Удзячнасць за гэта перавысіла мае сумненні. Яны забыліся, і з гэткім настроем пісаў я «Адплату». Цяжка і доўга пісалася яна, дый засталася неацэненай.

Тут адзін мой знаёмы прычыніўся. Я яму даў па-сяброўску рукапіс пачытаць. Дык ён спачатку мне ў вочы рознае гарадзіў, а пасля ганіў, дзе толькі мог. Стварылася вакол паэмы нездаровая абстаноўка… Ну, і досыць!

Аб гэтым даводзіцца чуць не першы раз. У голасе Канстанціна Міхайлавіча ўздрыгвае па-дзіцячы горкая крыўда. Пры ўсёй дальнабачнасці і спрактыкаванасці ён падзяляе лёс многіх аўтараў — памыляцца ў ацэнцы сваіх твораў — і схілен ставіць «Адплату» ледзь не на адзін узровень з «Новаю зямлёю». Аднак сёння ў яго няма настрою паглыбляцца ў далейшыя меркаванні на гэтую тэму.

Канстанцін Міхайлавіч гаворыць, што спадарожнічала напісанню «Адплаты».

— У той час усё прыбывала добрых спраў і вестак. Мы гналі немцаў, забіралі свае землі і гарады. На кожную падзею хацелася адгукнуцца. Але змясціць у паэму ўсё, што чулася і думалася, не было змогі. А пісаць верш — пераб’ецца настрой, і страціш смак да работы. Вось і знайшоў я продухавіну. Пачаў пісаць лірычныя ўстаўкі. Яны ўвязваліся ў агульную тканіну паэмы, але маглі ісці ў свет асобна, адны…

Тут адкрывалася магчымасць яшчэ раз зазірнуць у патайнае. У свет фармавання твораў.

Я пацікавіўся, з чаго і як узнікла задума, і заадно спытаў, ці даводзілася яе змяняць і што цяжэй за ўсё ўдавалася.

— Ад задумы амаль не адступаў. Усплывала сёе-тое пішучы, як заўсёды. Але гэта нязначныя рэчы. Ішоў строга па плану. Вось пацікаўся.

I даў мне даволі тоўсты вучнёўскі сшытак з надпісам «Кніга ташкенцкага быція». Гэта быў дзённік! Што такі ёсць, думка ў мяне ўзнікала неаднойчы, але на магчымасць зазірнуць у яго я не спадзяваўся.

Канстанцін Міхайлавіч няголасна прамовіў:

— Бяры дамоў. Але не паказвай нікому. I сам пастарайся чытаць толькі тое, што напісана пра «Адплату». А калі не ўтрываеш, дык памаўчы. Тут ёсць адна гісторыя, а ёй рана яшчэ з’яўляцца на свет.

Прызнаюся шчыра: я не ўтрываў! Прачытаў дзённік ад лаўкі да лаўкі і з радасцю пераканаўся, што, не зважаючы на той цяжкі час і шэсць дзесяткаў гадоў з гакам, сэрца Канстанціна Міхайлавіча змагло раскрыцца перад раптоўным пачуццём. Яно нарадзіла смутныя і светлыя радкі, змушала аўтара іх пісаць і самога ж насіць лісты, рабіць крук, каб хоць здалёк зірнуць на вокны адрасата, шукаць сустрэч…

Але, помнячы яго просьбу, буду расказваць толькі тое, што тычыцца паэмы.

Першы запіс, з якога пачынаецца гісторыя «Адплаты», у «Кнізе ташкенцкага быція» (будзем далей называць яе — дзённік) з’явіўся 2 красавіка 1943 года:

«Прабаваў напісаць верш. Тэма — здраднік паслужыў прычынаю вялікага гора чалавечага. Праз яго маці страціла сына. Яна плача, прычытае па ім. Здраднік праходзіць і ўсё гэта чуе. Як успрымае ён вынікі свае здрадніцкай чыннасці.

Верш не даваўся. Патрабуе выношвання. Тэма мяне займае. Напісаў некалькі строф на другую тэму, якая яшчэ зусім неакрэслена. Можа, з часам з гэтага выйдзе невялікая паэма».

Цераз два дні Канстанцін Міхайлавіч робіць запіс:

«Вечарам прабаваў пісаць на „неакрэсленую“ тэму».

Да 12 красавіка работа значна пасунулася наперад. Паэма выйшла са стадыі задумы, страціла неакрэсленасць, ужо ўпамінаецца ў запісах з азначэннем «новая» і мае назву «Адплата».

«Закончан першы раздзел — 100 радкоў», — натуе Канстанцін Міхайлавіч у дзённіку.

Звярнуўшыся да напісанага, мы можам зрабіць некалькі вывадаў. Пачаты верш аб здрадніку, а магчыма, толькі задума яго, зліліся з накідамі «неакрэсленай» паэмы, паслужылі стрыжнем першага раздзела «Адплаты». Туды ж увайшло і галошанне маці па страчаным сыне (трэці падраздзел).

13 красавіка «…работа не надта паддавалася», зазначае Колас і назаўтра дадае: «…з напісанага ўчора амаль не ўзяў нічога, апроч адной страфы». Затое 17-га, адзначаючы працу па перапісцы і праўцы зробленага, аўтар мог спадзявацца: «Можа, вечарам скончу другі раздзел».

Трэба думаць, што гэта ўдалося, бо назаўтра Канстанцін Міхайлавіч даў сабе адпачынак. Наступны дзень прайшоў у турботах: выклікалі на 3-ці Усеславянскі мітынг. 20-га з раніцы быў на прыёме ў СНК Узбекістана, а «ўвесь вечар прасядзеў каля акна», любаваўся навальніцай. Толькі 21-га ўспамінаецца пра паэму. Раніцай яму нядужылася: «у вачах з’явіліся плямы», але ўдзень усё ж «прысеў за работу». Відаць, гэты дзень быў плённы, бо запіс ад 22-га гаворыць: «Раніцою скончыў раздзел — пахаванне».

Паводле нумарацыі раздзелаў у канчатковым варыянце гэта быў трэці раздзел, але няпоўны, толькі дзве яго часткі, дзе апісваецца пахаванне Івана. Нататка ад 25 красавіка сведчыць аб намерах больш падрабязна звярнуцца да вобраза Цімоха. Як відаць, гэта і было зроблена ў дзвюх частках, што завяршылі раздзел.

Выезд у Маскву і хвароба прымусілі адкласці работу аж да 2 чэрвеня. Аб гэтым дазваляе меркаваць запіс, зроблены 3-га таго ж месяца:

«Зараз трэба зрабіць праўку напісанага ўчора». I ніжэй: «Работа наткнулася на труднае месца. Справа ідзе аб здрадніку. Здраднік не ў поўнай меры. Хістаецца».

Адсюль можна здагадацца, што Колас пачаў работу над чацвёртым раздзелам, дзе хісткаму Цімоху супрацьстаўляецца Жыгун, «фашысцкі прыслужнік заўзяты».

На гэтым і замарозілася пісанне амаль на тры тыдні. Перш за ўсё стрымлівала руку складанасць задачы: тут Колас падышоў да стрыжнявой думкі. Адцягненая задума павінна была пераліцца ў чалавечы характар. Як на тое, назбірвалася мноства рознага клопату. Пісаў верш пра Купалу, рыхтаваў уступнае слова да купалаўскага вечара. Гэта быў абавязак сэрца. Сярод іншых абавязкаў даводзілася быць у доме і гаспадаром і гаспадыняю — хварэла Марыя Дзмітраўна.

Толькі праз тры тыдні, 25 чэрвеня, Канстанцін Міхайлавіч мог даць сабе справаздачу:

«Напісаў чатыры страфы. Раздзел гэты адказны. Трэба шмат прадумаць».

Як відаць, запіс адносіцца ўсё да таго ж чацвёртага раздзела. Але вось мінае зусім небагата часу, і Канстанцін Міхайлавіч 3 ліпеня адзначае: «Трохі пісаў пачатак шостага раздзела». Значыць, за нейкіх восем дзён былі закончаны аж два раздзелы! Чацвёрты — адказны — аб здрадніку і пяты апісанне побыту разбуранай фашыстамі вёскі.

Рывок! Як гэта нязвыкла для Коласа з яго паслядоўнасцю работы над творам.

Методыку Коласавага пісання падрабязней і грунтоўней ускрыюць даследчыкі. Мы звярнуліся да некалькіх дзённікавых запісаў, каб убачыць разам з чытачом, як расла задума, як не даваў сабе палёгкі пісьменнік. Нарэшце, чаму не дазнацца, як, з якой прычыны і патрэбы з’яўляліся лірычныя адступленні ў Коласавых паэмах, балазе загаварыў пра гэта ён сам і дазволіў карыстацца тымі радкамі, што звычайна пішуцца толькі для сябе. На гэтым мы і спынімся яшчэ крыху.

11 ліпеня дзённік сустракае нас пэўнымі і няпэўнымі весткамі:

«Закончыў VI раздзел. Прыйдзецца пачысціць яго. Думаю пра наступны, VII. Змест яго выяўлен. Пачаў са ўстаўкі — прыметы: цяжкая зіма 1939 — 40 гг. Вымерзшыя сады — бяда, павал людзей».

У запісу ад 13 ліпеня змест раздзела канчаткова ўдакладняецца:

«Сёмы раздзел пачаў лірычным адступленнем. У ім можна хоць цьмяна выліць часць таго, што тоіцца ў душы… Напісаў да VII раздзела ўступ як асобны верш, які можна змясціць асобна».

Калі меркаваць па змесце, тут размова ўсюды ідзе не аб сёмым, а аб шостым раздзеле паводле нумарацыі друкаванага варыянта.

Гэты, шосты, раздзел якраз і пачынаецца з адступлення «Далёка, далёка ты, край дарагі…»[5].

Як бы там ні было, хоць са скідкамі на гарачыню ўзбекскага лета, нездароўе, выезд на адпачынак, Колас усё ж увайшоў у палавіну паэмы, дапісаў X раздзел, а ўся рэч спачатку разлічвалася на 20 раздзелаў. Дапісаў і застаўся нездаволены вынікамі работы летніх і асенніх месяцаў.

1 кастрычніка ён дае сабе суровы наказ:

«Трэба падганяць паэму. Пішацца яна ў апошні час марудна. I хворасць і становішча скрыжаваных дарог трохі замінаюць рабоце».

Канстанцін Міхайлавіч не адступіўся ад наказу. 2 кастрычніка «…напісаў 32 радкі XI раздзела», а 4-га «…дапісаў XI раздзел. Пачаў XII».

Напісаўшы за тры дні ні многа ні мала — 112 радкоў, 5 кастрычніка Колас занатоўвае: «Водступам аб лесе пачаў XII раздзел паэмы. Большую часць напісаў. Можа, заўтра, калі не будзе перашкод, закончу».

Заданні самому сабе выконваюцца больш чым дакладна. Назаўтра адступленне было не толькі закончана, а і перапісана і адаслана ў Маскву для перакладу.

Пачалося абдумванне далейшага. Пасля ўступу хацелася паказаць баявое жыццё партызанаў і пагарэльцаў у лясах. Колас ведаў гэта толькі па газетах, а тут патрэбна было калі не сваё вока, дык хай бы і трохі менш вострае, але такое, што аглядала там усё само, каб ператварыць убачанае ў жывы і цікавы расказ.

Такіх людзей поблізу не было, даводзілася задаваць работы ўяўленню. Таму нас і не дзівіць запіс ад 9 кастрычніка:

«Пісаў паэму. У замыслах лёгка, проста. Практыка, выяўленне замыслаў цяжэй. Хачу, каб людзі былі жывыя, каб іх бачылі. Шмат патрэбна працы».

«Труднае месца», як назваў Колас гэты раздзел, было пераадолена да 11 кастрычніка, але з агаворкай «патрабуе перагляду».

Да звычайнай патрабавальнасці мастака далучаўся фізічны стан. Здароўе не вытрымлівала. 12 кастрычніка Колас скардзіцца дзённіку:

«На чарзе XIII раздзел паэмы. Самапачуванне такое, што не адважваюся прыступаць да работы. Але рабіць перарывы не варта — потым яшчэ трудней узяцца за работу».

Усё ж у гэты час, калі «…ногі ледзь слухаюць, набліжаецца хірургічная аперацыя», 14 кастрычніка дзённік паведамляе, што работа не спынілася: «Напісаў 24 радкі XIII раздзела». Не спынілася і назаўтра, перад самай аперацыяй: «Трохі падганяў XIII раздзел. Засталося работы на адзін дзень». I адразу ж пасля аперацыі не даў сабе спачынку Канстанцін Міхайлавіч. 16 кастрычніка «…пісаў паэму і варыў абед… Дакончыў за сённяшні дзень XIII раздзел (40 радкоў). Думаю ў адным з далейшых раздзелаў паэмы напісаць адступленне — зварот да герояў паэмы і аб тых умовах, у якіх пісалася паэма, і пра таго, аб кім думаў так многа».

Тут патрэбна ўдакладненне: дзённік сведчыць, што думалася не пра таго, а пра тую.

За ажыццяўленне намеру Канстанцін Міхайлавіч узяўся на другі дзень і запісаў: «У чарнавіку паставіў XIV. Гэта чарговы раздзел, які хацеў пачаць лірычным уступам. Работа не пайшла».

Уступу ў гэтым раздзеле (па канчатковай нумарацыі — XIII) не атрымалася. З’явіўся ён, праўда, не такі, як задумваўся, цераз раздзел, а больш поўна рэалізавалася ўся задума ў эпілогу паэмы.

Праца не наладжвалася доўга. Калі яна давала вынікі, Колас не мінаў выпадку кожны вечар парадавацца гэтаму ў дзённіку. А тут больш чым на тры месяцы (з 23 кастрычніка 1943 г.) усякія ўпамінанні аб «Адплаце» знікаюць з яго старонак. Толькі 2,4 і 8 лютага 1944 года з’яўляюцца прыгадкі, горкія дакоры сабе: «Выбіўся з работы над паэмай. Трэба ж уцягнуцца». «Зараз жа трэба ўзяцца за работу».

Трэба сказаць, што нараканні на сябе былі не вельмі абгрунтаваныя. Калі супаставіць запіс ад 10 лютага «…прадоўжваў XVI раздзел…» з папярэднім, дзе гаворыцца аб працы над XIV раздзелам, няцяжка заўважыць: Колас не траціў марна часу. Але таго, што за тры месяцы перавёў на паперу ўсяго два раздзелы (XIV і XV), дараваць сабе не мог.

Ушчункі дапамаглі. На другія два раздзелы (XVI і XVII) спатрэбілася два тыдні, і 25 лютага Канстанцін Міхайлавіч мог пахваліцца: «Сёння прыступіў да ўступу да XVIII раздзела». I ўслед жа: «Пішу: „Над полем, дзе спелі жыты і пшаніца“».

З 27 лютага сляды работы над паэмай губляюцца. Прычына немалаважная — у Нова-Беліцы, ужо на роднай зямлі, збіраецца сесія Вярхоўнага Савета БССР!

Толькі 28 красавіка ўдалося занатаваць: «Дапісаў апошнюю страфу падраздзела XVIII».

Праз увесь май і чэрвень у запісах чаргуюцца дзве работы: над паэмай і над карчамі, прычым час ад часу перавага аддаецца выварочванню і пілаванню карчоў. 13 чэрвеня не без усмешкі запісана: «Сядзеў дома. Болей завіхаўся каля карча, чым каля паэмы. Напісаў усяго 12 радкоў».

З гэтым іранічным запісам суседзіць яшчэ адзін, такі ж самы: «Работа не ідзе, праўда, не браўся».

Шчыра кажучы, цяжка было і ўзяцца. Салют грымеў за салютам, наша армія падыходзіла пад Мінск. Хацелася рвануцца ўслед, але прыходзілася цярпліва чакаць, без асаблівай ахвоты пісаць артыкулы, водгукі для перыёдыкі. А паэма карцела, была ўжо відна ўся, да апошняга радка.

«Ціхая раніца, свежая, — чытаем запіс 4 чэрвеня. — Перапісваў XIX раздзел, закончаны ўчора. Мяркую канец паэмы ўкласці ў адзін XX раздзел. У паэме перайду да Цімоха. У лесе мяркую правесці сустрэчу з Жыгуном. Хочацца прадпаслаць апошняму раздзелу ўводную часць. У ёй хацеў бы правесці думку, як народ ставіцца да здрадніка. Нічога не прыпомню з народнай творчасці. Можа, самому прыдумаць казку-легенду аб асіне?»

Завяршэнне паэмы не магло не адцягнуцца. Поруч з гэтай рабілася яшчэ з дзесятак работ, і немаленькіх.

«Думаю пра верш, — размаўляе сам з сабою Колас, — які трэба напісаць з поваду мінскіх падзеяў. Пад Мінскам многа загубілі немцы народу. Калі ж канец кату-Гітлеру!»

Перад вачыма ўставала пякельнае вогнішча Трасцянца, страшныя магільныя равы ў Масюкоўшчыне і Уруччы.

Гэта быў невыгойны боль народа. А калі балела народу, балела і яго першаму пісьменніку. Хіба Колас мог заставацца спакойным! Гаварыць, расказваць свету аб чорным злачынстве! Як мага хутчэй! Як мага галасней! Калі трэба, можна адкласці ўбок і паэму.

А задума яе пачынае разрастацца…

«Сёння, што б там ні стала, — піша Канстанцін Міхайлавіч 10 верасня, — скончу XXI раздзел. Астанецца яшчэ два, а можа, тры. Хочацца давесці паэму да 24 раздзелаў».

Узяўшы сябе ў такія шорсткія рукавіцы, Колас набірае сур’ёзныя тэмпы пісання. 11 верасня перапісваў закончаны раздзел, дадаў яшчэ адну страфу.

12-га ўжо мог сцвярджаць: «Пачаў XXII раздзел паэмы. Напісаў сем строф і гэтулькі ж адпілаваў тоўстых калодак, памагала Маруся».

Але аптымістычны прагноз, зроблены назаўтра: «Дапісваюцца фінальныя радкі…», не спраўдзіўся. Толькі 16 лістапада, ужо ў Вузкім, з’яўляецца апошні запіс:

«Паэму скончыў. Засталося напісаць эпілог. Напісаў яго 9.ХІ… 12.XI чытаў адпачываючым урыўкі з паэмы. 14.XI напісаў верш „Вузкае“».

Так было заўсёды! Канчаў адну работу і, не даўшы сабе ні хвіліны спачынку, адразу ж за другую. Таму, што ў працы бачыў сэнс жыцця. Іначай навошта яно, не напоўненае радасцю ствараць, радасцю ведаць, што створанае прыдаецца і другому чалавеку на добрую карысць.

I вось тады, у няскончанасці ваенных падзей, не ступіўшы яшчэ на родныя прыскі, не ведаючы, дзе і як будзе жыцца ў Мінску, пачынае Колас думаць пра новы твор. Заварушыўся клопат аб «Рыбаковай хаце», балазе захаваўся сшытак з пачаткам паэмы.

Зразумела, чаму агарнула яго такая рупасць. Прыгадвалася падабенства лёсаў сям’і героя і свае ўласнае: яны хочуць яднання з усім народам. Даніла марыць сысціся пад адным дахам з савецкімі братамі. Колас насумаваўся ў змушаным расстанні з роднаю зямлёю, сніць і бачыць яе. Пара варочацца і весці з сабою героя.

Але яшчэ многа смутнага давядзецца перажыць Коласу, яшчэ не так хутка асядзе ён настала ў Мінску і возьмецца за пачатае…

Яшчэ давядзецца не раз пагартаць і тую самую «Адплату», а перагляд і пераробка яе адбіралі ці мала часу, не дазвалялі, калі адчувалася самому недавершанае і недасканалае, пераходзіць да новых радкоў.

Вось як гэта раскрываецца ў дзённіку:

ʺЗа работу над паэмай сягоння не браўся. Ды справа не ў гэтым: паэмай жыву, паэму падводжу да канца. Пачаў чытаць яе з першых радкоў:

«Зверства»… Мне чамусь паказалася, што «зверства» трэба замяніць нейкім іншым словам. Трэба падумаць… Паэму чытаю далей, як крытык самога сябе.

Здаецца, лепей «удзень».

Гэтыя радкі, трэба мець на ўвазе, канечне прыпомніць у фінале паэмы.

Трэба абмеркаваць, ці на месцы тут «скарэдам».

Падумаць, страфу пераправіць… Псуе «раць».

Давёў чытанне да 30-й старонкі…ʺ

Параіўшыся з самім сабою, Якуб Колас робіць канчатковую праўку. Упэўніцеся ў гэтым, пагартайце першы раздзел паэмы. Пісьменнік пакінуў нам гэтае сведчанне свае патрабавальнасці пацверджаным дакументальна. Шматлікія чарнавікі і папраўкі сведчаць, што такая праца была прароблена над кожным раздзелам…

I вось што гаварыў Канстанцін Міхайлавіч пад час адной з чарговых размоў пра «Адплату»:

— Працаваў я над гэтай паэмай і стала і прыхваткамі. Але адно заўважыў: не напісаўшы лірычнага ўступу, я не мог зрушыць работу з месца. З «Сымонам-музыкам» было іначай. Там патрэба ў лірычных звязках прыйшла пазней. У самым першым выданні, можаш пацікавіцца, іх не было.

Скончыў я збольшага «Сымона» і перад габлёўкай перачытаў. Хацеў прасачыць, як дзея рухаецца. I засмуціўся: здаецца, усё сказана і нічога. Не дыхае рэч, нежывая. Што за ліха! У грудзях у мяне гэтага дыхання поўна. Як жа зрабіць, каб задыхаў твор? Калі ў пачатку кожнага раздзела даць нейкі лірычны подых? Можа, і ўвесь твор сагрэецца.

Справа гэта была цяжкая. Хацелася, каб ва ўступе толькі прадракаўся настрой далейшага, а ўсе падзеі былі за заслонай.

Аднак прарабіў я так з першай часткай і ўзрадаваўся. У творы як бы з’явіліся дзіцячыя вочы. А калі зірнеш праз іх на свет, дык і паэма і ўсё, што робіцца ў ёй, выглядае жывейшым.

Усё гэта, як мне здаецца, дапамагло «Сымону» пашырэць. Так з казкі жыцця твор стаў паэмай…

Тоненька і надаедна свішча завея ў забытую, незаўважаную, незалепленую шчыліну акна. Канстанцін Міхайлавіч то слухае гэтую нескладаную мелодыю, адвярнуўшыся на гук, то пільна ўглядаецца ў пацягнутае змрокам процілеглае акно. Там, нароўні з шыбамі, гнуцца хвоі, абтрасаючы снег з кучматых верхавін, быццам падарожныя, што старанна абіваюць каўняры і шапкі, перад тым як ступіць цераз парог у хату.

— Быў адзін чалавек, — смутнее голас Канстанціна Міхайлавіча, — ды загінуў недзе ў завейных краях. Ён здагадаўся, што «Сымон-музыка» разбіты на некалькі колаў. I наогул цікава пісаў пра паэму. Казаў, што мастак — гэта адбітак родных з’яў. Бабарэку помніш? Хаця ж вы абодва ва «Узвышшы» былі. Вось ён чужых думак не пераказваў, свае меў…

Я тады быў жадзён кожнаму слову пра «Сымона». Хацеў далей весці работу. Адчуваў, што не ўсе адступленні служаць агульнай задачы твора. А некаторыя служылі, але не маглі існаваць асобна. Не ўсюды дамогся гэтага. Захапіўся разнастайнасцю памераў і тое-сёе страціў… Праўда, вяло мяне не толькі гэтае захапленне.

Як заўсёды, успомніўшы непрыемнае, Канстанцін Міхайлавіч цягнецца да пачка папярос. Зараз ён бярэ адну і, панюхаўшы тытунь, кладзе назад.

— Дзяўблі мяне з усіх бакоў маладнякоўцы, — працягвае ён — Казалі: дзеяслоўныя рыфмы, памеры бедныя. Дык я пачаў рабіць у піку ім, хацеў уткнуць шыла ў бок. Што ні раздзел, то новы памер ужыву ці новую страфу. Дзе сам выдумляў, дзе з Брусавым раіўся. Чытаў яго «Опыты», меў кніжку па вершаскладанню.

Не ведаю, ці пераканаў у сваім майстэрстве другіх, а сам пераканаўся ў нечым важнейшым. Колькі памераў ні трымае ў руцэ паэт, для твора трэба толькі адзін. Такі, куды б паўней вылілася задума…

А за жаданне пафарсіць формай я быў пакараны. Наствараў слоў па ўзору маладнякоўцаў: з двух адно. У нейкага маладога паэта з «буры» і «пены» атрымалася «бурапеніць». Пазней усе няўдалыя вершы сталі «бурапенай» зваць. Ці не з мае лёгкай рукі…

Тым часам у «Сымону» сам ужываў «цёмнакрыліць», «плыўнадымныя», «іскразьянныя». Нават цэлыя радкі «бурапены» плаваюць. Не помніш? А гэта: «Гудзе лясун, як гудзе струна гітары». Бачыш, які фуз! I рыфмачкі фарсістыя да таго ж: «радасць — добра дасць». Усе перахварэлі на гэтую дзіцячую хваробу: рызыкнуць новенькім. I мы, старыя, не ўсцерагліся.

Відавочна, зараз Канстанцін Міхайлавіч гаварыў недаказанае, што збіраўся, але забыў сказаць ці праз нейкую прычыну стрымаў сябе. Бо нашто ж тады было яму некалькі год назад у кнізе «Сымон-музыка» рабіць закладку са словамі «Творчы дух» і «Адступленні»? Я не забываўся пра гэта і лічыў размову няскончанай. Цяпер яна вычэрпвалася. Што такое «Адступленні», стала ўжо ясна. Быў самы час запытацца і пра другое.

— «Творчы дух»? — пасля маўчанкі перапытаў Канстанцін Міхайлавіч. — Гэта гісторыя аб марна загубленым раздзеле паэмы. Да таго ж сваёю ўласнаю рукою… Толькі я ўжо змарыўся гаварыць, а ты слухаць… Давай вячэраць…

Працяг размовы не прымусіў сябе доўга чакаць. Я прыйшоў да Канстанціна Міхайлавіча з раніцы, як мы папярэдне дамовіліся, каб разважыць усе справы «на свежую галаву». Ён пачытаў перапісаныя на машынцы лісты і аддаў іх апусціць у скрынку. Потым зірнуў запытальна на мяне:

— Помніш, як Сымонка ўцёк з карчмы? Загарэўся ад Якімавых слоў, выкраў скрыпку і — ходу! Раней гэты раздзел чытаўся не так. Хлопца моцна пакрыўдзілі. Ён іграў, у яго быў найвышэйшы момант натхнення. А карчомныя слухачы абсмяялі.

Канстанцін Міхайлавіч гаворыць з любасцю і лёгкім засмучэннем. Параўноўваю ў думках абодва варыянты раздзела і пачынаю адчуваць, што і сам гарнуся больш да першапачатковага, чым таго, што ведаюць усе.

Як тонка і глыбока стасавалася там мастацкая думка ўсяго твора да канкрэтнага вырашэння асобна ўзятага раздзела! Сымон у стане імправізавання… Ён так паглыбіўся ў бачанне і выяўленне бачанага ў музыцы, што, іграючы,

Шчаслівая размова мастака з людскімі сэрцамі трывае, на жаль, нядоўга. «Момант творчасці разбіўся». Карчма не зразумела і не магла зразумець таго, што іграў малы музыка! А скрыпка расказвала, як творчы дух абудзіў людзей, яны пачалі гаварыць гучна і смела, але зварот іх не знайшоў водгуку. Не пазнаў, не прызнаў, не палічыў іх за сваіх абыякавы свет.

Ці ж пад сілу было ўспрыняць гэта карчомным абівайпарогам, што патрабавалі ад хлопчыка ўлюбёную «Лявоніху»?

Гордасць распроствае худзенькія Сымонкавы плечы:

Хлопец уздымаецца да разумення свабоды мастака — гаварыць не па загаданым, а як жадаецца яму самому і адстойвае сваё права…

Як жа магло здарыцца гэтак? Чаму быў выкасаваны раздзел паэмы, які з найбольшай паўнатою раскрываў яе задуму, дзе герой, можа, не па напалу пачуцця, але па ўзнёсласці і непасрэднасці яго, становіцца блізка да Канрада з «Дзядоў»?

Нарэшце, у нашай літаратуры гэта бадай адзіны, калі не лічыць «Страшнай музыкавай песні» Максіма Гарэцкага, паэтычны дакумент, які адлюстроўвае стан душы імправізатара, падаючы адначасна і яго тварэнне.

На дапамогу маім меркаванням і развагам прыходзіць сам аўтар.

— Мне здалося памылковым рабіць простых людзей вінаватымі перад Сымонам. Няхай сабе яны не зразумелі ягонай ігры. Чаго мужык у карчму валокся? Бо там быў яго клуб, яго тэатр, яго бібліятэка. Дзе ты з суседам пабачышся, навіну пачуеш? Або дзе можна параіцца, якога надвор’я чакаць на лета? Калі жывёлу ў поле выганяць, калі сеяць? Нарэшце, дзе льга хоць крыху душу падвесяліць? З пана пасмяяцца, са злое долі пакпіць? Усё там жа — у карчме.

Да гэтай установы мужык куды больш хінуўся, як да царквы. Сяляне хадзілі туды, бо баяліся: не пойдзеш, бог угневаецца і нашле якой бяды на галаву. Цераз гэты страх найбольш адбывалі маленне. Набажэнства доўгае, суровае. Пазірай спадцішка на абразы і слухай. Цябе ўвесь час палохаюць за кожны крок рознымі карамі. Стой, не дыхні, не варухніся. Ногі мерзнуць, у папа з рота пара верне…

А ў карчме цёпла. Прыпрыся на лаве і сядзі хоць да раніцы, мянці языком. Не маеш залатоўкі на чарку, карчмар напавер дасць. У папа такой ласкі ніколі не заслужыш. Дарам рота не разявіць, не то каб ахрысціць дзіця ці маладых звянчаць…

Вось табе і адмычка, чаму людзі да карчмы хінуліся. Не дзіва, што не папала пад густ слухачам Сымонкава музыка. Ведалі «Лявоніху», любілі яе і патрабавалі іграць. Вінаваты яны ў гэтым? Наўрад. Уся іх віна, што яны цёмныя… Але ж не гэтыя людзі змушалі разменьваць талент на дрындушкі. Яны паспачувалі Сымону, устыдзілі таго хлопца, што чапляўся да малога музыʹкі…

Цяпер разумееш, ад чаго я адштурхваўся? Хацеў выразней асудзіць іншы бок. Людзей, што мерыліся пакарыстацца з хлопцавага таленту, залыгаць яго на службу. Вось і пацягнуў я лінію благіх асоб. Ад дзеда-жабрака да карчмара, а пасля да князя. Насупраць іх роўна, як пад шнур, паставіў добрых: Ганну, Якіма, Данілу. Дзве сцяны: адна насупраць другое. Можа, яно ў творы выйшла не гэтак проста, а думаў-то я якраз так…

Канстанцін Міхайлавіч гартае кніжку. Першае сціпленькае выданне «Сымона-музыкі» ў наборнай вокладцы з жоўтай абгортачнай паперы, з правінцыйнымі аздобамі, віньеткамі і тоненькімі рамачкамі на кожнай старонцы, відаць-такі, дасюль падабаецца яму.

Яно і зразумела. Не дзесяткамі налічваліся тады Коласавы кнігі. Каб злічыць іх, бадай, хапіла б пальцаў на адной руцэ. Вось таму і запомнілася гэтая кніжачка-пярвачка.

Колас прабягае вачыма раздзел, аб якім ідзе наша непаспешная размова.

— Та-ак, — паволі расцягвае ён слова, — можна было зрабіць прасцей. А наогул, я разважаў правільна. Сымон уцякае з карчмы. Вядома, праз гаспадара яе, а не праз наведвальнікаў. Тым больш трэба было пакінуць сутычку з імі. Гэта была як бы апошняя кропля горычы. Капнула — і пералілося цераз верх цярпенне ў хлопцавай душы. Кінуў-рынуў усё і пайшоў. А што малому было несалодка, дык і глухі мог пачуць адсюль…

Канстанцін Міхайлавіч на нейкі час зноў паглыбляецца ў жоўценькую кніжачку. Не перапыняю роздуму, хоць і хочацца папытаць… Ён папярэджвае пытанне:

— Часамі я ўжо схіляўся пакінуць усё так, як тут, — ён загортвае кніжачку, адкладае яе на стол. — Тады з’яўлялася пытанне: які ж змест улажыць у Сымонаву ігру? Для мяне было ясна.

Але не так думалі мае крытыкі. Пачыталі, там некалькі разоў «бог» і «божы» ўспамінаецца, і спалохаліся. Мала таго, абвясцілі гэты раздзельчык ледзь не бібліяй, а мяне самога — ледзь не мітрапалітам Філарэтам.

Ад нечаканага прыпадабнення ў калючай шчотачцы нізка падстрыжаных вусаў апавядальніка на момант завісае ўсмешка. Гэта чамусьці прымушае ўявіць восень, халаднаваты адвячорак, незааранае ржышча. На лагодным ветры трапечацца няйначай прылепленая да шорсткай саломы адным-адненькая, асветленая сонцам, асабліва белая на густа падсіненым прызем’і неба — павуцінка!

Я ўсміхаюся следам… Не адказаць на тую ледзь улоўную ўсмешку-павуцінку нельга.

— Праўда, — дадае Канстанцін Міхайлавіч, — так і пісалася, што ў паэме «ярка рэлігійныя настроі». А якая ў мяне была цяжкасць пры пісанні? Каб жа я здагадаўся ўкласці песню не ў Сымонавы вусны, а аддаць яе скрыпцы! Зусім іншыя паперы былі б! А я ўзяў і напісаў вось як… Глядзі…

Кніжачка разгортваецца, і я чытаю страфу, у якую ўпёрся тыльны бок алоўка:

— Трэба было пасля «яна» ставіць двукроп’е, а далейшыя два радкі — побаку! А я ўзяў ды пайшоў за імі. Што можа спяваць Сымонка? Толькі тое, што яму даступна, зразумела.

Аловак Канстанціна Міхайлавіча ўпіраецца ў радкі:

— Вось што я меў на ўвазе ў Сымонкавай імправізацыі. Але гэта было вышэй ягонага разумення. Што мог чуць і ведаць такі хлапчук аб творчым духу? Вось я і пачаў усюды ляпіць «божы дух». Думаў, бліжэй будзе сялянскаму дзіцяці. Тым больш у школе пра гэта казалі. Я табе калі-небудзь раскажу пра хлапчука са святым духам у портачках…

Жартлівы ўспамін праходзіць мімалётна, не затрымаўшы ўвагі Канстанціна Міхайлавіча. Ён нават сур’ёзнее.

— Сымонаў спеў — не малітва богу, а маленне свету, прыродзе. А больш за ўсё — сілам прыроды, якія не стамляюцца тварыць. Для Сымона ўсе тыя сілы злучаюцца ў адну з таемным іменем — бог.

Каб хлопец умеў выказаць сваё адчуванне, ён сказаў бы: бог — гэта імя таго, што хочацца пазнаць чалавеку. І ў Сымона быў прымітыўны сялянскі пантэізм. Такі самы, як у майго дзеда і ў дзядзькі Антося. Не забыўся, як дзядзька маліўся ў лесе, а дзед сам сабе выдумляў пацеры?

У такім нарыхтаванні перапрацоўваў я паэму. I ўсё больш заходзіў у тупік са сцэнаю ў карчме. Добра ўсё разумею, а зрабіць выразна не магу. Круціў-круціў і выкінуў увесь раздзельчык. Не здолеў вызваліць Сымонку ад бога. А бог быў яму ні да чога, як гузік на носе. I мне гэтаксама: крытыка дзяўбла, і сам я — педагог, моладзь вучу…

Вось і ўся гісторыя…

Канстанцін Міхайлавіч нагінаецца над сталом, барабаніць пальцамі па шкле.

— I ў чым я зблытаўся? — нібы разважае ён сам з сабою. — Цяпер, як падумаю, тут зусім лёгка рады даць.

Уважліва слухаю, як мяркуе Канстанцін Міхайлавіч даваць гэтай рады. Перш-наперш, ён казаў ужо гэта, але паўтарае зноў, — апусціць два радкі, дзе гаворыцца, што Сымон падпявае скрыпцы. Тады пачуццё і сэнс імправізацыі, занадта складаныя для хлопца, будуць вылівацца з музыкі, як бы абмінаючы яго самога.

Канстанцін Міхайлавіч настроіўся ваяўніча і вызначае ўсё большыя скарачэнні. Выкасаваць у імправізацыі ўсе звароты-прыпевы пасля кожнага пяцірадкоўя.

Яны, праўда, ствараюць урачысты тон, але, па сутнасці, замінаюць успрыяццю. Мусіць, вінавата форма зваротаў, запазычаная з велічальных царкоўных песнапенняў.

Гэта ўсё гаворыцца ў якасці доказаў, чаму трэба выкрэсліваць радкі, а не правіць, як быў падаў думку я.

Астатняе, гэта ўжо вынікае з усяе нашай размовы, — слова «дух» усюды паставіць з азначэннем — творчы.

Я папрасіў дазволу ўзяць з сабою кніжку… Хацелася прачытаць паэму тымі вачыма, як бачыў яе аўтар зараз, без лішняга, непатрэбнага. За вечар я перапісаў увесь раздзел, як думалася Коласу, а раніцаю ўзяўся чытаць…

Усё паўстала ў зіхаткім і трывожным святле: узнік магутны, нават у сціплым зародку сваім, талент. Здалося, у нечым, хай сабе далёка-далёка, ён даводзіцца сваяком тым, хто абдарваў нас «Апасіянатай», «Дэманам», «Курганам». I самае галоўнае: знікла назаляўшае раней адчуванне, нібы аўтар упэўняе цябе ў выключнасці свайго героя, ты як быццам дзеля павагі згаджаешся, але недзе ў глыбіні душы не можаш перамагчы нязгоды і абыякавасці.

Сымон раптоўна набыў рысы сапраўднага існавання. Трэба сказаць праўду: аўтар і раней даваў даволі глыбокіх падстаў, каб мы трывожыліся, хваляваліся за Сымона ва ўсіх яго прыгодах і няўдачах.

Але зараз мне стала шкада яго не як нешчаслівага, мілага, па-дзіцячы здольнага хлопчыка.

Не! Я стаў бедаваць аб марна загубленым таленце, які заявіў аб сабе не аўтарскімі — хай сабе і самымі майстэрскімі — запэўненнямі, а сваёю адзінай талентавай справай — творам! I адразу ва ўсім пераканаў: у рэальнасці ўласнай асобы, у здольнасці бачыць за звычайным дзівоснае, у неабходнасці мець для ўжытку, апрача прыроджанай, яшчэ і мову музыкі.

I мы паверылі ва ўсё гэта, гатовыя на пратэст і больш актыўныя дзеянні супраць несправядлівага свету, які люта вызвяраецца на мастацтва і яго стваральнікаў, калі толькі яны не выказваюць жадання надзяваць ярмо ці хадзіць на задніх лапках…

Пад гэткім уражаннем я перапісаў яшчэ раз карчомны эпізод, каб пры выпадку даць магчымасць аўтару паглядзець і паправіць, як ён знойдзе патрэбным.

На маё здзіўленне, Канстанцін Міхайлавіч даволі ахвотна ўзяўся за перагляд гэтай даўно напісанай рэчы. Пакінуў у сябе рукапіс і прыкладна праз тыдзень пайшоў далей сваіх першапачатковых планаў.

Апрача намечаных радкоў-прыпеваў былі выкраслены чацвёртая, пятая і сёмая строфы імправізацыі.

Пасля, некалькі дзён запар, Канстанцін Міхайлавіч вяртаўся да гэтай работы: прасіў запісваць папраўкі стылістычнага парадку, моўныя і гукавыя палепшанні ў радках.

Ён пачаў прызвычайвацца думаць і нават складаць радкі ў прысутнасці другога чалавека — была практыка сумеснай работы над сямітомнікам і трылогіяй.

Пісаць самому рабілася ўсё цяжэй: неадчэпна балелі рукі.

Большасць сённяшніх чытачоў, відаць, мае прыблізнае ўяўленне аб прадмеце гэтай гаворкі. Першае выданне «Сымона-музыкі» стала унікальным, папраўлены аўтарам IV раздзел трэцяй часткі нават не трапіў у варыянты апошняга збору твораў Якуба Коласа. А будучы пераробленым і пераасэнсованым, гэты раздзел, на маю думку, прымушае другімі вачыма глядзець на ўсю паэму.

Паспрабуйце прачытаць[7].