Колас расказвае пра сябе

Гісторыя «Сымона-музыкі»

Дзве паэмы растуць поруч. Пяць колаў пакуты. Барада — сховішча вершаў. Турма, гумар і апісанні прыроды. Сымон і Ганна на могілках. Перашкоды і сумняванні. Грыб у Кіславодску. «Калевала» падказвае выхад. Сустрэча з А. Фадзеевым. Пераклад «Калевалы».

— Калі мы ўжо ўспамянулі пра «Сымона», дык тут мне, відаць, самому давядзецца ўбірацца ў крытычныя рызы.

Крытыкі гавораць увесь час: «Новая зямля» — аўтабіяграфічны твор, бо гэта само вачам назаляе. А пра «Сымона-музыку» ніхто ў такім кірунку не абазваўся.

Пісалася гэтая рэч не сказаць каб марудна, але з вялікімі перапынкамі, і шмат перараблялася. Ёй не шанцавала ў сэнсе завяршэння. А падаваць голас аб сабе пачала яна бадай што раней за «Новую зямлю». Я зрабіў асобныя запісы, як толькі наладзіў турэмны побыт: раздабыў аловак і навучыўся хаваць паперы. I ўсё ж не ўпільнаваў: задумаўся над радкамі, у камеру прывялі кагосьці, наглядчык кінуў вокам і схапіў маё пісанне.

Нічога не зробіш: пачынаць спачатку мне даводзілася не адзін раз. Я быў падобен да грака на мінскім скверыку: сёння споруць гняздо, а заўтра, глядзіш, зноў галля нацягаў.

Перада мною стаяў уласны лёс. Рупіла расказаць, што вось і мае чалавек нешта за душою, а ніяк не выплыве напаверх у гэтым свеце.

Калі замкнулася астрожная брама, я сказаў сам сабе: трымайся, Костусь, ты трапіў у новае кола. I ўсё перажытае ўявілася чаргаваннем колаў: час, што звязаны з жыццём у аколіцах Мікалаўшчыны; юнацтва — навучанне ў семінарыі; потым — настаўніцтва, пераезды са школы ў школу; далей — бадзянне з месца на месца ў пошуках заробку і нарэшце — турма.

Не раўнуючы як у «Бажэсцвеннай камедыі», толькі ў мяне налічылася ўсяго пяць колаў. Дый пекла стала ў канец, а хлапечая пара здавалася з-за крат сапраўдным раем.

У апошняе кола я прыйшоў з тым жа настроем, які насіў і ў першым: працаваць словам. Я ледзь пачаў выбівацца ў друк, а тут — за шкірку ды ў каталажку! Вырвацца надзея была, а пісаць, тым больш друкавацца — наўрад. Адседка ў крэпасці вяла за сабою паліцэйскі надгляд, яўны або патайны. Вольна дыхнуць не спадзявайся!

З гэтых усіх разваг і вынікла задума: напісаць твор з пяці частак, адпаведна ліку абведзеных у мыслях наўкруга сябе колаў.

Свет жорсткі, ніхто не разумее здольнага хлопца, нават свае людзі. Мае спагаду адно дзед. Адчуўшы ў хлопцу талент, стары перадае яму музычную сілу як спадчыну ад мінулага. Яшчэ бліжэй музыʹку дзяўчына, з ёю хлопец хоча ісці ў жыццё, ёй адной іграць і з ёю сустрэць будучыню. Але наўкол — сцены, адна вышэйшая за другую: пагарда, паніжэнне, здзек. Хлопец траціць каханую і засынае неабудным сном на могілках, поруч з абранніцай, яна таксама не стрывала цяжару жыцця.

Так мне ўсё малявалася напачатку.

Задума была на той час крамольная. Як толькі справа даходзіла да пісання, выяўляўся пэўны бунт супраць ладу. Таму я сумысля прытрымліваў сябе, не дазваляў Сымону дзейнічаць і гаварыць.

Рабіў накіды ўроскідку, паміж замалёўкамі «Новай зямлі». Не паспеўшы аб’яднацца ў цэласць, яны рабілі нявіннае ўражанне і не наклікалі б на маю галаву небяспекі, каб нават і трапілі на чыесь вочы. Усё ж пад час ператрасання камеры я борздзенька хаваў паперы на грудзі і трымаў, прыціснуўшы падбароддзем, да канца ўструшні. Мая густая барада не дазваляла заўважыць, што там затоена пад ёю, а на асабістыя вобыскі ў палітычных турэмнае начальства адважвалася рэдка.

«Новую зямлю» высоўвала наперад і такая акалічнасць. Абразкі дзіцячага жыцця, незваротны альбуцкі «рай» ажывалі ў выразнай постаці: бяры ды перанось на паперу. Як пераводныя карцінкі: памачыў вадою, прыклаў на чысты аркушык і маеш малюнак. Амаль з такою хуткасцю я напісаў «Дзядзьку-кухара» і «Раніцу ў нядзельку»…

Паклікалі вячэраць. Мы сышлі ўніз у сталовую. Там была ў зборы ўся сям’я: абодва сыны з нявесткамі і ўнукі, большанькі Сяргей і яшчэ зусім малы Андрэйка на руках у маці.

— Ідзі да дзеда, — запрапанаваў Канстанцін Міхайлавіч.

Хлопчык працягнуў яму рукі, патаптаўся крыху на дзедавым калене, чым у малых звычайна выказваецца найвышэйшая ступень задавальнення, і адразу ж паспрабаваў хапіцца за нож. Канстанцін Міхайлавіч далікатна адсунуўся ад стала, а ўнук даволі прарэзліва заявіў пратэст супраць такога абыходжання. Не супакоіўся ён і на руках у бацькі.

Канстанцін Міхайлавіч падміргнуў малому, прышчоўкнуўшы языком, і пачаў жартліва ўшчуваць унука:

— Бачыш ты, які дзяркач. Відаць, браток, цябе ў ногі не клалі.

Заўважыўшы на нашых тварах неўразуменне, растлумачыў:

— Была ў народзе такая прыкмета. Каб дзіця расло паслушнае, не пераступала волі бацькоў, яго, абмыўшы, перад тым як першы раз накарміць, кладуць у ногі парадзісе. Так што майце на ўвазе ў далейшым, — ён зірнуў на нявестак. — Не ведаю, як вы, а я на такой колькасці ўнукаў спыняцца б не хацеў.

Падвесяліўшы жартам прысутных, Канстанцін Міхайлавіч амаль не дакрануўся да вячэры. З’еў кіслага малака, глынуў чаю і сядзеў, чакаючы, пакуль управяцца маладзейшыя.

Ён быў яшчэ ў няскончанай размове і працягнуў яе, сеўшы на сваім улюбёным месцы, пад вязам.

«Сымон» патрабаваў роздуму, стварэння новых абставін. Тут ужо ўява мусіла саткаць нешта як быццам і бачанае, а ў цэлым вобразе іншае, незнаёмае. Адным чынам, не хапала мне духоўнае раўнавагі, спакою дый проста часу і зацішнога кутка, дзе б можна было без турботы парадкаваць думкі.

З другога боку, мяне абмяжоўваў склад, узровень, а галоўным чынам настрой маіх тагачасных чытачоў, пэўней кажучы, слухачоў. Я чытаў тое-сёе сябрам па камеры. I найлепшы водгук знаходзілі мясцінкі смешныя, дзе прабіваўся гумар. Гэта давала розрыўку ў нашым беспрасветным жыцці. Гумар ратаваў і мяне самога, з ім я перасільваў чорны настрой.

Успомніўшы якое-небудзь смешнае здарэнне з бачанага ў вёсцы, я расказваў яго таварышам. Калі апавяданне было ўдалае і магло ўсіх зацікавіць, яны прасілі: «А ты напішы пра гэта, павінна яшчэ ямчэй атрымацца. Можна будзе зноў разок паслухаць». Такую ацэнку я лічыў за прызнанне вартасці расказанага і браўся за пісанне. Гэтак і з’явіліся, скажам, «За дождж», «Грушы-сапяжанкі» і яшчэ колькі вершаваных апавяданняў.

Цешылі таксама маіх слухачоў апісанні прыроды. У гэтым нашы густы супадалі. Мне было прыемна апісваць мясціны над Нёманам, я адчуваў усе іх на дотык. Так жа было. За кожнае дрэўца я там браўся рукою, усе лужкі і баравінкі выбегаў.

I мае таварышы былі рады перанесціся з смярдзючай яміны астрога на прастор. Ручаіны перагаворваюцца, палыскуецца раса на траве. Бор, як пчаліны вулей, гамоніць, гудзе, але з кожнаю хвіляю цішэе і цішэе ў адвячорку. Цішыня, як быццам згода ў існаванні, а істоту на крык парывае.

Калі гэткае дабро ёсць на свеце, мімаволі думалася людзям, дык чаму яно павінна належаць толькі Радзівілу або таму самаму Міколку з дзвюма палачкамі?

Пэўнага закону тут, відаць, няма, але ўплыў мастацтва супярэчлівы. Не менш, чым чалавечая душа, дзе яно нараджаецца. Што сутыкненне процілеглага можа быць мастацкім сродкам, я ўжо дайшоў у мыслях раней. У турме толькі ўсё больш пераконваўся, як гэта ў адных раскатурхвае, а ў другіх абвастрае свядомасць.

У такім сэнсе я ўскладаў немалыя надзеі на свайго «Сымона», чакаў выпадку вярнуцца да яго. Вярнуўся так. Пабыўшы пасля вызвалення ў Вільні, 19 верасня я падаўся ў Смольню з пачуццём выкінутага з жыцця чалавека. Дзверы на работу замкнуты, падтрымкі няма, кожны абабягае пры сустрэчы, каб і самому не падпасці пад падазрэнне. Тут я пачуў, нібыта трапіў у новае кола, нічым не лепшае за астрог.

Тады канчаткова ўжо абдумаў «Сымона». Уявіў усе колы пакут, праз якія ён павінен прайсці, каб духоўна спачыць у апошнім, зрабіцца звычайным хлебаедам з дарэмна змарнаванымі здольнасцямі.

Накідаўшы збольшага запеўку, зразумеў, што гэтая работа цяпер будзе для мяне стрыжнем. Утрымаюся за яго, — значыць, не звар’яцею, не сап’юся, наогул, не пайду, наніз, у падонкі, у паслугачы.

Крыху акрыяўшы і ў надзеі мець заробак, на пачатку зімы ў Лунінцы я за некалькі тыдняў сабраў уместа ўсе чарнавікі і напісаў першую частку. Другую частку пісаў прыхваткамі, у розных месцах, дзе прыпруся, там і пішу. На гэтым спыніўся, але не закінуў!

Назаўтра ж на стале ў Канстанціна Міхайлавіча з’явілася першае выданне «Сымона-музыкі». У кніжачцы было некалькі папяровых закладак. Чырвоны аловак размашыста, буйнымі літарамі, выціснуў на няроўна разарваным паўаркушыку словы: «Дух творчасці» і «Адступленні». Гэта ўсцешыла: відаць, намер «убірацца ў крытычныя рызы» зычыў працяг і паглыбленне размовы. Канстанцін Міхайлавіч пачаў так, як быццам яна і не перапынялася.

— Перабіла работу нетрываласць майго становішча: давялося доўга старацца сталага месца. А калі выстараўся, трымаўся за яго і рукамі і нагамі. Пісаў драбнейшае, а «Новая зямля» і «Музыка» стаялі горкім напамінкам убаку, чакаючы лепшых часаў. Надышлі яны цераз многа год, пасля рэвалюцыі.

«Цяпер, Сымон, табе ніхто не заступіць дарогі. Тупай, брат, пакрысе!» — вырашыў я і засеў за пісанне. Задума выхадзілася, і я месяцы за два пабачыў заканчэнне. Пакуль «Музыка» друкаваўся часткамі, я ўжо аб ім мала думаў, і тут вырвалася наперад «Новая зямля». Такім чынам, «Сымон» зноў занядбаўся і, хоць быў скончаны друкаваннем недзе ўвосень 1921 года, далейшага руху не меў. Затое стала відно, чаго я не ўлічыў на Куршчыне, хапаючыся, каб хутчэй усё дакончыць.

Я тады пакінуў Сымона ў сне каля Ганнінай магілы. Мусіць, трымалі мяне пад уладаю астрожныя сцены. Але сам-то я з іх выбавіўся, а герой застаўся ў зачараваным коле.

Прывязвала да такога канчатку вось што. Сіла музыкі нібыта дзейнічала больш магутна: заіграў Сымон, і Ганна паднялася з труны. Але тым самым ужо і касавалася музычная моц. Я не браў пад увагу, што, як скончылася гранне, дзяўчына вярнулася ў зямлю, а Сымона агарнуў сон.

Мне ўсё здавалася — так будзе мацней, болей сувязі з першай часткай. Зноў гудзе і звоніць стары звон, які так уразіў хлопчыка ў маленстве, граюць дудары, што абудзілі ў ім жаданне стаць музыкам самому. Словам, успаміналіся ўсе папярэднія акалічнасці і збіраліся разам хлопцавы прыяцелі: дзед — мінулае краіны і Ганна — будучае. Як быццам атрымлівалася завершана, а ўвогуле выглядала даволі цьмяна.

Галоўнае, будучыня клалася ў дамавіну. Так думаць я мог у турме, але ўсё роўна мусіў бы напісаць іначай, бо творчасць не павінна пакідаць чалавека ў цемры.

Сам ведаеш, прыбіўшыся да якога-небудзь берага, цяжка адапхнуцца. Я вырашыў, не вельмі бурачы малюнак на могілках, ажывіць Ганну, каб яна пайшла разам з Сымонам. Зрабіў. Перачытаў як зусім чужое. Сымон выглядаў смешным цудатворцам, а ўвесь твор адкідаўся на паўстагоддзя назад.

Вось і стаў я на раздарожжы: зробленае збракаваў, а лепшае не траплялася. Заўсёды так бывае: ходзіць гэта лепшае поруч, а за хвост не ўхопіш.

— З вялікімі ваганнямі і выехаў я ўлетку 1924 года на Каўказ, падлячыцца ў Кіславодску. Былі там цікавыя людзі, пісьменнікі, вучоныя і наш мінчанін Шукевіч-Траццякоў, рэдактар «Беларускай вёскі». Але я кампаніі трымаўся мала, рупела, як скончыць работу, а гэтага я ўсё яшчэ не ведаў. Таму больш чытаў і, выйшаўшы куды-небудзь за межы санаторыя на бліжэйшую гару, падсмажваў плечы на сонцы.

Самае дзіўнае з маіх паходаў — знайшоў на Сасновай горцы грыб. Спачатку не паверыў сам сабе. Я вельмі сумаваў па нашым лесе і ноччу сніў, быццам у хвойніку рэжу цэлыя нерушы баравікоў. Вось і падумалася: зноў сон. Але вакол ходзяць людзі, жанчыны смяюцца, унізе ішак крычыць. Для пэўнасці пацягнуў сябе за нос: прачніся, Якуб! Не, сапраўды сядзіць грыб на схіле, паміж хвойкай і бярэзінай, крэпкі, непаточаны. Падняў сваю знаходку, разгледзеў: нешта сярэдняе паміж абабкам і белым.

Круціўся я на гэтым месцы з гадзіну, нічога больш не знайшоў. Панёс свой грыб у санаторый, як святыню, у дзвюх руках.

Мясцовая жанчына-прыбіральшчыца сказала, што гэта дзіва для Кіславодска. Наогул жа гэтыя грыбы ядуць, добра выварыўшы, і сустракаюцца яны ў дажджлівы год у лясках каля Мінеральных Водаў. Гэта падняло мяне ў сваіх вачах як грыбніка. Але ні заўтра, ні паслязаўтра, а хадзіў я на тое месца да канца лячэння, на ўдачу так і не надыбаў. Толькі і заставалася чытаць.

У Шукевіча я браў Тагора і надоўга прыляпіўся да яго душою. Цешыў мяне таксама Джэк Лондан. Пасля чытання на некалькі дзён заставалася такое ўражанне. Быццам вакол гарачыня, а ты глынуў халоднай вады і ходзіш ціхенька, каб не разбоўтаць часамі.

Чытаў і «Фаўста», але, відаць, трапіла да мяне кніга не пад настрой і, як і раней, не разварушыла да таго захаплення, што выклікае гэты твор. Затое з Вейнемейненам мне не хацелася разлучацца. Чытаў яго прыгоды ў нейкім старым выданні, добра помню друк з цвёрдымі знакамі. Хацеў дастаць кніжку дадому, але не мог і купіў ужо недзе ў трыццатых гадах падноўлены пераклад і, як мне здалося, падпсаваны. Я быў гатоў пакланіцца Лёнроту ў ногі.

Нешта падобнае да «Калевалы» можна скласці і з беларускіх казак. Падабраць іх у парадак, пералажыць, магчыма, у вершы і звязаць адным героем, якім-небудзь кавалём, ці што. Шмат якія руны відавочна маюць сляды апрацоўкі, але зроблена яна тонка. Не так, як апрацоўваюцца нашы народныя песні. Звычайную «Вярбу» ці «Калініцу» знівечаць так, што не пазнаеш. Слухаць цераз сілу слухаеш, а заспяваць і калом не прымусіш.

Народны дух выветрыўся, усмешка знікла, якая ж гэта песня?

Дык вось дачытаўся я да месца, дзе Вейнемейнен іграе на кантэле…

Канстанцін Міхайлавіч змоўк, відаць, аднаўляючы ў памяці старонкі «Калевалы». I вельмі маляўніча, нават у пэўным рытме, пераказаў, як слухаць Вейнемейнена прыплывала рыба, прыбягалі ваўкі і мядзведзі, прыляталі арлы і лебедзі, з’яўляліся гаспадыня лесу, гаспадыня вады, дачка сонца. Пасля пачалі плакаць расчуленыя людзі, і нават плакаў сам стары музыка, іх слёзы, падаючы ў мора, ператвараліся ў жомчуг.

— Тут мне давялося, — Канстанцін Міхайлавіч зрабіў рух рукою, — хапіцца за галаву. Гэта ж і я намагаўся так перадаць уплыў Сымонкавай ігры. «Нічога ты не ведаеш, Якуб, цёмны ты чалавек, — сказаў я сабе, — мала чытаў. Людзі ўжо без цябе ўсё добрае даўно напісалі». I намерыўся пакласці свайго «Музыку» за абразы, няхай на яго мухі ходзяць.

Але «Калевала» як пабунтавала мой спакой, так і падказала выхад. I шматлікія стваральнікі яе, і я — усе пілі з адной крыніцы, але фіны знайшлі яе на беразе мора, сярод скал, а мы — у сваіх барах і балотах. Нікому аднаму не належыць гэтая жывая вада, яна адкрыта многімі і для многіх. I ў нечым вельмі падобны радасць і гора ў кожнага народа. Значыць, могуць быць падобны і творы.

«Калевала» дала мне добры штуршок для работы. Вейнемейнен, разважыў я, памірае ад старасці і тады пакідае свае гуслі народу. Чаму ж мой Сымон павінен канаць, толькі ступіўшы на дарогу? Хай прынясе людзям радасць і пасля гэтага перадасць у другія рукі скрыпку.

Так пакрысе прыйшоў я да яснасці. Стала зразумела, што сіла музыкі стане куды большая, калі яна верне Ганю да жыцця, парушыць яе часовае здранцвенне. I няхай хлопец і дзяўчына ідуць далей разам, музыʹка і яго будучыня. Нашто канчаць нечым пэўным іх шляхі? Народ жа вечны, вечнае яго мастацтва, вечныя і творцы песні і казкі.

У такім перакананні ўмацоўвала мяне і «Калевала». Я запомніў канец яе і добры кавалак пераклаў. Даўно было, але каб пагартаў кнігу, пэўна, нешта б і ўсплыло…

…I не даказаў, разварушыўшы цэлы рой неадчэпных пытанняў… Што яшчэ прынёс яму суровы эпас поўначы? Чаму, адлажыўшы неадкладнае, паэму, якая выгравалася ў пачуцці больш за дзесяцігоддзе, узяўся за пераклад? Можа, гэтага вымагаў сам твор, так рашуча непадобны ні да чога чытанага дасюль: узяў пад уладу і не выпускаў узрушанага паэта, усё глыбей акунаючы ў нязвычнае хараство душ і стыхій.

А можа, узнікла жаданне, перавёўшы ў склад роднай мовы, канчаткова замацаваць гэты твор за сабою, зрабіць яго назаўсёды сваім і тым самым — здабыткам свайго народа. I пасля: як доўга цягнулася праца, якія мясціны перакладаліся? Дзе шлях, каб дазнацца пра ўсё гэта?

Пытацца, мусіць, не варта, можа, Канстанцін Міхайлавіч спыніўся знарок. I хоць кідаць справу на паўдарозе вельмі не хацелася, я вырашыў чакаць…

Мы паехалі ў Маскву і забавіліся там. Ішлі падрыхтоўчыя пасяджэнні Камітэта па Дзяржаўных прэміях.

Некалькі раніц Канстанцін Міхайлавіч не адыходзіўся ад тэлефона. Званіў А.А. Фадзееву, у Саюз пісьменнікаў, на кватэру, усюды, куды ён мог заехаць. Аляксандру Аляксандравічу спаўнялася 50 год, і Колас хацеў пабачыцца, павіншаваць яго асабіста. Пасля доўгіх і бясплённых пошукаў была дадзена тэлеграма.

Папаўдні Канстанцін Міхайлавіч выбраўся на чарговае пасяджэнне Камітэта.

— Можа, на сходзе пабачымся, — меркаваў ён па дарозе. — Але імяніннік мае права не з’явіцца. Дый ён, мусіць, сумысля нідзе не паказваецца, не хоча віншавальнага тлуму.

У праездзе Мастацкага тэатра, каля шчыта з выклеенымі газетамі, здалёку кідаецца ў вочы: высокі стройны чалавек стаіць павярнуўшыся тварам да сцяны. Каўнер лёгкага паліто прыўзняты, і гэта падкрэслівае, як хораша, па-юнацку, пасаджана галава. Усе, хто ні ідзе міма, глядзяць на яго і, нібыта нешта ўспомніўшы, абавязкова азіраюцца. Памылкі не можа быць — Фадзееў!

Пайшлі шпарчэй. Дзесятак крокаў, і вось ужо мы каля газетнага шчыта. Фадзееў нешта вычытвае з апошняй паласы.

Колас шумна пераводзіць дыханне і кажа яму амаль на вуха:

— Дзякуй богу, злавіўся няўлоўны!

Аляксандр Аляксандравіч паварочваецца. I тут жа крыжуюцца дзве выключныя ўсмешкі: шырокая, здольная адразу выклікаць на шчырасць, павесці за сабою, — фадзееўская, і мяккая, як быццам не з вуснаў, а недзе з унутраных глыбінь — коласаўская. Яшчэ больш радуюцца іх вочы: я хацеў цябе ўбачыць і бачу, — гавораць адны; я ведаю, я вельмі ўсцешан, — адказваюць другія…

— Ну дык, Алесь!

Размова вачэй парушаецца. З беларускім іменем Колас звяртаецца толькі да двух Аляксандраў — Фадзеева і Пракоф’ева — у хвіліны найбольшай сардэчнасці.

— Добра, што сустрэліся сам-насам…

Аляксандр Аляксандравіч не можа ўтрымацца і рагоча, паказваючы на патоку машын і пешаходаў:

— Нішто сабе — сам-насам! — I дадае ціха, крыху сарамяжліва: — Ну, дапраўды ж, усё сказана. I нашто ж болей…

Яны абдымаюцца…

Развітаўшыся каля ўваходу ў Мастацкі тэатр, падаюся на раздабыткі ў букіністычныя магазіны. На гэты раз шчасціць: дастаў Нікіфароўскага і «Калевалу» ў выданні «Асаdеmіа». Ці трэба тлумачыць, якой надзеяй сагрэла мяне апошняя знаходка.

Вярнуўшыся ў гасцініцу, палажыў кнігу на тумбачку каля ложка. Але Канстанцін Міхайлавіч нават не дакрануўся да яе. Апрача таго, што: «Такая самая і ў мяне была да вайны», — я нічога не пачуў.

Набліжаўся дзень ад’езду. Канстанцін Міхайлавіч знудзіўся па перарванай рабоце, часта званіў дадому, неадменна пытаючыся ў першую чаргу: «А як там надвор’е?» «Зводкі» ішлі добрыя, і гэта адпаведным чынам падымала настрой.

Людзей заходзіць заўсёды многа. Ён здаволены гэтым, сядзіць дапазна, не зморваючыся, спадцішка жартуе з усімі, хто б ні завітаў адведаць. Сябры-літаратары, работнікі беларускага прадстаўніцтва, выдаўцы, карэспандэнты вядуць неўціханыя размовы. I абавязкова пра ўраджай.

— Каб беларускія пяскі радзілі, трэба навазіць на іх торфу. Не менш як на метр. I каб дождж не ленаваўся, а паліваў хоць цераз дзень.

Тут жа выкладаюцца прыкметы, што наказваюць на ўраджайны год, перавагі ранняй сяўбы. Аб гэтым ён спрачаецца так горача, нібыта сам толькі што з поля, дзе добра такі папахадзіў і няйначай як мацаў рукою падсохшыя на сонцы ўзгоркі.

…Перадад’язны вечар.

Канстанцін Міхайлавіч недзе гасцюе ў С. Гарадзецкага. Я паглядзеў спектакль «Мёртвыя душы», кіруюся вячэраць. Сустракаемся каля століка дзяжурнай па паверху. Ён прапануе заказаць вячэру ў нумар.

— Можа, яшчэ зойдзе хто, каб не чакаў дарма… Добра, што мы ўжо заўтра ў адлёт. I Фадзееў казаў: «Хачу ў Беларусь. Хораша мне ў вашым доме…» Любка ў яго — агонь у сукенцы. Каб так напісаць, трэба самому хоць на крыху жанчынай стаць. I наогул — ён асілак-чалавек. Увойдзе, абзавецца і адразу прывяжа да сябе. Ні на кога больш глядзець не хочацца.

Люблю слухаць яго. Помніш, у нас на пленуме гаварыў доўгую прамову без падрыхтоўкі, без цыдулак. Потым, не спачыўшы, у мяне дома спяваў, давідна чытаў вершы. Усё дзевятнаццатае стагоддзе перабраў. Хоць бы дзе запнуўся! Памяццю каго хочаш закасуе.

А ў мяне яна пачала здаваць. Каб не падсунуў ты кнігі, — Канстанцін Міхайлавіч падымае на момант акуляры над пераносіцай і глядзіць на мяне, — так бы я нічога і не ўспомніў.

Ён бярэ «Калевалу» і чытае проста са старонкі, але па-беларуску:

— Вось што пэўным чынам паўплывала на Сымонаў лёс.

Кніга разгортваецца ў другім месцы. Словы сыходзяць з яго вуснаў лёгка, як быццам і думка працуе без напружання. Гэта робіць яго падобным да складальніка казацкіх дум — бандурыста і да мінскага лірніка, аб якім ён часта прыгадвае. I яшчэ нешта, зусім незнаёмае, пракідаецца ў абліччы, можа, ад таго самага фінскага спевака, чые словы зараз гучаць, упершыню для мяне, на беларускай мове. Хапаюся за аловак, але паспяваю запісаць толькі асобныя строфы:

Ён скончыў чытанне і ўсё яшчэ ўслухоўваецца ў выдыхнутую патоку прарочых слоў і музыкі.

— Можаш сабе не паверыць, але прысвячэнне да «Сымона» я напісаў, не выязджаючы з Мінска, калі яшчэ не ведаў гэтага. Заключэнне — іншая рэч. Там уплыў выразны. Не саромеюся, хоць гавару першы раз. I з якіх бакоў ні браліся за майго «Музыку», ніхто не злавіў мяне за руку, не дайшоў, куды яна акунулася. А цяпер, можа, і пабаліць твая кніжная душа, будзем лічыць, што ты падараваў мне «Калевалу».

«Калевала» перайшла ва ўладанне Канстанціна Міхайлавіча. Пераехаўшы ў Мінск, пралежала з месяц на пісьмовым стале. У самым блізкім суседстве з «Сымонам-музыкам», адкуль вытыркалі закладкі. Мяне непакоіла толькі адна з даволі загадкавымі запісамі: «Дух творчасці» і «Лірычныя адступленні». Але неўзабаве абедзве кнігі перабраліся ў шафу. Заставалася зноў чакаць шчаслівага выпадку, які памог бы адгадаць: а што ж меў на ўвазе Канстанцін Міхайлавіч.