Колас расказвае пра сябе

Урок майстэрства

Ці ў тую торбу сыплецца аброк? Я чытаю раздзелы аповесці. Паэт Міцкевіч з-пад Стоўбцаў. Герой крытыкуе пісьменніка… Што цяжэй пісаць? Зноў Гогаль. Як глядзець на срэбны рубель. «Людскія хвалі».

— А ці не даволі ўжо калупацца ў старызне? — спытаў Канстанцін Міхайлавіч, падвёўшы больш-менш мяжу пад успамінамі пра настаўніцкую семінарыю. — Для твае мэты як быццам хопіць. Ты ж не збіраўся цягнуць кнігу да нашага знаёмства. Мала цікавага тут. Жыву, як усе людзі жывуць. Ды ты, мусіць, напісаў ужо з палавіну…

Вочы яго робяцца хітраватыя, у іх прабягае лёгкая смяшынка. Значыць, сцеражыся: зараз пачне кпіць ці скажа што-небудзь нечаканае. Так і ёсць.

— Вось што, — чую я, — хачу ведаць, ці ў тую торбу аброк сыплю. Прынось усё напісанае, будзем чытаць.

Адгаворкі, што зроблены толькі першыя накіды, нічога не перадрукавана і цяжка разабраць чарнавікі, — не памагаюць.

— Дармо, сам пачытаеш. Я дык магу кожным радком з табою дзяліцца, нават недакончанае паказваю…

— То ж вы…

— А то ж — ты…

У голасе гатова прарвацца нездавальненне. Яно — рэдкі госць і такімі дробязямі звычайна не выклікаецца. Аднак усе добрыя сябры ведалі, што хаваецца пад лагоднай стрыманасцю Канстанціна Міхайлавіча, калі ён раптам перапыніць гаворку, кашляне, устане. Значыць, недзе пракінулася няўдачнае слова, нехта зрабіў ненатуральны рух, у газеце надрукаваны легкаважны артыкул, не ў часе прыйшоў непрыемны яму, лішні чалавек.

Як цяжка маўчаў ён тады! Гаслі жарты, не давалі вынікаў ніякія спробы развесяліць, адхіліць яго ўвагу. Аж покуль непажаданы наведвальнік, адчуўшы ўвесь цяжар ягонага маўчання, не выскакваў, як корак, з пакоя. Тады ўсе ўздыхалі лягчэй, Канстанцін Міхайлавіч першы абзываўся вясёлым словам, і размова плыла, як быццам нічым і не азмрочвалася.

Гэта было вядома ўсім, і мы стараліся асцерагчы яго ад непрыемна ўражаўшых рэчаў. Заўважыўшы гэта, Канстанцін Міхайлавіч пачаў яшчэ глыбей хаваць адзнакі свае нездаволенасці. Аднак адрозніць, калі ў яго псуецца настрой, было няцяжка. Постаць яго быццам бы ахіналася пялёнкай аддаленасці, здавалася — у пакой раптам насоўваецца духата і цісне на плечы, асабліва душна яму самому ад сілком надзетай брані стрыманасці.

Нешта падобнае да гэтага стану пагражае нашай размове і цяпер. Ён не можа не разумець майго нежадання выносіць на яго вочы недавершанае. Аднак не адступаецца. Напэўна, ёсць падстава, трэба згаджацца.

Назаўтра прыношу рукапіс і выбіраю лепш апрацаваныя раздзелы. Пачынаю чытаць і тут жа кляну сябе за няўмельства. Усё, што выглядала прыстойна, нават здавалася добрым, перад ім ліняе, робіцца бездапаможным. Не трэба чакаць прысуду, ён вядомы і так.

Канстанцін Міхайлавіч не спяшаецца парушаць маўчанне, і мне робіцца яшчэ больш непамысна. Няхай бы хутчэй зганіў! Можна было б забыць і кінуць у кошык.

— Прачытай яшчэ раз пачатак. I самае апошняе, на чым пакуль што спыніўся.

Чытаю, мінае яшчэ паўгадзіны.

— Пакінь мне ўсё гэта, — кажа Канстанцін Міхайлавіч. — Пагляджу сам.

Я вярнуўся дамоў з адчуваннем поўнай няўдачы. Кепска, безнадзейна кепска! Ён нават не захацеў нічога сказаць. Проста адсунуў убок, як часта робіць з не вартымі ўвагі лістамі, графаманскімі вершамі, кнігамі-скараспейкамі. Што гаварыць, ім нічым не дапаможаш. Лепш перачакаць маўчком, і так забудуцца.

Я выцягнуў першыя чарнавікі, пачаў пераглядаць. Гэта — сапраўды няважна, а з гэтым, бадай што, можна пагадзіцца. I гэта, мусіць, нядрэнна. Аўтарская прыхільнасць да ўласнай працы ўсё пашырае кола «нядрэнных» раздзелаў. Пераглядаю яшчэ раз і канчаткова спыняюся на пяці замалёўках. Вырашаю іх адстойваць. Не можа ж быць, каб ён так і змоўчаў. Паспеецца кідаць у печ.

Перагорнем раздзел аповесці, аб якой ідзе гаворка, папраўлены па заўвагах Коласа.

Міхал варочаўся дадому ўстурбаваны. Невыразнае прадчуванне не пакідала яго ўвесь дзень на лясных абходах пад неадчэпным асеннім дажджом.

Змок. Здарожыўся.

Перад самым вечарам выйшаў на ўзлесак. Пад яловаю лапай з сонечнага боку адскочыў кусцік зялёнай, па вясноваму свежай травы. За ёю нешта блішчала.

Спрактыкаванае леснікова вока не магло памыліцца. Два чорнагаловыя баравічкі прабіліся праз гліцу і, радуючыся з удачы свайго позняга нараджэння, нібы пасміхаліся зморанаму чалавеку.

— Глядзі ты, яшчэ растуць!

Міхал прыгнуўся і па лясной звычцы — не рушыць грыбніцы — падрэзаў карані прывязаным да пояса нажом у жалезных тронках.

— Спарышы! — усміхнуўся ён. — На прыплод.

Хацеў пакласці ў кішэню халата, але раздумаў: яшчэ патруцца. Зняў шапку з пазелянеўшымі і крыху пагнутымі лацінскімі літарамі «KR»: гэта азначала прыналежнасць да лясной аховы князя Радзівіла.

Міхал глянуў на гэты знак са злосцю. Праклятая цэшка звязвала яму рукі, рабіла яго, чалавека, князевай уласнасцю, як і ўсе неаглядныя шчырыя бары, што даводзілася пільнаваць, спраўляючы абавязкі лесніка. Яны сядзелі — ужо вось тут!

«Так і прабасцяешся ўсё жыццё панскім сабакам, — злаяў Міхал сваю леснікоўскую службу. — Вартуй чужога, хадзі па чужым, жыві не ў сваёй хаце. А грызіся з сваімі! Выходзіць, што і сам не свой».

Ён ледзь утрымаўся, каб не бразнуць шапку вобземлю, плюнуць і патаптаць нагамі. Але дождж не ўпыняўся, намакалі валасы. Міхал абцёр далонню галаву, схаваў грыбкі ў шапку і націснуў яе на самыя вушы.

Прыкрае, надакучаўшае пачуццё трывогі ўзрастала. Каб перабіць яго, прыбавіў кроку. Пачаў думаць — як прыйдзе дамоў, скіне з сябе ўсё мокрае, павячэрае, а заразом і паабедае гарачай капустай ды палезе пагрэцца на печ.

Міхал не любіў восені. Слата мучыла яго, набівалася ў грудзі. Хочацца кашлянуць, прачысціць сярэдзіну, ды хіба выкашляеш камякі халоднага туману.

Хутчэй бы снег!

З узгорка бліснуў агеньчык у крайнім акне ягонай хаты. На момант нейчы цень перакрыў палоску скупога святла.

«Мусіць, Ганна паглядзела ў акно, — здагадаўся Міхал. — Прачакалася».

Ногі пайшлі шпарчэй.

Цяўкнуў сабака і адразу змоўк, кінуўся насустрач. Збянтэжана скавытнуў — даруй, не пазнаў па кроку! — і прылёг перад гаспадаром.

На панадворку стаяў Міхалаў брат, Антось. Чамусьці ён быў з голай галавою, але ў світцы, не надзетай у рукавы, а толькі ўскінутай на плечы.

— Чаго ты мокнеш? Пасварыліся?

— Не-е! — працягнуў Антось, і ў голасе яго Міхалу пачулася радасная нотка.

З дзвярэй выскачыла сухенькая, вёрткая, як мыш, бабка Тэкля і шабоўснула пад плот начоўкі вады.

Прысутнасць абавязковай селавой павітухі, а яна сама гаварыла, што абмыла тры калены мікалаеўскіх жыхароў, канчаткова паказала Міхалу прычыну яго трывожнага настрою.

— Ідзі, ідзі хутчэй, бацька! — сказала бабка, націскаючы на апошняе слова.

На парозе Міхала сустрэў слабы дзіцячы піск.

Ганна ляжала на ложку, захінаючы ў кавалак мяккай старызны чырвонае цельца.

— Хлопчык! — хутчэй прашаптала, чым прамовіла, ледзь паварушыўшы белымі вуснамі, што амаль не вылучаліся на змарнелым твары.

Міхал падступіўся да парадзіхі і адгарнуў пялюшку.

Малое піснула мацней.

— Карэнкаваты малец, — пахваліў ён. Дастаў з шапкі знойдзеныя спарышы і паказаў Ганне: — Як баравічок. Хай гадуецца, пастухом, пэўна, будзе. Бо крычыць хвацка!

— Адступіся! — засыкала з-за плячэй бабка. — Наследніка застудзіш!

Міхал махнуў рукою і павесіў халат на ашэстак каля коміна. Пайшоў у качарэжнік і над вядром перш паліў сабе на рукі, а потым доўга, са смакам, абмываў твар.

— Дастаньце, бабка Тэкля, капусту з печы, — папрасіла Ганна. — Няхай ядуць. I Антось жа галодны яшчэ. Нічога болей няма. Кашы не зварыла. Схапіла болем з раніцы…

— Яно б не шкодзіла абмыць хлопца і чым іншым, — быў заікнуўся Міхал, але зірнуў на змучанае аблічча жонкі і змоўк.

— Паспееш яшчэ! — бабка паставіла на стол міску ў воблаку гарачай грыбной пары. — Хрэсьбіны будуць, тады. Адкуль цяпер чаго возьмеш?

— Я схадзіў, — абазваўся Антось, ён усё яшчэ не знаходзіў месца і таптаўся ў парозе. — Ты ўжо, Ганна, гэтае… — Яму не хацелася растрывожваць братавую, але ў такі дзень нельга было не ўважыць і настрой Міхала.

— Мы патрошкі… — Антось паставіў на стол бутэльку. — От і бабцы нальём… За клопат. А табе, Ганна, я ўзяў абаранка. З’еш з малачком.

— Дзе ўжо мне! — адмахнулася бабка. Аднак чарку прыняла і выпіла яе па-мужчынску, адразу. Нават прысела на хвіліну, пакачала па бяззубых дзяснах кавалачак мякішу, адшчыкнуты ад лусты даўгімі, паўсыхаўшымі ад веку пальцамі.

У хаце было ціха. Мужчыны елі моўчкі, час ад часу пускаючы з рук у рукі чарку з абавязковым: «Ну, то будзь здаровы!» і адказным: «Няхай вялікі расце».

Спаў, угрэўшыся каля матчыных грудзей, «наследнік». Хіліла на сон і парадзіху. Бабка паслалася на заслончыку — яна засталаcя нанач, можа, што памагчы прыйдзецца, — і ўжо соладка пасопвала.

Браты прыглушана гулі пра неспакойнае леснікоўскае жыццё, як гаварылі заўсёды, дзень пры дні.

Здарэнне было звычайнае, нікога не здзівіла і не магло здзівіць. А што каму да таго, што дажджыстай кастрычніцкай ноччу ў лесніка Міцкевіча нарадзіўся яшчэ адзін сын? Ці адзін ён глянуў у гэты час на непрыветны свет і закрычаў, заплакаў, нібы спалохаўшыся цемры, куды ён з’явіўся?

Дзён праз дзесяць хлопчыка павезлі хрысціць. Расчухраны бацюшка адчуў, што на багатую заплату тут спадзявацца няма чаго. Таму ён не рабіў лішняга захаду на падрыхтоўку цёплай купелі, а проста абліў малога «святой вадою» са шклянкі. Але, папароўшыся папярэдне ў календары, імя даў добрае — Канстанцін. Што па-грэчаску яно значыць — трывалы, кумыʹ дарогаю забыліся. Дый каму яно трэба, гэта бацюшкава тлумачэнне! Самае галоўнае — імя складна вымаўлялася.

Ганна ўзрадавалася. Усё меркавала, як будзе ласкавей: Костуська, Кастусёк, Косцік. А як падрасце, дык і Костусь.

Так яна доўга прыгаворвала, стоячы над калыскай. А Міхал з Антосем зноў выпілі па чарцы. Без прыгавораў.

Такога Костусю яшчэ не даводзілася чуць.

Сёння папаўдні ён упершыню ўпрасіўся на пасту. Трава ледзь толькі пракідалася: карова не магла як след заняць языком, ну але авечкі — колькі ім трэба! «Можна выпусціць на часінку», — так разважылі дзядзька Антось з дзедам.

Па абедзе старэйшы брат Алесь падняўся з лавы і, штурхнуўшы пад бок Костуся, зірнуў на маці.

— То, можа, будзем выганяць, мама?

Сумесны выхад за межы сядзібы ўжо быў дамоўлены паміж хлопцамі, а штуршок азначаў: «Прасіся!» На тварыку ў Костуся з’явілася благальная ўсмешка. Ён забег перад маці, нагнуўся і абхапіў яе за калені. Аднак і гэты манеўр, ад якога заўжды мякчэла матчына сэрца, не дапамог.

— Сказала не пушчу! I не хадзі за мною ўхвост, — прыкрыкнула Ганна. — От жа настырнае ўдалося. Выганяй, сынок! — кіўнула яна галавою Алесю.

Дзверы за Алесем зачыніліся.

Костусь скрывіўся, але не заплакаў, не захацелася. А на крык з сухімі вачыма маці не паддасца. Можна плескача зарабіць.

Хлопчык пацёр кулачком вочы. Слёз не было, толькі размазаў пісагі поту, што пачалі сплываць па шчоках, калі ён, спяшаючыся, каб не астацца ад братоў, сёрбаў гарачы крупнік з фасоляю. Узлез на палок і лёг ніцма, уціснуўшы зачырванелы ад крыўды твар у падушку.

Маленькая постаць выглядала сярод кучы лахманоў так беспарадна, што Ганна ўздыхнула і адпусцілася.

«Налета ўжо спагоніць ахвоту, — падумалася жанчыне. — Напасецца. Тады не дабудзішся ўранку».

— Ідзі хіба… Бяды мне з табою, не дай і не прывядзі!

Костусь кумільгом скаціўся з палка да дзвярэй.

— Чакай адно!

Ганна памкнулася спыніць яго, але хлопец нічога не хацеў чуць і ўжо моцна ўляпіўся рукамі за клямку. Дзверы, як на тое, не адчыняліся, і маці паспела схапіць яго пад пахі.

Скмеціўшы, што нейкае ліха зноў стала наўпоперак яго жаданням, Костусь зароў не на жарты. Прыдрамаўшы на покуці, дзед упусціў кульбу з рук і, трымаючыся за стол, сіліўся падняць яе з долу.

— Я б яго навучыў прававáцца! — Дзед зрабіўся ад натугі чырвоны і заперхаў дробным авечым кашлем.

— Не трэба! — Ганна падняла руку, нібы абараняючы сына. — Сціхні, я табе портачкі дам. Што з цябе за пастух без портак.

Справа павярнулася нечакана, але ў вельмі прыемны бок. На такую ўдачу Костусь не мог і спадзявацца. Бегаць у караткаватай кашульцы, паказваючы тугі, як бубен, жывот, ужо збрыдзела. Дый крыўдна! Апрача таго, кашулю было вельмі лёгка задраць і дабрацца да тае гаротнай часткі цела, якая чамусьці заўсёды вымушана адказваць за шкоду, учыненую рукамі ці злізаную языком. Порткі — нешта іншае! Гэты ўбор ставіў яго ўпоравень не толькі з Алесем, але і з фанабэрыстым Уладзем. А той брат ужо ўмеў крыху чытаць і пісаць. Яно, вядома, і порткі не так ужо моцна трымаюцца на клубах і ў выпадку чаго могуць ссунуцца на пяты вінаватаму. Але гэтак заходжваўся толькі бацька. Ні маці, ні тым болей хворы дзед, ад іх часцей можна было дастаць чосу, на порткі замахаў не рабілі. Праўда, Алесь жаліўся, што папружка баліць і цераз світачку. Але бацька мала бывае дома, і бярэцца ён толькі за Уладзю. Кажа, што ў яго навука з духам выходзіць, а трэба, каб у галаве заставалася.

«У галаве, — думае Костусь, — а пры чым жа тут сцёгны?»

Зрэшты, ён пакуль што не вучыцца, і баяцца няма чаго. Калі яшчэ тое будзе! Сама горш, што маці, як назнарок, доўга порацца, падняўшы века, у сваім пасажным дзявочым куфры. За гэты час Алесь адгоніцца з авечкамі немаведама куды. I ўсё прапала.

Костусь нецярпліва пераступае з нагі на нагу. Аднак спакуса апрануць доўгачаканую навіну ўтрымлівае яго на месцы.

— Дзе ж яны маглі падзецца? — маці перабірае рэчы, некаторыя падымае і глядзіць супраць святла.

I чаму ж гэта яна, заўсёды такая ўвішная, ледзь-ледзь варушыць рукамі? Хлопец няўрымстуецца, але маўчыць. Каб не папсаваць інтэʹрасу, маці нельга церабіць і падганяць.

— Я ж іх напрадвесні пашыла. Павінны недзе зверху ляжаць… Ага…

Атрымаўшы нарэшце немалаважную прыналежнасць мужчынскага адзення, Костусь адчувае сябе назаўсёды прылічаным да кола дарослых і міжволі сталее. Калошыны з калянага шарачку стаяць, не ўгінаючыся, на худзенькіх ножках, жываток выпінаецца наперад яшчэ больш прыкметна, але твар, твар! Ён ззяе ад радасці і ў той жа час сур’ёзны, не менш, чым у Калумба перад яго славутым падарожжам.

Адчуванне толькі што набытай вагі стрымлівае рухі. Хлопец хоча падскочыць, але спаважна перастаўляе нагу за высокі сенечны парог. Тут жа яго сустракае вясёлае вока дзядзькі Антося.

— I што гэта за важны кавалер завітаў да нас у хату? — нібыта здзіўляецца Антось. — Напэўна, са Свержаня, а можа, з самога Нясвіжа? О-о! Гэта ж Костусь! Не пазнаць цябе, далібог, не пазнаць, такі прыгожы.

Костусь мінае без увагі свайго найлепшага прыяцеля дзядзьку Антося. Задраўшы ўгору нос, ён кіруецца пад плот і падымае лазовы дубчык. I тут ужо «важны кавалер» не вытрымлівае: сядлае дубчык і подскакам кідаецца з двара даганяць невялічкі статак, за якім ідзе, паляскваючы пужкаю, Алесь.

Хлопцы сядзяць пры нізінцы на старых пяньках.

Адсюль добра відна іхння хата; можна пазнаць, хто праходзіць па двары. Проста перад хатай, за балацянай лугавінаю, заросшай кустамі алешніку, стаіць цёмная града яловага лесу. Сонца пакрысе хаваецца за яе. Цені дрэў пабольшалі і, нібы збіраючыся перасягнуць лугавіну, паўзуць да хаты.

Можна было б пазаганяць авечкі ў хлеў і чакаць вячэры, паглядаючы, як весела трашчаць смалякі ў печы. Там закіпае вялікі чыгун. Бульбіны зверху ўжо зарумяніліся і пачынаюць падгараць. Гэта будуць самыя смачныя — прыгáркі.

На стальніцы ляжаць тонкія скрылёчкі ружовага сала. Маці зараз пачне скварыць яго. А можа, уб’е на патэльню яшчэ пару яек ці ўкіне ў гарачы тлушч колькі лыжак смятаны. Хоць на гэта мала надзеі. Каб была нядзеля або пара цяжкое работы, касьба ці жніва, тады можна паласавацца і кавалачкам высушанай на гарышчы каўбасы…

Хлопцы ведаюць хатні распарадак на памяць і не спяшаюцца дадому.

Вечар цёплы, зямля пачынае густа параваць. Костусь і не прыкмеціў, што босыя ногі аж па костачкі ўехалі ў жоўты пушысты мох. Хлопчык падкурчвае іх і стаўляе на пянёк. У выціснуты след зараз жа пасцілаецца воблачка туману. Зверху напаўзае другое воблачка, і вось ужо яны распушыліся, як кужальная барада на матчынай прасніцы. Костусь апускае ногі і стараецца папасці ў свае старыя сляды. Папаў! Падэшвам робіцца мякка і цёпла-цёпла!

— Глядзі, Алесь! Зрабі гэтак, от добра!

Толькі паспеў гэта сказаць Костусь і ўбачыў, што авечыя кажухі сталі шэрыя, амаль зліліся з туманам. Не разбярэш ці то авечкі, ці, можа, павыдзіраліся з зямлі старыя абымшэлыя камяні і перакочваюцца з боку на бок па нізінцы.

Трэба было б збегаць, дапэўніцца, ало туман займае ногі ўжо да каленяў. Вымаць іх не хочацца, дый страшна: а што, калі сапраўды камяні пааджывалі і сунуцца на іх?

Праз момант Костусь забывае гэты страх, захоплены новым малюнкам. Гэта ж ён ступіў не ў туман, а ў воўну! Маці толькі што абгаліла вялікімі канчастымі ножнамі спутаную авечку, і шэрсць ляжыць на посцілцы злямчаная, цэлымі палосамі, быццам тую авечку но абстрыглі, а далікатна распранулі, знялі цёплы кабат. I добра ж бегаць па гэтым кабацé: нага топіцца, як у падушцы!

Але і гэта перастала забаўляць хлопчыка. Заманулася дадому. Надурэўшыся за дзень, ён захацеў спаць.

Костусь падняўся і адразу ж зноў сеў. З алешніку ляцелі ніколі не чутыя гукі: свіст не свіст, спеў не спеў, гранне не гранне. Ён знерухомеў, заслухаўся, але не ўтрываў, каб пошапкі не запытацца:

— Хто гэта?

— Салавей, — гэтак жа ціха адказаў Алесь.

А салавей нібыта прапаласкаў халоднаю вадою горлейка, і так хораша забулькацелі ў ім празрыстыя кроплі. Потым пазваніў у маленькі срэбны званочак, сціх, паслухаў і як быццам чокнуў чарачкай аб чарачку. Пачакаўшы крыху, ён пачаў званіць аж у дзесяць званочкаў і чокаць у безліч крыштальных чарачак. Нацешыўшыся гэтым, закінуў галаву, хутка апусціў яе, і здалося, на звонкі медзяны ліст пасыпаліся тысячы шкляных гарошынак. Скончыўшы перасыпанне, салавей нібы крануў дзюбкай басовую струну на скрыпцы вясковага музыкі Тамаша, прабегся лапкамі па высокіх галасах гармоніка і, нездаволены, падзьмуў у дудачку: перш паволі, а далей — усё мацней і мацней, спрытна перахватваючы лады. Нарэшце ён пачаў стукаць па малюпасенькім кавадлечку доўгім тонкім малаточкам, асцярожна і далікатна, акурат майстар гадзіннікаў, пры будцы якога Костусь стаяў, разявіўшы рот і не выпускаючы дзядзькавай рукі, на стаўбцоўскім кірмашы.

I многае яшчэ было ў той салаўінай песні.

Як ні сіліліся хлопцы, не маглі разабраць нічога болей. I хоць тачылася ў ёй радасць дужання маладой вясны, ім чамусьці зрабілася сумна. Вось каб хіба самім узняцца за песняй гэтай малой птушкі над цёмным лесам, над зялёнай рунню… Нешта зрабіць, нешта гукнуць такое, каб так жа сціхла ўсё навокала і, не асмельваючыся дыхнуць, слухала толькі адны іхнія словы.

Твар у Костуся памякчэў, нечакана хлопчык заміргаў вачыма. На вейках пачалі збірацца расінкі, яны цяжэлі, звісалі і, не могучы ўтрымацца, капалі на зарошаны верас.

Але ў горле не сціскала, не падкочвалася да яго камяком, нават як быццам соладка і поўна-поўна зрабілася ў грудзях.

Было лёгка і добра. Дасюль ён плакаў толькі ад болю і крыўды, слёзы гора не паспелі яшчэ закрануць душы, а такая незразумелая слязіна наведалася да яго ўпершыню.

Костусь глядзеў проста перад сабою. Над ельнікам выплываў і хаваўся маладзічок. Вось ён выткнуў з-за пералётнае хмаркі светлыя рожкі, і хлопцу здалося — гэта ж месяц роніць слёзы, і яны пабліскваюць на чорных вяршалінах. Сваіх слёз хлопец не адчуваў.

Даўно вярнуліся ў двор авечкі, самі, пакінуўшы нядбайных пастухоў. Ганна занепакоілася, стала гукаць дзяцей. А яны і не чулі роднага голасу, толькі, можа, за дзесятым разам даляцела, адбіўшыся ад лесу:

— Костусь! Алесь!

Алесь страпянуўся і з усёй знявагай, як дазвалялі яму права і спрактыкаванасць старэйшага, кінуў:

— Разрумзаўся! Салавей і не гэтак можа… Вунь маці гукае.

Тады схамянуўся і Костусь. Правёў рукою па вачах, не паверыўшы, што мог без дай прычыны расплакацца. Праўда! Але прызнавацца не хацелася. Ён пацягнуў бярозавую галінку і строс на сябе і на брата цэлы дождж цёплых кропель.

— Нібыта не бачыш — раса!

I пабеглі па лузе, высока ўскідваючы вільготныя пяты.

Грамадка дужых дубоў, стаўшы роўным паўколам, вартуе леснікову сядзібу. Грудок гэты толькі што вылузаўся з-пад снегу і яшчэ ўвесь чорны. Акурат як каравай хлеба з падгарэлаю скарынкаю.

Падумаўшы так, Костусь адчувае, што ў яго засмактала ў грудзях. Вельмі хочацца есці! Ён бяжыць па падсохшай сцежачцы ў хату. Адсвечваюць жоўтыя, не паспеўшыя пашарэць ад дажджоў і ветру сцены. Толькі страха крыху пачарнела, але салома яшчэ не злежалася і шатырыцца знізу, як валасы на абголенай машынкай пад гарбуз дзіцячай галаве.

Сенечныя дзверы расчынены, адтуль патыхае пах свежага печыва. Костусь цягне да сябе смачнае паветра і, спынены нечаканай думкай, прыцішае крок:

«А чаму ж наш грудок зрабіўся падобны да буханкі?»

Ён стаіць, шукаючы адказу.

«А, ведаю! Гэта яго лес сціскае з усіх бакоў. Зямлі няма дзе дзецца, яна падымаецца ўгору. Хутка тут можа зрабіцца гара, і наша хата апынецца на самым версе. От добра! Усё будзе відаць. I Мікалаўшчына, і Свержанскія маргі, а можа і Нясвіж».

Костусь прыкладае палец да вуснаў і некаторы час спакмячае.

«Можа стацца і не гэтак. Лес будзе ціснуць, ціснуць на нашу пасаду, гара абваліцца, зробіцца прорва… I хата і мы ўсе…»

Хлопец зажмурвае вочы і ўскоквае ў сенцы, уздрыгваючы ад выдуманага ім страхоцця. Ён прачыняе дзверы ў хату, гатовы крыкнуць: «Мама!» — кінуцца да яе. Цэлы тыдзень не бачыліся! I тут жа заўважае, што ў хаце нікога няма. Ага! Маці прыкархнула, прысеўшы каля печы. Змарылася, пакуль упыніла ўсю работу.

У хаце добра прыбрана, пабелены сцены, пад дзяркач вышараваны жвірам лавы, а шыбы вымыты так чысценька, аж зіхацяць. Адчуваецца, што блізка свята.

«Куды ж усе падзеліся? — Костусь разглядаецца, стоячы ў парозе. — Уладзя, пэўна, за бацькам у лес пацягнуўся, а малыя ўпрасіліся з дзядзькам ехаць у Мікалаўшчыну. Па мяне і па Алеся. Добра, што я пабег проста са школы, не чакаючы фурманкі. Лугам, узгоркамі…»

Костусь заплюшчвае на хвілінку вочы. Бачыць, як людзі сплычваюць бярвенне на беразе, як стукаюцца адна аб адну апошнія крыгі. I ўжо кнігаўкі пішчаць…

Ён быў памкнуўся папрасіць у маці есці, ды пашкадаваў будзіць. Паглядзеў на стол, дзе астываў пад белым абрусам хлеб, і ўздыхнуў.

«Усё роўна зараз нічога лепшага не дадуць… Пост. Разгаўляцца будзем толькі ў нядзелю, пасля ўсяночнай».

Скраўся на пальчыках да стала, адгарнуў настольніцу, але цэлай буханкі не зачапіў. Адкроіў лусту ад чэрствага акрайца. I, не скідаючы з плячэй шарачковай торбы з кнігамі, — на двор.

У сенцах рука з лустаю застыла каля самага рота. Так і не ўкусіў. Прамень, заляцеўшы цераз шчыліну, пазалаціў кропельку смалы на счэсаным сучку ў бервяне. Прыляпіўся да сцяны і не можа выцягнуць са смалы тонкую камарыную ножку.

«Няхай бы ён і застаўся тут. На ўсю ноч. Людска было б! Выйдзеш з хаты, а тут відната. От злавіць бы гэты прамень!»

Костусь зачыняе наглуха дзверы, амаль маючы пэўнасць, што калі прамень прыліп да сцяны, дык ужо не адарвецца. Але знікла шчыліна, уцёк і прамень.

Хлопец выходзіць з сянец і садзіцца на парозе. Пачынае паволі есці.

I вось ужо здаецца іншае. Дубы наўкол сядзібы ўзяліся за рукі, каб перагарадзіць дарогу сваім лясным сваякам на гэтую, адваяваную ў векавое пушчы, шмацінку грудавое зямлі.

З усіх бакоў, як казачныя ваякі, стоўпіліся ў чаканні бронзавыя атрады волатаў, старасвецкіх хвой. Чаго добрага, падасць знак невідочны лесавы атаман, яны пераступяць цераз выбегшую з лазняковага гушчарніку ручаінку, рынуцца да дубоў — і пачнецца бойка…

«Не, — усміхаецца сваёй уяве хлопчык, — не пярэйдуць! У лесе яшчэ растае снег, і наша ручаіна глыбокая-глыбокая».

Ён глядзіць на канец сцежкі, дзе драўляны масток злучае сядзібу з грунтавой дарогаю. Вада падымаецца ўсё вышэй і вышэй, вось ужо яна ліецца цераз маснічыны. Жоўтыя шапкі шумавіння, пакружыўшыся, адносяцца за плынню і завісаюць на ўзбярэжным парасніку шчаціністых елачак і хісткіх, як дубчыкі, асін.

«За ноч вады яшчэ прыбудзе, — думае Костусь. — Добра, што ў школу не трэба, а то б не перабраўся на той бок».

Ён падымае з-пад ног сваю школьную торбачку, дастае кнігу і сшыткі і зноў паглыбляецца ў мары.

Бор шуміць па-вясноваму, радасна і як быццам густа; увосень, калі ападуць лісты, зусім іншы гэты шум, рэдкі і неспакойны.

Хлопчык цяпер бачыць, што дубы і не збіраюцца кідацца ўрукапашную. Яны проста грэюць на сонцы перамёрзшыя за зіму, не паспеўшыя зазелянець галіны.

Любае і звыклае абуджэнне суровай і ласкавай беларускай прыроды на гэты раз поўніць душу дзіўнай трывогай і хваляваннем.

Нібыта ўпершыню слухае Костусь і таемнае шастанне хваін, і перагукванне плытагонаў на недалёкім Нёмане, і шчабятанне ранняга жаўранка ў сіняй высачыні.

Раптам, ці гэта зноў здаецца, перастала біцца растрывожанае хлапечае сэрца, і ўжо не на небе, а дзесьці глыбока ў грудзях узмахнуў крыльцамі жаўранак.

Узмахнуў і заспяваў…

Песня звінела, не змаўкаючы, срэбная трэль цудоўна ператваралася ў родныя і знаёмыя словы… Так гаварыла з ім маці!

Костусь схапіў сшытак і, спяшаючыся, пачаў запісваць гэтыя словы. Хоць бы не расталі яны, як тая жаўранкава песня, што ўсё аддаляецца, адлятаючы ў вышыню.

У гародзе гарлае певень. Рыжы хвост яго зіхаціць праўдзівым золатам, як добра начышчаная ягадамі бузіны мядзяная міска.

За ўтульны дамок на ліпе сварацца з вераб’ямі шпакі. Яны вярнуліся з выраю і адразу ж узяліся высяляць крыклівых кватарантаў. Вераб’і яшчэ грозяць і лаюцца, аднак хапаючыся перабіраюцца пад застрэшша ў гумно і цягаюць туды пух і сухія травінкі. Ад птушынай мітусні прачынаецца прыдрамаўшая на сонейку крываногая Тэпця і ляніва пазяхае, касавурачыся на свайго няўважлівага гаспадара. Яна ўстае, павільваючы хвастом, падыходзіць да яго, прынюхваецца і асцярожна забірае пакладзеную на торбачку недаедзеную скібку.

Костусь нічога не бачыць і не чуе.

Над сядзібай робіць плаўныя кругі пара буслоў. Яны прыглядаюцца да гнязда на старой бязверхай бярэзіне, пазнаючы, ці хоць тая самая гэта буслянка, дзе яны бестурботна жылі летась і выгадавалі сваіх даўгалыгіх дзяцей.

Нішто не можа адцягнуць яго, Костусь піша і піша. Нарэшце адрываецца ад паперы і, нічога не разумеючы, аглядаецца на бакі. Дзе ён быў, што адбылося тут?

Цудоўны жаўранак у грудзях змоўк. А ў сшытку засталіся няроўныя радкі, вельмі падобныя да вершаў са школьнай чытанкі.

Костусь прачытаў і яшчэ больш здзівіўся: сапраўды, ён злажыў верш! I гэтак лёгка, неўзаметку, не думаючы, агледзецца не паспеў. Не так, як тую байку пра варону і лісіцу! Цэлы тыдзень калупаўся… Радок да радка не прыставаў, словы не змяшчаліся ў іх, прыдумваліся, як назнарок, такія доўгія, хоць ты колькі складоў сякераю адсячы. I калі ён, горды сваім тварэннем, прачытаў брату, што пачалося! Якіх толькі кпін не наслухаўся. «Не будзе з цябе пісакі, хоць бы ты ў порткі мокра зрабіў». А потым: «Пісаў пісака, а не разбярэ і сабака». I многа нагаварыў яму Алесь яшчэ больш крыўднага.

«Памыляешся, Алесь! — Костусь здаволена ўсміхаецца. — Будзе! I не пісака, а паэт. Толькі вершаў маіх ты больш не пабачыш, пакуль не надрукую…»

Костусь уяўляе, як будуць здзіўлены яго бацькі і браты. Нехта разгорне кнігу, а там — верш. I падпісана: «Канстанцін Міцкевіч».

«Чакай, чакай, — скажа дзядзька Антось. — Які ж гэта Міцкевіч? Той жа Міцкевіч, з-пад Навагрудка, здаецца, зваўся Адам. Слухай, Міхал, ці не наш гэта Костусь?»

Бацька возьме кнігу, праверыць на свае вочы: «Відаць, ён».

Потым кніга пойдзе з рук у рукі. Усе будуць хваліць і глядзець на яго, Костуся. А ён будзе сядзець на покуці, есці цалкі з тоўстымі скваркамі і ні да чога не прызнавацца. Пад’еўшы, устане і скажа: «У мяне яшчэ многа напісана». Дастане вялікую кнігу ў скураных лаўках і пачне чытаць. Усе заслухаюцца, маці ўтрэ хусткаю слёзы… I ніхто не асмеліцца кпіць.

Успомніўшы пра кпіны, Костусь цвёрда рашае: «Да пары да часу нікому не пакажу. Хай потым ведаюць».

Падумаўшы, ён піша зверху старонкі назву «Вясна», а ўнізе старанна выводзіць свой подпіс. Вельмі хочацца да прозвішча яшчэ дадаць слова «паэт» і ўдакладніць: «з-пад Стоўбцаў». Каб сапраўды не зблыталі з тым Міцкевічам, што з-пад Навагрудка.

Костусь вагаецца. Не, не трэба. Такіх доўгіх подпісаў пад вершамі ён нідзе не бачыў. Хай будзе так. Тым больш — на развагі не застаецца часу. На лясной дарозе, недзе зусім недалёка, рыпяць колы і чуецца дзіцячы смех.

«Нашы! Дзядзька вяртаецца з Мікалаўшчыны».

Костусь хавае верш у сшытак і кладзе яго ў торбачку. У гэты час над падворкам, як быццам над самай галавою хлопца, зноў пачынае спяваць жаўранак. Костусь падымае вочы і захоплена слухае, удзячны за скінутую з вясновага неба песню.

Маці выходзіць з сянец і бярэ яго за плячук.

— Ты ўжо дома, сынок? I сядзіш галодны. Як жа ты прыбег, што я не чула? Што ж ты рабіў тут, скілеў на парозе?

Костусь канчаткова абуджаецца. Не паварочваючы галавы, ён трэцца шчакою аб цёплую матчыну руку.

— Нічога… Сядзеў ціхенька. Я бачыў, ты спіш. А здавалася, ты побач, нешта гаворыш са мною, ма…

Але перарваў на палавіне мілы, абыклы дзіцячы зваротак і першы раз сказаў: «Маці».

Не паспеў я спарадкаваць думкі і давесці да ладу чарнавікі, як зазваніў тэлефон.

— Ты нікуды не збіраешся? — пачуўся здалёк голас Канстанціна Міхайлавіча. — То я заеду…

Халодныя і непрытульныя дамы на Палярнай, дзе жыло некалькі пісьменнікаў, у тым ліку і я, чамусьці падабаліся яму. Прыехаўшы, пастаяў каля ганка, паглядзеў на нашы сціплыя агародчыкі. Пасля наківаў пальцам, што мала насаджана дрэў. Пра маю работу — ні гуку, хоць па ўсім відаць — прыехаў дзеля яе.

— Ці вы гультаі, ці зямлі не любіце, — напаўжартам кажа ён. — Маладыя людзі, а не ўткнулі ў глебу па дзесятку дрэў. Што гэта за работа!

— Не такая ўжо благая работа, — спрабую бараніцца я, — у вашым садзе араліі не цвітуць, а ў мяне — бачыце…

— Што аралія? Ні куст, ні дрэва. Галін няма. Лісты выганяе па сажню, а ўвосень усё абваліцца і тырчыць голая жардзіна. Дрэвы трэба садзіць добрыя. Каб чалавека перажывалі…

Мімаволі адчуваю дакор у нетрываласці напісанага мною і запрашаю зайсці. Няхай ужо хутчэй скажа ўсё проста!

У той вечар ён не спяшаўся, не папярэдзіў нават, як звычайна, глянуўшы на гадзіннік: «Я не буду бавіцца». Гэта і супакойвала, і нервавала.

Канстанцін Міхайлавіч сядзеў пры адчыненым акне. Адшчыкнуў лісток з зазіраўшай у пакой маладое чарэшні, разгладзіў на руцэ.

— Вось, — ён пакруціў у пальцах лісток, — здаецца, дробязь. А прыгледзішся — наймагутнейшая лабараторыя. Яна нас на свеце трымае. Усё мэтазгодна ў прыродзе, нічога лішняга, выпадковага.

І спыніўся, заўважыў, што я хапіўся за новую папяросу.

— Да цябе сягоння нельга ні з чым абазвацца. Усё да сэрца прымаеш. Хацеў быў пісаць табе ліст. Але гэта адабрала б некалькі дзён, ты перадумаў бы ліха ведае што. Дый рэч твая не скончана, не ацэнкі патрабуе, а парады.

Крыху адлягае ад сэрца. Ён дастае з жоўтага партфеля мой рукапіс.

— Прызнацца, я думаў — не стане ў цябе вытрываласці для прозы. Бо артыкулы твае, як вершы — напісаны за адзін дых, не ўстаючы з-за стала.

Сапраўды, у той час, прадумаўшы і падрыхтаваўшы загадзя матэрыялы, я пісаў газетны «падвал» за дзве-тры гадзіны.

Канстанцін Міхайлавіч гартае рукапіс.

— Чорны хваліў твае юнацкія апавяданні. Дый мне самому сустракаліся яны ва «Узвышшы». I ў «Чырвоным сейбіце» былі. Добры дадатак, Кузьмовым клопатам трымаўся, я любіў друкавацца там. Вы з Глебкам прысвяцілі мне аднойчы вершы. Я прачытаў «Сейбіт» і хацеў пакрыўдзіцца. Не помню, каторы з вас пісаў штосьці пра маю згорбленую постаць. А я, брат, яшчэ малады быў, мог кіламетраў тры добрай рыссю прабегчы.

Няўдалыя радкі якраз належалі мне. Пакуль разважаю, ці варта прызнавацца, Канстанцін Міхайлавіч здагадваецца сам.

— Вам жа тады, мусіць, і па дваццаць гадоў не было. А ў такім узросце ўсе, апрача самога сябе, старымі здаюцца.

Зрабіўшы мне палёгку, вызваліўшы ад непрыемнага прызнання, ён усё ж бязлітасна дадае:

— Чэхаў расказвае… Нібыта яму гэтак жа брыдка ўспамінаць пра свае першыя рэчы, як пра цётку, што забаўляла яго, трымаючы на руках, а ён у падзяку ўзяў ды сапсаваў ёй новую сукенку…

Ну, а цяпер трымайся: герой пачынае крытыкаваць пісьменніка. Кепска мець справу з такімі героямі. Я некалі не паверыў, што Талаш раскідаў пяцёх легіянераў, вырваўся ад іх і ўцёк. Думаю, прыманьвае стары. I напісаў у аповесці, што легіянераў было тры. Аж завальваецца да мяне ў Акадэмію дужы дзед і кажа:

«Гэта ты Колас?»

«Я».

«Дык што гэта ты пра мяне набрахаў? Хіба я ад трох палякоў уцякаў, га?»

У мяне будуць меншыя прэтэнзіі. Мне заўсёды было шкада, што ты забыўся на прозу. Хацелася як-небудзь нахінуць да яе пісання. Толькі меркаваў загаварыць пра гэта, а ты сам прыйшоў і абвясціў свае намеры. Мне здаецца, на правільную дарогу становішся…

I, не даючы апомніцца, учыніў форменны разнос за непаслядоўнасць пісання.

— Калі б ты на зборнік апавяданняў нацэльваўся, я б і слова не сказаў. А гэта ж — кніга. Як расце паступова чалавек, так і яна. Дадаеш сабе работы. Пасля галаву скруціш. У адным месцы пачнеш лапіць для сувязі, а ў другім крэсліць. Бо нагаварыў лішняга, што павінна быць вядома з папярэдняга, а ты ў свой час не напісаў гэтай часткі, пераскочыў, пабег далей. Вось і перарвалася нітачка. А трэба, каб яна цягнулася з раздзела ў раздзел. Тады глянеш назад — відно, што сказаў, глянеш наперад — выкладай усё недаказанае. Іначай і за героем не ўсочыш, прыпішаш яму няпэўныя думкі, прымусіш рабіць тое, на што ён яшчэ не здолен…

Чорны расказваў, як у яго адзін празаік пытаўся: «Чытаў ты, браце, мой раман?» А раман той быў доўгі, друкаваўся з працягамі многа год. Кузьма прызнаўся, што не браўся яшчэ. «I я ж не браўся, — кажа празаік, — і вось не ведаю, ці ўмёр адзін мой герой, ці жыве. Дык ты пачытай, калі ласка, бо ў мяне часу няма, пісаць далей трэба».

Канстанцін Міхайлавіч уважліва глядзіць на мяне, можа пакрыўдзіў новаспечанага празаіка параўнаннем.

— Так ці не?

Пачынаю пярэчыць. А як жа архітэктар? Плануе адразу цэлы горад: вуліцы, плошчы, праспекты. А дамы растуць дзе папала, сёння ў адным канцы, заўтра — у другім. На першы погляд — бязладдзе, калі ж забудуецца ўся вуліца, людзі ўбачаць задуму, што да чаго.

— Хіба мала бывае ў іх пралікаў? — круціць галавою Канстанцін Міхайлавіч і дадае зусім катэгарычна: — Проза не прызнае такой методыкі. I цябе нішто не змушае да яе: ні сродкі, ні матэрыялы, ні ўмовы будаўніцтва — што пачынаць у першую чаргу.

— А вам, дзядзька Якуб, не здаралася забягаць наперад? Часамі пішучы, упрэшся ў што-небудзь, не ўдаецца. А далейшае ўжо выразна малюецца, думка думку падказвае. Адкладзеш, а потым гэтак ярка не ўбачыш.

— Можа і было. Хіба што, як паэмы пісаў. Дый то накідаю дзесятак радкоў, каб не забыцца. Бо ўжо як выведзеш далейшую частку ў людзі канчаткова, дык на тую, што засталася, і глядзець не хочацца. Ад цяжкасцей не ўцячэш. А пачні абмінаць — яны вырастуць, страшна потым прыступіцца.

— Вось гэтаму я не даю браку. Перапішаш разок ці два — і з богам, Параска…

Ён перадае мне дзесятак старонак і гаворыць далей.

— Найболей удаўся табе салаўіны спеў. Там, бадай, нічога чапаць не трэба. Як паэта і твайго героя гэта мясцінка мяне здавальняе. А як празаік магу параіць, калі захочаш паслухаць. Вось ты пішаш, што салавей крануў дзюбкаю скрыпічную струну. Я абавязкова дадаў бы, каму належала скрыпка, у чыіх руках бачылі яе хлопцы. Тады ўвесь малюнак прымацуецца да дзяцей. Толькі зрабі гэта коратка, каб не парушыць мелодыі.

Канстанцін Міхайлавіч задумваецца, пасля пытае:

— А колькі кален можа выспеваць салавей? Кажуць, дванаццаць, а курскі, здаецца, яшчэ больш. Не ведаў я, што ты звернешся да гэтага спевака, а то б расказаў тое-сёе.

Я жыў на Куршчыне, праўда, тамтэйшых салаўёў не слухаў — хварэў, галадоўля ціснула, Дзянікін падпіраў. Але быў там адзін ахвотнік да салаўінай музыкі. Ён мяне адукаваў. Усе калены ведаў на памяць, нават высвістваў крыху. Я так не пасвішчу, а назвы, вельмі ж удалыя яны, успомню.

Спачатку салавей заводзіць з а ч ы н. Потым, памаўчаўшы, робіцца «о т т о л ч к а». Як гэта перакласці па-беларуску? Ну, так, як вершы пішучы — атрымліваеш пачатковы штуршок ад чаго-небудзь. Можна сказаць — з а ч э п к а.

Далей ідуць: п у л ь к а н н е, п л ё н к а н н е, к л ы к а н н е. Тут ужо цяжка зразумець значэнне. Мусіць, проста гукапераймальныя словы. Затое назвы наступных кален — само хараство: р а с к а т, з я з ю л і н_п е р а л ё т, л е ш а в а_д у д к а. Так што дудачку ты да месца ўставіў. А чаму «лешава»? Можа гэта вымаўляецца «лешева», а пісаць трэба «лешего»? Тады па-нашаму будзе «лесунова дудка». Ёсць сэнс.

I яшчэ адно калена: ю л і н а я_с т у к а т н я. Гэта ўжо ад слова «юла» — ваўчок. Калі яго моцна пусціць, ваўчок гудзе, бегае па падлозе, стукаецца аб ножкі стала і яшчэ мацней завывае.

Наогул жа, калі салавей пяе — гэта цуд. I чалавеку дасюль не ўдалося ні толкам перадаць, ні падрабіць яго.

А што цяжэй апісаць: справы, якія б’юць у вока сваёй цудоўнасцю, ці звычайныя, якія мы без увагі абмінаем, нават часамі наступаем нагою?

Спрабую адказваць: дасканаласць убачанага, вядома ж, вымагае самай дасканалай перадачы, адпаведнага ўмельства.

— Так і не так, — кажа Канстанцін Міхайлавіч і пытае: — Гогаль у цябе далёка?

Дастаю том з паліцы. Ён чытае павольна, адставіўшы ўбок руку, нібы прыкідвае, колькі цягне кожнае з гэтых бясконца важкіх слоў:

«…Чем предмет обыкновеннее, тем выше нужно быть поэту, чтобы извлечь из него необыкновенное и чтобы это необыкновенное было, между прочим, совершенная истина».

Прачытаў і, відаць, паўтарае сам сабе, запамінаючы: вочы спыняюцца на нейкай кропцы процілеглай сцяны, крыху паварушваюцца сцятыя вусны. Потым доўга здзіўляецца вастрыні гогалеўскай думкі, называе яе звышлюдскай.

Як гэта атрымліваецца? Гогаль тут гаварыў пра сябе: як ён уяўляў, як ён пісаў сам. А выходзіць — запавет! На многа год, для ўсіх, хто ўзяўся за пяро. Навука адмаўляцца ад першапачатковай праўды — таго, што было ў сапраўднасці, і выклікаць на свет новую праўду — тое, што ўбачыў мастак. I каб усе прымалі створаную ім праўду, нібыта ніколі не існавала той першай, праўды рэчаіснасці.

Аднак, разважае Канстанцін Міхайлавіч, калі не ўсмокчаш у кожную клетачку праўды жыцця, ці можна ўзняцца да мастацкай? Хочаш узлятаць — мацней абапірайся на зямлю. Толькі не дазваляй ёй спутваць крылле вымыслу.

— Думаючы так, — тут ужо гаворыць Колас — першы і найстражэйшы суддзя самому сабе, — мяне больш задавальняе «У палескай глушы». У апошніх частках, бывае, я дакладней, чым трэба, пільнуюся матэрыялу, а памяць падкладвае ўсё новы і новы.

Ён расказвае, як часта даводзілася яму адмаўляцца ад таго, што назіраў і перажываў, змяняць адносіны Лабановіча і Ядвісі на супрацьлеглыя. Жывыя людзі, стаўшы літаратурнымі персанажамі, атрымалі новыя рысы, пачалі паводзіцца іначай, як вымагае характар кожнага з іх. Зусім не Ядвіся пацалавала Лабановічавага прататыпа ў настаўнікавай кватэры, як расказваецца ў аповесці, а Людміла. Затое прататып, застаўшы Ядвісю адну дома, пачаў размову адразу з пацалунка. I яго абразілі, а потым пачалі перапрашаць, кідаючы праз акно букецікі кветак. I пісулька «Мілы дурань» была ад Людмілы. Толькі знайшоў яе ў кнізе не прататып, а Ядвісін бацька і забараніў ім сустракацца, а потым прымусіў дачку выехаць адтуль.

— Так што я рады, — кажа Канстанцін Міхайлавіч, — калі ты, пішучы, не пакінуў і следу ад маіх расказаў. Недзе яны як бы прысутнічаюць, а на паверхню не прабіваюцца.

Я пачаў даводзіць, што яго размовы далі магчымасць пабыць разам з ім у маленстве, яго вачыма пабачыць людзей, кожную вядомую яму мясціну.

Канстанцін Міхайлавіч зазначыў:

— У «Вясне» замест бацькі ўводзіш маці. Разумею чаму і магу згадзіцца. Але калі хочаш, каб усё стала яшчэ бліжэй да праўды, раскажы ў наступным пра срэбны рубель. Ты ўхіліўся ад гэтага, думаеш, ці не перасалоджана ў маёй біяграфіі?

Канстанцін Міхайлавіч бясхібна выкрывае мае сумненні. Сапраўды думалася так: бацька, вечна стомлены, ачарсцвеўшы ад сваіх службовых турбот і згрызот чалавек, дапусціўся да малаверагоднай чуласці — цалуе хлопца за верш. Ляснік, жыве ў нэндзы і раптам выкладае сыну цэлы рубель. За што? Якую вагу мог мець дзіцячы верш у вачах тагачаснага селяніна? Забаўка, і толькі.

Як паверыць у праўдзівасць выпадку? Тым не менш ёсць дакументальныя сведчанні атрымаўшага ўзнагароду. Але дакументы дакументамі, а твор творам. Ці прагучыць гэта ў кнізе? Як быць?

Пераказаўшы мае ваганні сваімі словамі і збянтэжыўшы яшчэ раз умельствам зірнуць у думкі суразмоўніка, ён заключае:

— Ведаеш, як было, цяпер пішы, як табе здаецца.

— Дык тут жа ад рубля нікуды не ўцячэш, дзядзька Якуб.

— I ўцякаць не трэба. Думаеш, калі даць саракоўку, справа зменіцца? Трэба на бацьку другім вокам кінуць.

Пачынаю разумець, куды хіляцца яго вымаганні. Не ў тым сакрэт, што бацька быў п’янаваты і таму расчуліўся, а потым расшчодрыўся. Нават не ў тым, што любіў Костуся больш за іншых сыноў. Не! Бедны чалавек, які ашчаджае кожную капейчыну на зямлю, мог-такі не пашкадаваць вялікіх, на яго абыходак, грошай. Прыродная шырыня душы падказала Міхалу: адбылося незвычайнае. Яго Костусь зрабіў такое, чаго не могуць другія дзеці: і свае, і вакольных леснікоў, і мікалаўцаў. Хлопец падышоў усутыч да тых вялікіх людзей, чые вершы друкуюць у кнігах, завучваюць школьнікі. Можа тут і ён знойдзе свой лёс? Напэўна, гэта акрэсліла бацькавы намеры пусціць Костуся ў навуку…

Выказваю свае меркаванні ўголас.

— Так, відаць, будзе правільна. Нездарма, выходзіць, мы Гогаля турбавалі…

Канстанцін Міхайлавіч устае і збіраецца ад’язджаць.

— Пішы далей, хай нават выйдзе кніга апавяданняў. У першым раздзельчыку дай імя бабцы. I Антося трэба было б трохі жвавейшым зрабіць. А пра Кудрынскага — лепш бы ўсё перапісаць нанова. Я табе яшчэ раскажу аб ім…

Гэты раздзел і дасюль не пашчаслівіла паправіць так, як хацелася б. Але постаць Фядота Андрэевіча Кудрынскага, выкладчыка Нясвіжскай семінарыі, уяўляецца даволі выразна. Свайму настаўніку, які вучыў разумець і любіць літаратуру, Канстанцін Міхайлавіч прысвяціў некалькі адвячоркаў.

— Кудрынскі трапіў да пас з Ніжагародскай духоўнай семінарыі. I пабыў зусім мала, гады два ці тры. Пастараўся перавесціся на цікавейшую работу, у Вільню. Там быў архіў старажытных актаў і кніг, дзе ён служыў памочнікам архіварыуса. Выкладання не кідаў, настаўнічаў у прыватнай гімназіі і ў вышэйшым жаночым вучылішчы.

Сам Кудрынскі скончыў Маскоўскую духоўную акадэмію, атрымаў ступень кандыдата багаслоўя. Папоўшчынай ад яго асабліва не патыхала, духоўніцкай кар’еры па нейкіх прычынах ён не зрабіў. Відаць, таму, што пісаў у часопісы і друкаваў кнігі. Я праглядаў іх.

Канстанцін Міхайлавіч называе нарыс Кудрынскага «Вільня ў 1812 годзе», выдадзены да стагоддзя вайны. Праз юбілейную і вернападданніцкую афарбоўку там усё ж прабіваліся праўдзівыя весткі аб стане горада, яго жыхарах, скаргі сялян на рабункі вестфальцаў, перахрышчаных імі на «бяспальцаў», заігрыванне Аляксандра I з палякамі, хлуслівыя абяцанні аднавіць ім дзяржаву, трапныя характарыстыкі французскага самаўладцы, не самастойныя, вядома, а здабытыя аўтарам з гістарычных крыніц.

Напалеон зажадаў пазнаёміцца з якім-небудзь беларусам. Да яго прывялі бухгалтара Віленскага універсітэта. Патрэбных вестак пра Полацк і Віцебск гэты чалавек не даў, аднак на запытанне Напалеона, які з гэтых гарадоў ён бы хацеў атрымаць у падарунак, адказаў: «Калі з езуіцкімі маёнткамі, дык Полацк, а без іх — Віцебск».

— Губа не дура, — смяецца Канстанцін Міхайлавіч, — напэўна, расшалопаў, што Напалеон здзекуецца. Якая прапанова, такі і адказ.

Да кнігі Кудрынскага «Людскія хвалі» Канстанцін Міхайлавіч ставіцца больш прыхільна. «Людскія хвалі» — гэта патока бежанцаў. Яна пракацілася ў час імперыялістычнай вайны цераз Рагачоў, дзе настаўнічаў эвакуіраваны з Вільні Кудрынскі.

Палавіна Беларусі стала па калёсы. Людзі, баючыся немцаў, ехалі немаведама куды. Галадавалі, продалі за бесцань жывёлу, кралі апошняе ў тых, што сядзелі пакуль на месцы, але не сягоння-заўтра мусілі пакідаць дамоўкі і выбірацца ў свет самі. I як след страшнай патокі — бясконцы шэраг крыжоў уздоўж дарогі.

На ўсім гэтым няшчасці грэлі рукі хабарнікі, раскашаваліся здараўцы, якія хаваліся ад пазіцый пад сцяг дапамогі бежанцам.

Кудрынскі ўбачыў многа чаго. Высмеяў кволых дам-патранес, бруднае заляцанне бугая — земскага начальніка да міласэрнай сястры: «Вы парасятка, вас трэба пакаштаваць з хрэнам».

Трапна аўтар іранізаваў з прыезду члена Дзяржаўнага савета. Бяздушны фармаліст, ён нічым не дапамог бежанцам, але быў сустрэты з помпаю, казанямі, спевам «многая лета». А нейчы сабака ў калідоры не мог стрываць і завыў мацней за харыстаў у гонар высокага саноўніка.

— Пяро часта перарастае аўтара, калі дакранаецца да вялікай людской бяды, — заўважае Канстанцін Міхайлавіч. — Кудрынскі прызнаецца, што яго моцна ўразіў крыж народа. А ўсё ж баяўся абразіць далікатныя вушы, саромеўся напісаць «вош», стаўляў шматкроп’е…

Кудрынскага ўвесь час цягнула да творчасці народа, цікавіла гісторыя нашага краю. Мае фальклорныя запісы Кудрынскі хваліў шчыра. Вось я і падлажыў у адзін са сшыткаў пару ўласных вершаў.

Ён доўга марудзіў, не гаварыў нічога, потым з вока на вока спытаў, ці напісана яшчэ што-небудзь. Перачытаўшы, сказаў не вельмі катэгарычна, нешта накшталт: «З гэтым вы можаце выйсці на сапраўдную дарогу».

Як я разумею, ён вагаўся, што можа збіць мяне з тропу, баяўся, каб я празмерна не захапіўся пісаннем і не закінуў вучэння.

Наш дырэктар хварэў на красамоўства, прамаўляў страшэнна нудна і, галоўнае, доўга. Гэта выкпіў Кудрынскі, праўда па часе, у тых жа «Людскіх хвалях». А так ён звычайна слухаў Меліяранскага, угнуўшы галаву, а як зірне ўгору, дык мы бачым, што вочы нашага настаўніка смяюцца. Сам жа, на мой погляд, гаварыў значна лепей, чым пісаў. Ён меў талент прамоўцы, і нашы адказы больш падабаліся яму, калі былі трохі ўзнёслыя.

Кудрынскі мог цікава размаляваць самую непаглядную рэч, яна набывала асаблівае хараство ў вачах слухачоў.

З гадзіну неяк распісваў нам прыгажосці нясвіжскага замка. Здавалася, роўнага ў свеце няма. I я быў вельмі расчараваны, калі заскочыў аднойчы ў свята за замкавую браму.

Звычайны бруднаваты брук, аблезлыя сцены. Якое там к чорту хараство, хутчэй на астрог падобна. I замак у «Сымоне-музыку» я апісваў, маючы перад вачыма нясвіжскі, так, як ён паўставаў з апавядання Кудрынскага.