Колас расказвае пра сябе

Дождж, ураджай i паэзія

Малітва аб дажджы. Сяўба жыта старадаўнім спосабам. Паэма, напісаная на зямлі. Навука пісаць вершы. Два варыянты страфы. Рэцэнзія для сябе. Мядзяныя бляшкі і залатыя аздобы. След кроплі на пяску.

— А ведаеш, што ў мяне самае асноўнае ў творчасці? Гэта прага да вады, проста малітва аб дажджы. Я ўсё жыццё клічу ўраджай на наша поле.

Усміхнуўся, памаўчаў.

— Праўда, ён мала палепшаў. Але не таму, што я кепска прасіў. Я зрабіў для гэтага ўсё, што мог.

Вясною 1952 года ён пазваніў мне:

— Прыязджай, будзем жыта сеяць.

— Хто ж цяпер жыта сее? Хіба яравое?

— Не яравое, а самае сапраўднае…

Жыта Канстанцін Міхайлавіч сеяў у сябе пад вокнамі кожны год на ўчастачку велічынёй з клумбу пад кветкі. Глеба ў садзе пясчаная, ураблялася і гнаілася яна прыкладна так, як у калгасах сярэдняга дастатку. Сабраўшы зерне з свае клумбы, Канстанцін Міхайлавіч прыкідваў, як выглядае ўраджай года наогул. Жыта сеялі звычайна ўвосені… Што ж будзе цяпер?

Італьянец Гваніньі, праслужыўшы дзесяць год ротмістрам у Віцебскім замку, пакінуў пасля сябе хроніку, выдадзеную ў 1578 годзе на лацінскай, а ў 1611 годзе — на польскай мове. Дазнаўшыся з пераказу хронікі, як сеялі жыта віцябляне ў канцы XVI стагоддзя, Канстанцін Міхайлавіч вырашыў праверыць той стары спосаб, паставіць дослед.

Ён пасеяў вясною зерневую сумесь: дзве часткі ячменю і адну частку жыта. Дослед удаўся, і Колас, які пачаў у жарт называць сябе «аграномам-вопытнікам», надрукаваў у цэнтральнай і мясцовай прэсе артыкул аб выніках сваіх проб пад назвай «Справа, якая заслугоўвае ўвагі».

Вось што пісалася там:

«Ячмень падняўся добры, але радкаваты, жыта тулілася ўнізе. Пасля таго як быў зжаты ячмень, жыта пачало моцна расці і ў канцы верасня стала вышэй калена, яго давялося скасіць… Вясною 1953 года… дзялянку пабаранавалі… Жыта падскочыла ўгору, пасля нармальна выкаласілася, адкрасавала і налілося.

Кожнае зерне дало куст да 20–25 сцяблін па 160–170 сантыметраў вышынёй, каласы былі сярэдняй даўжыні — 12–14 сантыметраў. З дзялянкі 40 квадратных метраў сабрана 8 кілаграмаў жыта».

Гэта паведамленне абудзіла значную цікавасць даследчыкаў, калгаснікаў, аграномаў. Пошта Канстанціна Міхайлавіча стала куды больш важкая. З усіх бакоў Савецкага Саюза пачалі ісці лісты, запытанні, просьбы ўдакладніць апісаны спосаб сяўбы. Адпаведны дослед быў закладзены на ферме Акадэміі навук.

Справа сапраўды заслугоўвала ўвагі: з аднае дзялянкі зямлі пры тых жа самых затратах працы атрымлівалася два ўраджаі і ўкос руні на корм ці на сілас.

Апроч таго — і жыта і ячмень былі чыстыя, пустазелле не магло прабіцца наверх і гінула.

Пачатак свае гісторыі жытняя клумба брала з ваенных гадоў.

— Вярнуўшыся з Ташкента ў Клязьму, пачаў я сельскай гаспадаркай займацца, — успамінаў Канстанцін Міхайлавіч. — Пасеяў грэчку. Расла яна спачатку ў пакоі, а пад канец красавіка — высадзіў у грунт. Так я пасля паездкі ў Гомель надумаўся. Там людзям не было як сеяцца, — вайна блізка, дай, думаю, хоць я зерне ўкіну. Пра гэты клопат нельга забывацца. Дзе б ты ні быў, як бы скрутна ні прыходзілася — усё роўна сей… Дык у Мінску і пачаў я засяваць гэты палетак пад вокнамі.

Канстанцін Міхайлавіч пажартаваў і зараз жа дадаў зусім сур’ёзна:

— Усе свае паэмы я пісаў на паперы, а вось адну паспрабаваў — проста на зямлі. Хто яго ведае, што лепш? Праўда, сюжэт запазычаны, але ў народа, а гэта не забараняецца…

Канстанцін Міхайлавіч заўсёды радаваўся, даведваючыся з ліста ці з размовы, што прапанаваны ім спосаб сяўбы знайшоў дзе-небудзь яшчэ аднаго прыхільніка.

Такім чынам, павышаная цікавасць да прагнозаў надвор’я па радыё (ён слухаў іх рэгулярна, два, а то і тры разы на дзень — мясцовыя і з Масквы), да народных прыкмет, якія паказваюць на змену надвор’я (дым сцелецца, сонца заходзіць за хмару, гракі і вароны аблепліваюць дрэвы на сядзібе), штодзённыя размовы з барометрам, пагрозы ўтапіць яго, гада печанага, вершаваныя прысвячэнні гэтай свавольнай прыладзе, усё, што старонняму воку магло здацца шматгадовай прывычкай ці нават дзівацтвам, паўстае перад намі ў праўдзівым жыццёвым святле.

У лістападзе 1947 года мы з Данілам Канстанцінавічам, прыехаўшы ў Кіславодск, дзе Канстанцін Міхайлавіч захварэў, падаравалі яму кнігу «Народное погодоведение». Крыху паспешліва, з патугаю на гумар, быў зроблены і надпіс:

Усю дарогу дамоў ён чытаў той зборнік народных прыкмет і цешыўся, тлумачачы нам, якія з іх супадаюць з ягонымі ці наогул з беларускімі.

— Прыкметы на пагоду па ўсім свеце аднолькавыя, — казаў Канстанцін Міхайлавіч, — толькі мы не ведаем іх. Неяк у Ташкенце мы з Марыяй Дзмітраўнай пабіліся аб заклад. Уставалі клубястыя хмары, і я казаў, што сонца абавязкова сядзе ў хмару. Але я не ведаў яшчэ, хоць у нас гэта прыкмета верная, ці паказвае яна тут на дождж. I ўпэўніўся: назаўтра сабралася вялікая навальніца.

Ты не бачыў Чымгана? Ён некалькі разоў на дзень змяняе ўбранне, як франт-рызыкант. Усё ў новых фарбах паказваецца. А выходзіць, што ў гэтых зменах ёсць прароцтва, якога надвор’я можна чакаць.

Я любіў глядзець на Чымган вечарамі. Хмары пазвісаюць над ім і, здаецца, вышыню гары павялічваюць. Там і ўзнік верш пра Чымган. Я сядзеў пад арэхавым дрэвам і назіраў за хмарамі. Напісаў нешта за два дні.

У Ташкенце я добра такі напакаваўся ўзбекскімі прыкметамі. Кожную вольную хвіліну аддаваў назіранню.

Сяджу, бывала, каля акна, пакуль не закалышу Сірыус. Гэта значыць, пакуль вочы не пачнуць зліпацца і зорка заскача на даляглядзе…

Доўгі летні дзень разамлеў ад гарачыні і лянуецца пераходзіць у адвячорак, завісае ў паветры паўзмрокам.

Стары ельнік абмахвае разгатымі лапамі круглую паляну з лугавою травой. Крыху адступіўшы ўбок, даспяваюць выносістыя хвоі, пад іх кучаравымі шапкамі па маладой, яшчэ жоўтай кары верхавін пабліскваюць, знікаючы, апошнія промні.

Само сонца ўжо дзесьці там, за ўскраінай лесу, — спынілася на даляглядзе, нібыта раздумвае: ноч кароткая, ці варта ўкладацца на сон у душнае жыта. Можа, лепей перастояць так на ветрыку, усё роўна зараз узыходзіць. Але пачынаць хаду на небе давядзецца з іншага боку, і свяціла апускаецца ва ўгрэтую збажыну.

Драўляны дом на два паверхі расчыняе неасветленыя вокны, узіраецца, як у канцы паляны, пад ялінамі, закурэў дымок і вясёлы агеньчык пралізаў складзенае стажком сухое галлё.

Сустракаць нараджэнне вогнішча цяжкаватым крокам немаладога ідзе прысадзісты чалавек у капелюшы. Сядае на лаўку і, заціснуўшы між каленьмі кіёк, жмурыцца на агонь.

Гэта — пара вячэрняга кастра ў мясцовых жыхароў.

Якуб Колас працуе тут у пісьменніцкім Доме творчасці і заўсёды праводзіць шарую гадзіну каля цяпельца.

Любіць агонь.

Любіць вечаровы спакой.

Па адным, па двое сыходзяцца насельнікі дома, добра пераседжваць вечары гуртам, дый не так часта здараецца пабыць з Коласам, паслухаць яго.

Касцёр паджыўляюць ахапкам ламачча. Полымя буйнее, набліжаючы твары людзей і постаці хвой.

Пакуль што ўсе маўчаць, цешацца цішынёй, развязаўшы рукі і думкі ад дзённага клопату. Гаворка ўзгарыцца пазней, калі ападзе прахалода і паляна ўкрыецца расой. Тады пойдуць расказвацца падхопленыя ў жыцці выпадкі, сакавітыя і не без лёгкай аздобы выдумкай. Будзе смяяцца Колас, будзе смешна ўсім.

З ганка чуваць галасы. Няйначай, скалочваецца кампанія на ўсю ноч ісці да рэчкі, можа, удасца і юшку зварыць. Такія паходы наладжваюцца амаль кожны вечар, але пра гатаванне юшкі нешта дасюль не было чуваць.

Пакліканы некім з рачных вандроўнікаў малады паэт глядзіць на агонь, на Коласа — шкада пакідаць! — але ўсё ж устае з травы. Падымаецца лёгка, як падкінуты трамплінам, не дакрануўшыся зямлі рукою.

Колас глядзіць услед… Многа пазней, праязджаючы ў тых мясцінах, успомніць:

— I спрытна ж устаў ад кастра той хлопец! Быццам спяшаўся светлы бераг неба на даляглядзе схапіць. А што ж, гэткі ўхопіць.

Змаўкае, нібы чакаючы пацвярджэння, але падмацоўвае сам сябе далейшымі развагамі. Маўляў, так і трэба. Хто ўмее трымацца за зямлю, той здолее і ўзляцець. Такім людзям зямное прыцягненне не страшна. Захацеў пайсці і ўстаў, не штурхаючы зямліцы. Навошта крыўдзіць старую!

Канстанцін Міхайлавіч прымае блізка да сэрца ўзаемаадносіны чалавека з зямлёю-планетай, дзе жывуць і будуюцца дзяржавы, з зямлёй-скарбніцай, хавальніцай золата і вугалю, нафты і каштоўных каменняў, з зямлёю-карміцелькай людзей і рэк, лясоў і палёў.

Гаворыць пра гэта часта і памногу, ушчуваючы чалавека за няўважлівасць да зямлі і яе дароў, за грабежніцтва часам і збядненне той маці, каму абавязана існаваннем усё жывое.

— Моладзі нашай трэба зямлю даглядаць!

Зараз у Коласа можа прарвацца засмучэнне. Яму не так даўно сталі вядомы паводзіны двух маладых літаратараў, шумныя, з выклікам, не сказаць каб добрапрыстойныя. Канстанцін Міхайлавіч абурыўся, пачаў думаць аб формах ушчунку неслухаў.

— Маладыя! Ты вось маладзейшы за мяне на колькі? На чвэртку веку? Не так і шмат, а нязгоды ў нашых поглядах — процьма!

Паглядзеў мне ўважліва ў твар, ці не пакрыўдзіўся, і працягваў. Сказаў, што па нашых з ім нязгодах жыць і працаваць можна. Папытаўся, ці ўсё прымаю ў малодшых за сябе на нейкую дзесятку гадоў. Задумана адзначыў, што ніхто ў маладосці не быў падобен кропля ў кроплю да людзей старэйшага веку.

— Так і мы з табой. I маладыя нашы не з іншай планеты ўпалі. Можа, розніца між імі і намі толькі ў тым, што яны жывуць на зямлі, да якой мы моцна прылажылі рукі. Яны таксама хочуць прыкласці.

I прыкладуць.

Жывучы ў Каралішчавічах, дзе дом з усіх бакоў наглуха закрыты хвоямі, Канстанцін Міхайлавіч штодня, як ні цяжка яму было хадзіць далёка, рабіў вялікі круг па дарозе, каб выйсці на чыстае месца і разгледзецца, ці не збіраецца дождж.

У засушлівае лета 1951 года трэба было бачыць, як кожны дымок з балота, дзе ўзгараліся тарфы, часцей за ўсё праз нядбальства і неасцярожнасць, выклікаў у яго душэўны і фізічны — літаральна фізічны! — боль.

— Найдарожшае наша багацце ідзе на вецер, — казаў ён глуха, нервуючыся і злуючы. — I ніякай рады не знаходзіцца.

Тады ж рана і ўвечары званіў у бюро прагнозаў, пытаўся, ці не чуваць дажджу.

Адтуль ветліва адказвалі, што як толькі з’явіцца надзея, паведамяць самі, прасілі не турбавацца.

Канстанцін Міхайлавіч уздыхаў, вешаў трубку, кіраваўся да барометра, трос яго, даваў пстрычкі і зноў варочаўся да тэлефона. Званіць паўторна сэнсу не мела, але перад вечарам, зрабіўшы не менш за дзесяць падыходаў і адыходаў ад апарата, ён набіраў завучаны на памяць нумар і зноў пачынаў допыт дзяжурнага па бюро прагнозаў:

— Дык што чуваць з дажджом?

Пачуўшы адказ кшталтам «не ведаю», рабіўся стражэйшы:

— А што ж вы, дазвольце спытаць, ведаеце? Ну, хоць скажыце адчэпнага, што збіраецца і будзе хутка. Можаце вы так супакоіць чалавека?

Нарэшце доўгачаканая вестка была паведамлена. Дождж сабраўся надвечар і ішоў праз усю ноч.

Канстанцін Міхайлавіч, чакаючы першых кропель, сядзеў у садзе, стаяў, пакуль не змок, на ганку і каля расчыненых балконных дзвярэй.

— Ідзі, братка, ідзі! — угаворваў ён дождж, як нейкае слухмянае, але пужлівае стварэнне. — Пабудзь з намі хоць бы з тыдзень…

А назаўтра накупляў поўныя рукі пудэлкаў з цукеркамі і паехаў надзяляць «прарочыц» — дзяўчат са службы надвор’я.

Словамі пра сваю творчасць як малітву аб дажджы сустрэў мяне надвечар з вясёлым і хітраватым агеньчыкам у вачах. Што гэта абяцае нейкую нечаканку, я ўжо ведаў.

Канстанцін Міхайлавіч павёў па сходах у сваю палавіну, пасадзіў пры стале і падаў свежы нумар «Полымя».

— Вось калі мы сквітаемся, — сказаў, разгортваючы часопіс на маёй рэчы «На новых прасторах», дзе асобныя словы і выразы былі тлуста падкрэслены чырвоным алоўкам. — Бо ты ўвесь час пляжыш маю пісаніну, а я ніяк адыграцца не магу.

I ўзяўся раіць!

— Першы раздзел не мае формы. Зрабі два. Асобна апісанне горада і асобна — рынку. А што ж за рынак без людзей? Хай там будзе чалавек: паляшук і ўжо не паляшук, а новы гаспадар Палесся. Разві страфу «А той, хто мурагу прывёз». З яе відаць паляшук. Дапішы непалешука.

Канстанцін Міхайлавіч паказвае недакладныя выразы, нягучныя радкі.

— Чаму палескія балоты ўсю вільгаць перальюць Дняпру? А што потым? Высахнуць? А як гэта разумець?

Ён адгортвае старонку, дзе над маімі радкамі яго рукою напісаны варыянт:

— Бяры, калі падабаецца. Ганарару сыскваць не буду.

I працягвае тлумачыць: гэта не ўдалося, гэтага яшчэ бракуе ў радку. Аднак было відаць, што паэмка з неадольнай мараю дзіцячых год пра вялікую ваду імпанавала ягонаму настрою.

— Адным словам, з цябе чарка. Не толькі за тое, што палаяў цябе, а і за тое, што дагадзіў ты маім нутрам. Ты можаш сабе і не правіць нічога, а нумар гэты вазьмі. Сказаць праўду, ты напісаў аправу, рамку. Яна добрая, сюды можна ўмясціць безліч людзей і здарэнняў. Дзядзька на пінскім рынку, гідролаг у стэпе — чутны ў руху. Лаві гэта ўмельства пісаць людзей, памнажай яго. А вось хлопец на земснарадзе — слабейшы. Не бачыў ты яго… Ці, можа, не здолеў убачыць.

Падзякаваўшы за часопіс і заўвагі, я пачаў праглядаць іх.

— Ведаеш, Максіме, давай параўняем шансы, — зрабіў прапанову Канстанцін Міхайлавіч. — Адзін дзень ты мне будзеш чытаць новае, а другі — я табе. Гэтак мы ў крытыцы будзем злейшыя.

Адхіляць прапанову не даводзілася, можна было толькі калі-небудзь ухіліцца ад яе, каб не адбіраць у Канстанціна Міхайлавіча часу. Але ён нічога не забываў і дамагаўся выканання ўмовы — таму даводзілася чытаць.

Аднойчы, аддаўшы яму на суд свежы, толькі зняты, як кажуць, з варштата, верш, я ніяк не мог зразумець, чаму Колас не прымае яго. Ён хадзіў па пакоі, гарачыўся, кідаў гаворку, браўся за газету. Нарэшце, відавочна, пакрыўдзіўшыся на някемлівага суразмоўніка, прылёг.

Выкарыстаўшы зручны момант, я паспрабаваў бараніць свае пазіцыі. Канстанцін Міхайлавіч не вытрымаў, падхапіўся, хвіліну падумаў і прачытаў асенні малюнак з «Сымона-музыкі», які пачынаўся страфою:

Уважліва паглядзеў на мяне:

— Цяпер ясна?

Тут надышла мая чарга крыўдзіцца:

— Я ніколі не думаў раўняць вашу работу са сваёю. Іх нельга мераць адною меркаю. Тут кожны, каго ні вазьмі з майго літаратурнага пакалення, апынецца ў невыгодным, калі казаць мякка, становішчы.

— Во, дзівак! Ды я не пра гэта зусім. Разумееш: сэнс, гук, вобраз. Яны складаюць паэтычны твор. Калі чаго-небудзь з іх не стае, цэльнай карціны не будзе…

Я хутка прадумаў не ўспрынятыя ім строфы. Дык вось што ён мае на ўвазе! Гарманічнае спалучэнне думкі, малюнка і гучання. Іначай кажучы — дасканаласць. А ён з няўмольнай прастатою гаварыў далей:

— А ў цябе што? Адзін радок лёгкі, поўны, адразу ж запамінаецца, а другі — кульгавы, ледзь ногі валачэ. А каб сэнсу дабраць, трэба добра мазгі натрýдзіць. Удала задумаў, а да сэрца не даходзіць.

I пайшоў гуляць чырвоным алоўкам па рукапісе.

Калі поўнае ўзаемаразуменне было дасягнута, я запытаўся:

— Дзядзька Якуб! А чаму вы адмовіліся ад гэтага варыянта, што зараз чыталі?

— Як адмовіўся?

— У апошніх выданнях так:

Канстанцін Міхайлавіч задумаўся:

— Гэта я, мусіць, з жоўценькай кніжачкі ўспомніў, з першага выдання. А можа, і трэба было змяніць. Нядобра, калі эпітэт ідзе за словам: «у лесе шумным», «з крыкам сумным». Расказ робіцца вялы. Дый «над балотам» няўдала. А «паднябессе» дае ўражанне прасторы, праўдзівей, журавы ў вырай нізка не лятаюць.

Я быў іншае думкі пра першы варыянт. Закрытыя рыфмы ў ім чаргаваліся з адкрытымі, а гэта надавала больш энергічнае гучанне ўсёй страфе. Лягчэй чыталіся два апошнія радкі, асабліва чацвёрты, абцяжаны злучэннем «зз» — «з звонкім крыкам».

— А наконт «балота», не ведаю, Канстанцін Міхайлавіч. Відаць, усё ж гэта слова не выклікае думкі пра нізкі палёт.

— Не выклікае і пра высокі, — адразу падхапіў ён. — А я хачу, каб было ўражанне высокага.

На дварэ каля брамкі затрымаў маю руку.

— Выбачай, што я сваё прачытаў. Гэта пад гарачую руку. Першае, што ўспомнілася. Трэба было вось што табе нагадаць.

Прачытаў яшчэ дзесятак радкоў і засмяяўся.

— Пэўна, і добра, што не ўспомніў гэтага. Бо ты яшчэ горш бы пакрыўдзіўся, нашто адной меркай з Пушкіным мераю. А ў паэзіі розных мерак няма. Пачытаеш вось такога асілка і бачыш — пераводзім мы ўсе паперу надарма.

— Канстанцін Міхайлавіч! Глядзіце, а Пушкін жа ставіў эпітэт у канец сказа: «конь неутомимый», «в степи необозримой».

— Яму, брат, як богу, усё дазволена, — задуменна прамовіў Колас. — А калі хочаш ведаць, трэба будзе ў новым выданні адправіць страфу па-ранейшаму. Толькі замест «балота» паставіць «над палямі». Давай не забудземся пра гэта.

Пэўна, з тыдзень пасля гэтай размовы я не чытаў яму нічога, хоць суд ягоны быў і павучальны і някрыўдны, не зважаючы на тое, што Канстанцін Міхайлавіч гаварыў, не падшукваючы выразаў. Не хацелася зморваць занятага тысячай неадкладных спраў чалавека.

Канстанцін Міхайлавіч прыкмеціў гэта і выкпіў самым нечаканым чынам.

— Мала пішаш зусім, — як быццам мімаходзь заўважыў ён пры сустрэчы.

Я пачаў пералічваць зробленае за апошнія тыдні, не чакаючы ніякага падвоху, але раптам убачыў, што вочы яго смяюцца.

— Нішто, нішто, — пахваліў ён мяне, пасміхаючыся адкрыта. — Я меркаваў, нічога не робіш. А ты, выходзіць, ад мяне тоішся. Або думаеш: начорта гэтаму старому карчу паказваць, што ён разумее. Прынось заўтра ўсё, я табе залію сала за скуру.

Гэта была добрая і патрэбная турбота. Папярэднім чытаннем ён хацеў лішні раз асцерагчы мяне, прымусіць падумаць яшчэ раз перад здачай твора ў друк. Ён лепш за іншых ведаў, што ў той час крытыка ставілася да мае працы занадта ўважліва, і Канстанцін Міхайлавіч быў рад кожнаму добразычліваму слову ў мой адрас. Ён першы вычытаў у «Литературной газете» рэцэнзію У. Лугаўскога на маю кнігу.

— Гэта добры паэт, яго слову і густу можна верыць.

Сказаў і не ўтрымаўся ад жарту:

— Асабліва таму, што нашыя густы супадаюць.

Неяк перад першамайскім святам вяртаўся я з Масквы і купіў у Оршы нумар «Звязды». Там быў прыемны падарунак: артыкул Коласа пра маю паэму. Яшчэ большы падарунак чакаў мяне дома: сустрэўшыся, Канстанцін Міхайлавіч аддаў мне рукапіс свайго артыкула.

— Гэта я напісаў для цябе і для сябе, — сказаў ён. — I друкаваць не думаў… А тут з рэдакцыі пазванілі, просяць, дайце што-небудзь перад святам… Давялося аддаць, выбачай…

1954 год, пачатак жніўня. Блізка з’езд пісьменнікаў рэспублікі. Канстанцін Міхайлавіч падагульняе думкі аб літаратуры, піша і бясконца крэсліць прамову, яму давядзецца адкрываць з’езд. Выказвае нездавальненне: пісьменніцкі Саюз мала чуцён у рэспубліцы.

— Успамяні, як маладнякоўцы грымелі некалі. За год-два здабылі велізарную папулярнасць. А пісаць толькі-толькі вучыліся. Нешта заядае цяпер у нашай арганізацыйнай калымазе. Відаць, уся справа ў таленце кіраўніка. Вазьмі Фадзеева. Апрача ўсяго, у яго і чалавечая таленавітасць: у трыманні, у абыходжанні… Калі яго хто і не вельмі любіць, дык усё роўна не паважаць не можа. Ён умее прымаць адказнасць на сябе. За ўсё. I не спіхае з плячэй — абы толькі як збыць — справы, людзей якому-небудзь памагайлу, чыя фантазія не сягае далей пратакола і птушачкі ў пэўнай графе.

Ну, пішуць, хай пішуць некаторыя, стрэмка ім у порткі! Але ж яны і мераюць на свой мушыны крок напісанае іншымі. Графаман графаману не дасць заганы. Найбольш актыўны з іх, хлопцы смяюцца, абы памачыў пяро, дык і пайшло рваць. У санаторыі, кажуць, за нейкі месяц выціснуў з вантроб лібрэта для оперы і для балета, дзесяткі са два баек, прадмову і апавяданне. А як выдахся, каб не прастойваць без работы, браўся перакладаць свежы нумар газеты на беларускую мову.

Канстанцін Міхайлавіч мякчэе, на твары пасвечвае лёгкая ўсмешка, яна звычайна з’яўляецца, калі расказвае што-небудзь вясёлае сам або слухае смешную выдумку.

— Тут, вядома, моцна прыкладзена…

Прамовіў і пазмрачнеў. Пальцы пачалі выбіваць на стале такты.

— Відаць, сапраўды слабая ў нас літаратура… Смех сказаць (называюцца некалькі прозвішчаў), у пісьменніках ходзяць. Яны з такімі ж поспехамі маглі б быць і гатэнтоцкімі мовазнаўцамі.

— I ведаеш — ці гэта больш смешна ці трагічна? — яны ўсур’ёз лічаць сябе пісьменнікамі. Не ківай галавою! Гэта добры пісьменнік наганяе крывавыя мазалі на рабоце. А такія пішуць лёгка: сапсуе некалькі пачкаў паперы і пачынае сцвярджаць, што ён пуп зямлі. Ды ён-то не пуп, а пух, тапаліная парушынка, зусім без вагі. А сказаўшы грубей — пух-пух, пухірок балотнага газу… О, каб пуп! — горка працягвае Канстанцін Міхайлавіч. — Паболей бы нам людзей, што звязаны з зямлёй матчынай пупавінай!

Ён усё мацней узрушваецца.

— А вінаваты мы самі. Нашто дазвалялі няўмекам і няздарам церціся каля святое работы, прызвычаіліся да іх? Калі арганізм выпадкам атручваецца, ён адразу ж адчыняе ўсе засланкі і выкідвае згубу прэч. Тым часам па нашых вачах пэцканіна атрымлівала імя і годнасць таго, чым ніколі не была і не магла быць. А што гэта? Патуранне махлярам, якія выдаюць мядзяныя бляшкі за залатыя аздобы! Ідэя быццам бы высокая ў аснове, а як напісана? Знявага высокіх ідэй! Сапраўды! Возьмецца чытач за які-небудзь хвалёны творык, глыне старонак з дзесяць, і лічы, што навечна чалавека адвярнула ад беларускай літаратуры.

Пара дом ветрыць… Ёсць адзін закаранелы цынік. Ён ведае, чаго варты, што і дзеля чаго робіць, ні ў грош ён не ставіць нашу літаратуру.

Нябожчык Міхась Зарэцкі іначай не называў яго, як «господин учитель заштатной прогимназии». Міхась прысягаўся, што мае прыродазнаўчыя і прыгодніцкія часопісы, адкуль узнік гэты пісар, выказваў намер: даць заданне студэнтам, каб параўналі пісаніну таго аўтара з часопісамі і выпісалі запазычанае. Зарэцкі паказваў мне перадзёртыя сказы і абзацы, але лічыў, што для публікацыі іх малавата.

Што застанецца пасля такіх людцаў? Які след бывае ад кроплі вады на пяску? Яны ў літаратуры самі па сабе — нуль, пустата, але смецця пакідаюць горы. А працавалі б дзе-небудзь адміністратарамі ці гаспадарнікамі, можа б, і дзякуй заслужылі.

— Праўда, адзін мае шансы ўвайсці ў літаратуру…

Канстанцін Міхайлавіч робіць паўзу. Потым недатрымлівае сур’ёзнага выгляду.

— Можа не ўвайсці, а ўехаць… На маіх плячах. Ён, во врэмена оны, ператрэсаў маю кватэру, пад кожны сяннік лазіў. Гэта, бадай, самай чыстай вады рамеснік. Піша, і ўсюды — мешаніна: падчэпленыя, адкуль можна, сказы, выхапленыя ў другіх слоўцы. Вунь гэты, як яго… Дык у яго хоць у гаворцы часам пракідаецца нешта жывое.

Канстанцін Міхайлавіч успомніў сваю эпіграму, напісаную ўпоперак старонкі ў «Полымі» на апавяданні:

— Аднаго такога пісара я вітаў з пяцідзесяцігоддзем. Пэўна, маё слова ўпоперак горла стала.

На заўвагу, што падрабязнасці з ператрэсваннем сеннікоў нікому не вядомы, адказвае:

— Не клапаціся. Не адзін ён трос у мяне. Дык два другія капянуць што-небудзь збольшага і адыдуцца. У вочы мне саромеліся зірнуць. А гэты шчыраваў да поту, кожны рубец на зуб браў. Скончылі трэсці, ён памыў рукі і загадаў падаць ручнік. Абавязкова чысты. Марыя Дзмітрыеўна хацела сказаць: забяры нечага з сабою, можа, задавішся калі. Мае дзеці бачылі ўсё. Я некаторым хлопцам гаварыў пра гэта, вось і табе расказваю. Чаго толькі не прымаў на свой карак стары дзядзька Якуб!.. — паўжартам Канстанцін Міхайлавіч звяртаецца да сябе. — Ну, гэта дарма, дробязі. А вось некалі пераважаць: колькі мы пакінулі зерня, колькі мякіны… Як мы будзем выглядаць перад людзьмі ў будучыні?

Дзіўна насміхаеца лёс! Вестку аб смерці Канстанціна Міхайлавіча прынёс адзін з тых, хто ўспамінаўся тады Коласам.

— Я да вас, — прамовіў ён.

Голас у яго быў, як і звычайна, нудны, рыплівы, у ім не пракідалася ўзрушэнне.

— Толькі што пазванілі з Мінска…

I я задыхнуўся, падбіты гарачаю весткай…

Няшчасце прыйшло цераз два гады пасля тае нашай адкрыўшай на многае вочы размовы. Як далёка былі тады мае думкі ад непапраўнай бяды!