Колас расказвае пра сябе

Каля самых вытокаў

Хто такі Струк? Ці ёсць у пана хвост? Матчыны вочы. Што значыць — Акінчыцы? Скрынка дзядзькі Петруся. Дзядзька Антось, яго гульні і страхі. Першая літара. Жаваранак просіць агню. Дзіўны сабака. Святыя глядзяць на салдата. Як выглядае панядзелак? Сутычкі з дзедам. «Царуня брэсцкі». Нашто людзі жэняцца.

— Бацька мой — Міхаіл Казіміравіч — вельмі дужы, шырокі ў плячах, цягавітага заводу чалавек. Ростам з брата Юзіка, вышэйшы за Уладзю. Валасы чорныя, кучаравыя. Мне здаецца, Юзік і я болей падобныя да яго. Няўпынная рупасць і клопат жылі ў яго істоце.

Цэлы дзень, а то і ноч бадзяецца па лясных сцежках, а прыйдзе ў хату, памыецца, пасёрбае чаго-небудзь і не можа ўседзець на месцы. Тупае, пачынае рабіць парадак на панадворку, хоць кол які ўваб’е ў плот. А гаспадарка і ўсе хатнія справы — гэта ўжо быў клопат дзядзькі Антося. Ён крыўдзіўся на бацьку за гэта. «Без цябе зробіцца», — казаў ён.

Як я цяпер разумею, бацьку няміла было леснікоўства, цягнула праца на зямлі. Пільнуй панскае дабро, а ў князя Радзівіла яно і так з горла лезла, не вартуючы. А галоўнае, што сам бацька, бесхацінец, амаль жабрак, у вачах сялян выглядаў панскім сабакам. Выганяй маладзіц з лесу, каб грыбоў ці ягад не збіралі, калі не купілі ў каморы білета на збор. Не спускай вока з лесу, бо дзе-небудзь ад ладнага дубка ці хвойкі застанецца толькі лысы пянёк.

А як таму мужыку было не ўкрасці, сярод пушчы жывучы? Купіць жа няма за што. А дровы трэба, падрубы гніюць, лаціны на страсе ператляваюць. Дый прыказка падахвочвае: хто ў лесе не злодзей, той дома не гаспадар. Ну, вось і даводзілася бацьку і сякеры адбіраць, і пад штраф людзей падводзіць. А не зрабі гэтага — пражануць з пасады, кавалак хлеба страціш.

Сварыўся ён з людзьмі, і, мусіць, аднойчы збілі яго. Не скардзіўся, нічога не сказаў у хаце. Пастагнаў уночы, маці нашмаравала бакі тарпатынаю, а раніцаю павалокся на абход.

На ногі быў лёгкі і з’яўляўся заўсёды там, дзе яго і не чакалі парубшчыкі. Праз гэту ўвішнасць ды таму, што ён быў хударлявы, высах, бегаючы па лесе, мусіць, і далі яму мянушку «Струк». Магчыма, да мянушкі прычынілася яго кучаравасць. Але ўголас з яго гэтак не «выдзіраліся». Ведаеш гэтае слова? Тое самае, што дражніць. Баяліся, а можа, і паважалі, бо ён ніколі лішняй крыўды не рабіў. Злавіўшы ў лесе парубшчыкаў з фурманкай, гужоў не сек, не здзекаваўся, як іншыя леснікі. Затое і адкупіцца ад яго залатоўкай ці паўквартай таксама не ўдавалася. «Ідзі ў камору і купі сабе столькі пнёў, колькі высек, — казаў ён вінаватаму. — Прынясеш квіт, тады забірай, а я пакуль што памаўчу. А не прынясеш — нам абодвум бяда будзе».

Таму, відаць, і людзі не міналі нашых леснічовак. Заўсёды назбірвалася поўная хата: і плытагоны, і мікалаўцы, і леснікі. Гудуць да поўначы, панам косці перамываюць.

Слова «пан» для мяне было такое ж страшнае, як і «чорт». I калі я, малы, першы раз убачыў ляснічага, які за нешта распякаў бацьку, дык усё заходзіў ззаду, паглядзець, ці не целяпаецца ў яго хвост.

— Адно, як называе Гогаль, «видение», мусіць, нейкі малюнак далячэзнага дзяцінства, калі я толькі ўспрымаў навакольнае, засталося і дагэтуль у маёй памяці. У мяне да сённяшняга часу чамусь усё гэта злучаецца з маці. Як цяпер мне здаецца, маці пасадзіла мяне, а сама пачала рваць траву. І вось і зараз бачу я мяшок з травою на плячах невядомага чалавека. Сон гэта, ці трызня, ці прыбачылася нешта растрывожанаму дзіцячаму ўяўленню? Не ведаю. Але як успомню маці, адразу вярзецца той мех.

Маці — Ганна Юраўна — была з роду Лёсікаў. Мяне заўсёды вабілі і крыху палохалі матчыны вочы. Добра яны глядзелі на нас, малых, але нібы наскрозь. Таму, калі мы рабілі якую-небудзь шкоду і маці пачынала дашуквацца вінаватага, лепей было прызнавацца самому. Зірнеш ёй у вочы і зразумееш: маці ўсё ведае і так, а дапытваецца, бо хоча, каб ты сказаў праўду.

I другое, што ўражала больш за ўсё: матчын голас. Нават калі яна сварылася на нас і пачынала ўшчуваць, голас не траціў мяккасці і дабраты. Я вельмі любіў, як яна спявала. Спявалі ў нас рэдка: прыедуць госці, падгуляюць і тады заводзяць песні: і жанкі і мужчыны. Тут найболей ішлі ў ход жартоўныя мелодыі, скочныя. Галасы, у тым ліку і матчын, рабіліся прарэзлівыя, як бы штучныя.

А мне падабалася іншае. Управіўшыся з чарнейшаю работаю па хаце і па гаспадарцы, маці садзілася, як на адпачынак, за верацяно або за шытво. Яна спачатку абзывалася ледзь чутна, тонка-тонка, як шчыгол, прабуючы голас, ці не ахрыпла часам за ноч. Потым матчына песня бралася ў сілу і запаўняла хату.

Спявала маці, калі дома не было мужчын, бацькі і дзядзькі. Ці то саромелася яна, ці, можа, лягчэй было ёй думаць, успамінаць дзявочыя гады пад той просценькі напеў. А ўлюбёная матчына песня расказвала пра нешчаслівае каханне, і галоўнаю асобаю, разлучнікам, выступаў Нёман.

Ні матыву, ні слоў успамянуць не магу, але яны недзе жывуць ва мне, і калі пачынаю ўяўляць нашу хату, маці пры рабоце, — здаецца, чую і песню.

Маці амаль не карала нас, хіба што хто-небудзь з дзяцей не хацеў маліцца або мыцца перад нядзеляю. Тады яна развязвала хвартух і даставала паўразамі па вушах. Ратавацца даводзілася на печы ў далёкім кутку, за комінам. Туды яна не лазіла, але гразіла: «Чакай адно! От пагляджу я, ці ўседзіш ты на печы, калі скварак на вячэру напяку».

Работы ў маці ставала: дзяцей было восьмера, значыць, з дарослымі, а з намі ўвесь час жыў дзядзька Антось, за стол садзілася нішто сабе дружына. Апрача таго, трэба было абшыць і абмыць усю гэтую плойму. Гаспадыня і прысесці не мела часу.

— Зараз палічым па імёнах маіх братоў і сясцёр: Уладзя жыве ў Акінчыцах[1]. Алесь — памёр яшчэ да вайны, Юзік — гаспадарыць у Смольні, на нашай старой сядзібе. А Міхась дзе цяпер — сказаць цяжка. Можа, жывога няма, можа, гібее дзе ў эмігранцкім пазаддзі. Што яго пахіліла да гэтага «беларускага руху» пад час акупацыі? Каб ведаць. Ён сам настаўнік, чалавек са здольнасцямі, друкаваўся ў «Нашай ніве» пад псеўданімам Антось Галіна. Мусіць, нейкая кволіна была ў яго ў нутрах, калі так лёгка падаўся з радзімы.

Сясцёр таксама ў мяне чатыры: Міхаліна зараз жыве з намі, Юзя — у Мікалаўшчыне, Лена — дзесьці замужам у Горлаўцы, а Маня — таксама замужняя жанчына, жыхарка Мікалаўшчыны.

Маці я часта сніў, жывучы ў Ташкенце. Здаецца, чакаю недзе ў лесе, а яе ўсё няма. Я пайшоў сцежкаю, а насустрач сын — Юрка. Кажа мне: «Пойдзем адсюль, баюся сустрэць бабчыну здань». Так увесь час і было. Адну ноч маці сню, а другую — баравікі. У Альбуці. Чорныя, таўсматыя.

Канстанцін Міхайлавіч пасядзеў крыху моўчкі.

— Дзіўная рэч гэтыя сны, браток. У Ташкенце быў я хворы і вельмі слабы. I лёгкі, як хорт. Усяго 57 кіло важыў. Калі я цябе ў ваеннай форме пабачыў, вось, думаю, гэты хлопец яшчэ менш за мяне цягне. Жыць-то яно лепей без лішняе вагі, але дрэнь у сне вярзецца. Хоць ты ў ложак не кладзіся.

Мне ў Ташкенце ўсё чэрці сніліся. Цэлыя сотні. Я іх пастаўляю на калені і прымушаю гаварыць пацеры і хрысціцца. Адзін чорт быў вельмі старанны. Ён біўся галавой аб падлогу, кладучы паклоны, і аж завываў, гаворачы малітвы. Аказваецца, ён прыкідваўся старанным, каб адхіліць мяне і самому камандаваць чарцямі. Дзеля гэтага ён перада мною пачаў называць сябе Ісусам Навінам. А я скеміў, дый рожкі ў яго тырчалі з-пад шапкі, і кажу: «Ісус Навін, ты чортаў сын!»

Гэта сон, думаю, ад Гітлера. Яму хацелася зваяваць столькі ж дзяржаў і царстваў, як некалі Навін з яўрэямі. I ён настройваў адпаведным чынам немцаў. Я думаў, колькі трэба будзе пасля вайны папавучыць іх, каб зрабіць падобнымі да людзей. Так і саснілася.

З другога боку, я чакаў выбуху ўнутры Германіі. Іначай, здавалася, вайны не скончым. Вельмі многа захапілі немцы, і вельмі моцна наеліся яны. А саюзнікі нашы адну тактыку маюць. Як трымаліся ў вайну, так і па вайне. Тады яны нас цярпелі як узброеную сілу, што нішчыць Гітлера, а цяпер грозяць. Вядома ж, паміж намі прорва, яе нічым не засыплеш.

Але быў у мяне наконт вайны і яшчэ адзін прагноз. Немцы пачалі прасоўвацца на Белгарадскім кірунку, а падавалі справу так, нібыта наступаем мы. Які разлік у гэтым? Я зразумеў так. Калі наступленне праваліцца, яны здолеюць сказаць: мы ўтрымліваем свае пазіцыі. Вось ці не адсюль, як кажуць, пачатак канца нямецкай авантуры. Бо няўпэўненасць — родная сястра слабасці…

Дык я табе не ўсё скончыў пра свае ваенныя сны. Часцей за ўсё ў сне нападаў на мяне чалавек з адным вокам. Я заўважыў, што ён сніўся, калі я пісаў што-небудзь пра Гітлера.

Пра што думаеш, тое і сніш. Я некалі вельмі чакаў пісем ад аднаго чалавека. I прысніў яго. Здаецца, кажа мне: «Я пісаў і апускаў у скрынку, толькі яны падалі ўсё міма, міма…» Або бачыў раз, што далі мне танк, каб ехаў біць немцаў. Набраўся клопату, не ведаў, як управіцца з тым танкам.

— Хаты тае, дзе я нарадзіўся, няма. Але на тым жа месцы пабудавана амаль такая самая. Там жыў адзін час ляснік. А леснікова пасада была перанесена з Акінчыц у Альбуць.

Паслухай толькі, якія прыгожыя назвы ў нашых мясцінах: Негарэлае, Коласава, Стоўбцы, Адцэда, Арцюхі, Акінчыцы, Шацілаўка, Свержанскія маргі, Свержанская града, Альбуць, Мікалаўшчына. Любата! I ў кожнай назве свой сэнс прытоены. Стоўбцы могуць паходзіць і ад слупа і ад стаўпца ў граблях. Пра Акінчыцы яшчэ мудрэй можна прыдумаць. Ці не чуцён тут дзеяслоў — акінуць, значыць — глухі куток, акінуты богам і людзьмі. Ты мне расказваў пра Крычаў, быццам там крычма крычалі татары, загнаныя ў тупік.

Я адказаў, што, мусібыць, аб гэтым гаворыцца ў IX томе Сямёнава.

— Э, не, выбачай! У Сямёнава іншае сказана: горад калісьці быў заснаваны крывічамі і вось таму называўся Крывічоў.

Канстанцін Міхайлавіч узяў даволі старую кнігу «Список населенных мест Минской губернии» і доўга смяяўся, што назваю Лахвá занята больш за дзве старонкі дробнага друку.

— Няўжо ў тых мясцінах нашаму брату была такая лафа? Усе гэтыя Лахвы не так далёка ад Лунінца. Там жа тулілася і першае месца майго настаўніцтва — Люсіна. А я не сказаў бы, што там вялікая лафа.

Хвіліну падумаў, загаварыў зноў:

— Можа, мы няправільна робім націск. Калі казаць Лáхва, дык і сэнс будзе іншы. На Віцебшчыне слова «лахаць», азначае «шукаць», а часамі яго ўжываюць у сэнсе — здзекліва смяяцца. Ну, здаецца, мы залезлі ў мовазнаўчыя нетры. Пакінем іх нашым акадэмікам. Я прыгадаў мікалаўскія назвы, бо некалі з іх вельмі цешыўся дзядзька Антось.

— Дзядзькоў у мяне было трое: Антось, Пятрусь і Яхім. Апошнія два жылі сваімі дамамі, а дзядзька Антось і звекаваў з намі нежанаты. Без яго ўся гаспадарка падупала б.

Я любіў заходзіць да дзядзькі Яхіма ў Мікалаўшчыну. I Пятрусь быў дружбацкі чалавек, употайкі даваў мне малому закурваць. Добра граматны, ён служыў у салдатах. Іхняя часць стаяла ў Адэсе, і дзядзька быў там пісарам. Вярнуўшыся з войска, ён жыў з намі ў Ластку і расказваў пра вялікі партовы горад. Ад яго я ўпершыню пачуў, што такое мора. Дзядзька прынёс з салдатаў вялікую спакусу — скрынку з арэхавага дрэва. Прыгожая — вачэй не адарваць. Там у яго ляжалі розныя дробязі, каляровыя паштоўкі, некалькі ракавін. Закурыць, задумаецца дзядзька над сваёю скрынкаю і сядзіць нерухома. I я пры ім, усё роўна як на прывязі. Нарэшце ён зверне на мяне ўвагу, нахіліць маю галаву да вечка і пытае: «Чуеш, як мора шуміць?» I мне здавалася — шуміць і нібыта пясок ці сухое збожжа перасыпаецца.

Аднойчы дзядзька раздобрыўся, а можа, гарэлкі нюхнуў, і падараваў мне сваю скрынку. Я быў на сёмым небе і пачаў валачыцца за ім след у след, як абнаджаны шчанюк.

Дзядзька Пятрусь любіў кнігі, меў «Месіяду» Клапштока. Навучыўшыся чытаць, я многа разоў браўся за гэтую кнігу, але нічога ў ёй не мог зразумець.

Была ў нас адна жанчына, Луцэя. Мусіць, любіла дзядзьку Петруся, а ён і ў той бок не глядзеў, асабліва на людзях, адварочваўся.

Пазней Пятрусь ажаніўся і пабудаваў сабе хату ў Мікалаўшчыне. На вяселлі ў яго ад духаты ў хаце пагасла лямпа ці, можа, пагасіў хто знарок. Мне стала вельмі страшна, бо ўсе гаманілі і спявалі і раптам сціхлі, нібы чакаючы бяды. Здалося, што зараз упадзе столь, абернуцца сцены і падушаць людзей, а хата была паўнюткая. Я расплакаўся, і маці доўга не магла суцешыць мяне. Потым казала, што з тыдзень я ўсё трывожыўся, уздрыгваў і крычаў праз сон.

У дзядзькі Петруся было дзве дачкі — Кася і Аміля. Потым яны жылі ў Мінску. Моцна сварыліся з сваім бацькам.

— Дзядзька Антось? З ім мы рыбу лавілі, хадзілі на паляванне, па сена ездзілі, прысы секлі. Меў ён да дзяцей ласку і падыход, можа, праз тое, што застаўся бабылём. Любіў пасмяяцца, умеў пажартаваць і пакпіць.

Ростам быў невысокі, ніжэйшы за мяне. Нос — як упор у гэбліку, а пад носам — добрыя пышныя вусы. Валасы каштанавыя, даўгія, крыху хвалістыя, вочкі невялічкія, карыя.

Працавіты чалавек!

Мы з ім пад адной коўдрай спалі. Бывала, ён просіць: «Пачухай мяне!» Я цёр яму спіну зрэбнаю каструбаватай кашуляю. Ён толькі сцепаецца ад задавалення і ўсё падахвочвае: «О, добра! О-то-то-то!»

Вольнаю хвілінаю ў зімовыя вечары дзядзька Антось дурэў і забаўляўся з намі. Быў у яго ўлюбёны вершык:

Калі мы адказвалі: «Качан!», дзядзька працягваў:

Як толькі хто-небудзь абзываўся: «Рог!», дзядзька адразу ж падхопліваў:

Даводзілася ісці ў халодныя і цёмныя сені, бо захоплены гульнёй дзядзька строга патрабаваў прытрымлівацца правілаў: не выйдзеш — сам выставіць. Стане пад дзвярыма і пачынае:

Той, хто быў у сенцах, мусіў адказваць:

Дзядзька азіраў усіх прысутных і пытаўся:

Тут ужо ўсё залежала ад нашага настрою. Мы маглі крыкнуць: «Назад!» Тады дзядзька рабіў журботную міну, нахіляўся да дзвярэй і, прыклаўшы далоні да вуснаў, громкім шэптам абвяшчаў:

Іншая справа была, калі мы схіляліся да літасці.

Найчасцей маці, баючыся, каб выгнаны за дзверы не застудзіўся, патрабавала: «Пусціць». Дзядзькаў голас лагоднеў, ён прачыняў дзверы:

Амнісціраваны падаваўся за комін, а гульня працягвалася да таго часу, пакуль мы ўсе не перабіраліся на печ. Апошні ўзлазіў туды дзядзька. Кожны раз мы распытвалі ў яго, хто такі гэты таямнічы чамборык? I амаль заўсёды дзядзька тлумачыў па-рознаму. Сёння чамборык быў корань расліны, выварыўшы яго, можна выдубіць аўчыны на кажух. Цераз тыдзень корань рабіўся чалавекам, які ўмее віць з канапель моцныя павады (чамбары) да аброцей. А яшчэ праз нейкі час чамборык ператвараўся ў сам гэты повад.

I мне вельмі падабалася апошняе: повад ажыў, адвязаўся ад аброці і, худы, даўгалыгі, на тонкіх нагах, пайшоў з тапаром шукаць бацькавай хаты. Гэта было і цікава і трохі страшна. А дзядзька падбаўляў страху, расказваючы на печы розныя дзівосы, пасля чаго ўжо нікога з нас нельга было выбавіць з хаты ні просьбаю, ні паскам.

«Жылі ў адным сяле дзед і баба, — дзядзька часцей за ўсё пачынаў так. — Былі яны абое старыя, часта сварыліся, і дзед усё гразіў бабе: „Ты мяне ў магілу ўгоніш, але ж і я табе спакою не дам“.

Нейк пад восень памірае дзед. I што ты думаеш, як пачалі яго адпяваць, дык ён расплюшчыў адно вока і міргнуў на бабу. Тады ўсе зразумелі, што ён з нячыстай сілай знаецца.

Прыйшлі людзі з могілак, памянулі нябожчыка і збіраюцца разыходзіцца, а баба плача, галосіць, каб хто застаўся з ёю ноч перабыць. Падахвоцілася адна маладзіца, засталася. Толькі палеглі яны — чуюць, нехта шворыцца пад акном. Маладзіца зірк — аж стаіць дзед і губамі шаволіць: „Ідзі дамоў, а я задушу сваю бабу. А не пойдзеш — тое самае і табе будзе“. Запалілі яны грамнічныя свечкі перад абразамі і моляцца. А дзед стаіць за акном і зубамі скрыгіча. Сяк-так дабылі да раніцы, і мусіла баба перабірацца да дачкі ў другую вёску.

Хата стаяла забітая, пакуль не атаўбаваўся ў ёй прышлы салдат. „Я, кажа, самога фельдфебеля ў войску не баяўся, а што мне той ваш дзед“. Лёг салдат спаць — чуе: ноччу нехта шыняля з яго цягне. Стаіць каля лавы стары і гаворыць: „Аддай шыняля, а то цяпер зіма, холадна голаму ў зямлі ляжаць“. Пачалі тузацца: салдат цягне сабе, дзед сабе. На шчасце, заспяваў певень, і дзед знік без следу.

На заўтрашнюю ноч салдат падрыхтаваўся сустрэць госця. Завастрыў асінавы кол і паклаў каля сябе, а ў куток насыпаў галак мелу і на кожнай крыж вугалем намаляваў. Не паспеў змружыць ён вочы — з’явіўся дзед, зноў за шыняля хапаецца. А салдат — хоп галку мелу ды яму ў грудзі. Застагнаў дзед, кінуўся да прыпечка, дзярэ кіпцямі цэглу — ды ў салдата, ды ў салдата. Так і шпурляюцца: салдат галкаю, а дзед цаглінаю. Усе вокны павысаджвалі, сівер дзьме, а салдату горача. Нарэшце падхваціўся ён ды як жарне дзеду галкаю паміж вачэй. Той пахіснуўся і наўцёкі, а салдат дагнаў ды калом паміж крыл. Псюрыў яго да самай магілы, а там убіў кала ў грудзі… I ціха стала ў сяле».

Не даючы нам апомніцца, дзядзька пачынаў адразу ж новую гісторыю:

«А другі стары гэтаксама сварыўся з сынамі. Казаў, што дрэнныя гаспадары, што пасля яго смерці пусцяць увесь набытак на вецер і давядзецца яму з магілы выходзіць, дабра пільнаваць. Аднойчы пасля сваркі разгарачыўся дзед, выпіў конаўку халоднай вады, а цераз дзень і сканаў.

Паплакалі сыны, пахавалі бацьку і забыліся пра ягоную пагрозу. А як паўстаюць рана, дык хлявы парасчыняны, уся худоба сышла з двара. Тыдзень бегаюць, шукаюць, пакуль коні пазнаходзяць, кароў напрыганяюць, авечак дадому прывалáюць. Як толькі збяруць усё говяда ўместа, зноў тае самае. Пільнавалі яны, папа крапіць святою вадою клікалі, а ніяк не могуць дазнацца, хто ім такую шкоду робіць.

Прыехаў аднаго разу да іх госць і застаўся начаваць. Выйшаў ён пад раніцу па патрэбе і бачыць: цягаецца па двары стары і выпускае з хлявоў усю жывёлу, ужо і ягонага каня ад воза адвязаў. Госць думаў, што гэта злодзей, ды за каўнер. Стары вылузаўся, а госць яго цэпнуў за шапку. Завыў стары і кажа: „Выскуб ты мне, падла, апошнія валасы. Адразу відаць, што чужы чалавек. Сыны гэтак бы не зрабілі. Скажы ім, што болей не прыйду“.

Вярнуўся госць у хату, пабудзіў гаспадароў, паказвае ім шапку і жменьку выскубеных валасоў. Зірнулі сыны і пазналі: бацькава шапка, яго і валасы. На тым і скончылася…»

— Сухошчына, або Ласток. Туды бацьку перавялі з Акінчыц. Гэта кіламетраў дзесяць на поўдзень ад Мікалаўшчыны. Леснікова пасада — на адзіноце. Бліжэйшае паселішча — шляхецкі засценачак Сверанава. А так — пустое месца было. Пясчанае поле, і то малая лапінка, за полем — чорны яловы лес. Праезджая дарога далёка. Калі да нас прыходзіў хто-небудзь знаёмы ці сваякі з Мікалаўшчыны, дык заставаліся на некалькі дзён.

— У Ластку стаяла дзве хаты: новая і старая. У новай жыла наша сям’я, а ў старой мясціліся рабочыя, яны нарыхтоўвалі гонт. Гэтая хацінка была курная, сцены ўсе ў сажы, чорныя, задымленыя. Я няграматны быў яшчэ. Нехта з гантароў напісаў на закуранай бэльцы крэйдаю літару «Р». Гэты невядомы знак здаваўся мне вельмі прыгожым, і я ўсё забягаў у курную хату палюбавацца на літару. А бацька, чалавек невялікай адукацыі — мог распісацца, чытаў крыху па-руску і па-польску, нават разбіраў па пісанаму, — смяяўся: «Хто гэта вывеў такую каравулю?»

— Ад гэтага, мусіць, і пацягнула на грамату. Гантар Кірыла паказаў мне чамусьці не «а», першую літару, а адну з апошніх — «у». Відаць, і яму, як у вядомым анекдоце, гэтая літара лепей удавалася пры напісанні.

Некаторыя літары мне падабаліся больш. Я пытаўся ў тых, хто ўмеў чытаць, назвы літар і стараўся запомніць. Так умітуські завучыў увесь альфабэт, але чытанне паддавалася з вялікімі высілкамі.

— Многа часу праводзіў я на нашай дрывотні. Прыбяжыш туды, сядзеш на кругляках і слухаеш жаўранкаў. Думалася, яны спяваюць нешта зразумелае, не гэтак, як іншыя птушкі.

Была гарачая вясна. Раніца. Я адзін, сяджу на дрывотні, жмуруся на сонца, сілюся ўбачыць, дзе там высока лепіцца птушыны галасок. Раптам здалося — жаўранак просіць бога скінуць агонь на нашу сядзібу.

«Агню, агню-ю, агню-ю-ю-ю! Сюды, сюды-ы, сюды-ы-ы! На леснікоў двор-р-р!» — нібы так і вымаўляла птушка.

Мне ўявілася, што агонь сапраўды ўпаў з неба. Я агледзеўся наўкол. Бачу: віецца сіненькі дымок. Гэта затлеліся сухія трэскі ад кепска прыгашанага недакурка папяросы. А кінуў-то яго зусім не бог, а Сцяпан-гантар, спяшаючыся на снеданне.

— Па суседству з нашай сядзібай падняўся невялікі хвойнічак. Я хадзіў туды збіраць казлякі, сам, адзін. Аднойчы непрыкметна закруціўся паміж дрэў, апынуўся ў старым лесе і разгубіўся. Аднак неяк выбіўся на дарогу. Бягу, хоць і не ведаю, у які бок: да дому ці ад дому. Паабапал — сцяна лесу. Вусцішна. Раптам на дарогу выбег вялізны сабака. Я пасмялеў: значыць, недзе людзі блізка. Прытаіўся за дрэвам ды як кінуся на яго: «Агу-уў!» Сабака толькі клацнуў зубамі і павольна пасунуўся далей.

Дома растлумачылі, што гэта воўк. Як я разумею: гуманны воўк. Не захацеў займацца з блазнотаю. А нарвіся другі, не размаўляў бы ты зараз, браток, з Якубам Коласам.

— Моцныя былі ў тыя часы навальніцы. Асабліва адна. Яна збіралася яшчэ надвечар. Падымалася хмара. За Свераноўскім полем бліскала. Потым ударыў густы, цяжкі гром. Стала страшна, радасна, чамусьці прыемна.

Нас пазаганялі ў хату. Я прыліп носам да шыбіны і ўсё слухаў, як усходжваецца вецер. Потым выкраўся да дзвярэй і выскачыў з хаты. Пабег у садок і сабраў ігруш, поўную пазуху! Многа іх наабівала ветрам.

I тут рэзнула маланка. Вось маланка дык маланка! Як трайчатка-сахор на тры зубы! Тры вялізныя пальцы ў яе было, і з саменькіх канцоў іскры сыплюцца.

— З ігрушамі была яшчэ адна фацэція. Помніш мае «Грушы-сапяжанкі»? Гэтак амаль і адбывалася са мною і з братам Алесем. На ласткоўскай сядзібе расло некалькі ігруш. Мы з Алесем пасвілі авечкі недалёка ад хаты. Дзядзька Пятрусь гупаў цэпам у гумне. Алесь падвучыў мяне, і я палез у ігрушы. Дзядзька згледзеў, давялося ўцякаць.

Мы з авечкамі адагналіся далей ад дому, каб паказаць, што нас блізка няма. Цяпер цішком падаўся на раздабыткі Алесь. Узлез на ігрушу, налупіў запазуху, а тут — дзядзька! Алесь — наўцёкі, дзядзька за ім. Пакуль Алесь бег, усе ігрушы пагубляў. Так мы і не паласаваліся. А дзядзькі доўга пасмейваліся: «А што, смачныя ігрушкі?»

— Другі раз, пад восень, гэтаксама былі мы з Алесем каля авечак. Захацелі накласці агню. Нацягалі з лесу ламачча. Алесь кажа: «Прынясі жару!» Я пабег у хату, выграб з ямкі гарачага вуголля і згарнуў у анучку. Так і панёс.

Дарогаю падзьмуў на вугалі вецер, узялася агнём мая анучка. Я моцна папёк пальцы і ў злосці ўсялякімі словамі аблаяў бога. Пасля цэлы тыдзень хадзіў угнуўшы галаву, каяўся, баяўся божай кары.

— Выхоўвалі нас у паслушэнстве і павазе да бога. Як толькі я навучыўся гаварыць, бацька паставіў мяне на калені перад абразамі і загадаў: «Кажы пацеры». Нас усё страшылі грахом. Куды ні ступі — грэх. Сеў есці не перахрысціўшыся — саграшыў, не памаліўся, кладучыся спаць, — таксама.

Асабліва строга прытрымліваліся ў сям’і пастоў. Тут ужо не выкруцішся, апрача бульбы з алеем ды капусты з грыбамі за ўвесь перадвелікодны час, калі царква загадвае пасціць, нічога ў вочы не пабачыш. Толькі каму хвораму маці давала часамі трохі малака.

Нас пужалі абразамі: багі глядзяць на хату і ўсё бачаць; калі правінішся, адразу ж пакараюць. Так цвёрда і верылі мы ва ўсё гэта, пакуль бацька сам не пахіснуў нашу веру.

Вярнуўшыся з абходу пад чаркаю, ён сядзеў на лаве на покуці і расказваў смешныя здарэнні.

«Стаялі салдаты ў адной вёсцы. Кватаравалі яны па хатах. А быў якраз вялікі пост. Садзіцца салдат снедаць і патрабуе ў гаспадыні даць яму сала. Маладзіца прынесла і кажа: „Што ты? Зараз няможна ўжываць скаромнае“. — „Хто табе наплёў, цётка?“ — смяецца салдат і яшчэ смачней заядае сала з хлебам. „От пабачыш, як пойдзеш у царкву, дык на цябе будуць усе святыя глядзець“.

Салдат не звярнуў увагі на яе словы, а як прыйшла нядзелька, падаўся ў царкву. Праціснуўся да іканастаса, зірнуў, а яму проста ў вочы ўтаропіўся святы Юрай. Салдат глянуў у другі бок, а з абраза пранізвае яго позірк святога Пятра. Вядома, яны не ажылі, гэта ўсе абразы так намалёваны, як быццам глядзяць табе ў сэрца. Спалохаўся салдат, што святыя дазналіся пра яго грэх, і пачаў выбірацца на паветра. Адступаецца задам і ўсё сябе кулаком у грудзі стукае: „Дальбог, не еў! Даю слова — не еў!“ А святыя, здаецца яму, не спускаюць вачэй, пазіраюць усё вастрэй і пагрозлівей.

Адступаўся, адступаўся салдат, калоцячы сябе ў грудзі, зачапіўся за парог ды як грымнецца на падлогу! Усхапіўся ён, вылаяўся на чым свет стаіць і гукнуў: „Еў не еў, а штурхаць рускага салдата нікому не дазволю!“ Пагразіў кулаком ва ўсе бакі — і дадому. Парахвіянцы думалі, што салдата зараз громам заб’е, а ён і не лыс. Жор сабе сала і толькі гладчэйшы рабіўся…»

Скончыў бацька і рагоча, а маці ківае галавою: «Вярзеш абы-што, малыя ж слухаюць».

З таго чаму мы пасмялелі, і калі трапляўся кавалак скораму, з’ядалі яго і ў пост. Аднак пільнаваліся і зашываліся пры гэтым у такі куток хаты, куды не магло сягнуць вока якога-небудзь святога.

— Запомнілася мне і яшчэ адно бацькава апавяданне. Яно павінна было пераканаць нас, што ў нядзелю нельга ні шыць, ні сеч, наогул нічога рабіць.

Некалі нядзеля была жывая і хадзіла па зямлі. Сустрэлі яе аднойчы людзі і жахнуліся: яна была ўся ў крыві і ў струпах, пасечаная, паколатая, панівечаная. «Што з табою, святая нядзелька?» — пытаюцца сустрэчныя. «А гэта вы самі вінаваты, — адказвае нядзеля, — не шануеце мяне, не хочаце свяціць, а ў мяне ад вашых нажоў і шылляў на целе знакі застаюцца. Калі будзеце і далей гэтак рабіць, дык я хутка памру. А вы страціце адзіны вольны дзень».

Застыдаліся людзі, стала ім шкада беднай нядзелі, і пачалі высцерагацца ад работы.

— Вось як мне ўяўляліся тады дні тыдня.

Нядзеля — поўная шпулька белых нітак. Гэта, відаць, таму, што маці ў гэты дзень не бралася за шытво і не адрывала нітак, а застаўляла сваю скрыначку з голкамі, гузікамі і шпулькамі высока на паліцу.

Панядзелак — такая самая шпулька, але без нітак.

Гэта ўяўленне таксама можна растлумачыць. Пустыя шпулькі звычайна аддаваліся мне, я качаў іх па падлозе або разразаў, надзяваў на дубчык колцы і майстраваў нешта накшталт цялежкі. Найчасцей шпулькі траплялі да мяне пасля нядзелі, калі маці бралася за шытво, перастаўляла сваю скрыначку з паліцы на лаву.

Аўторак — на гліняным белым кубку сіняя плямка — фабрычная марка.

Мы пасцілі не толькі ў пятроўку ці ў піліпаўку, а і кожную сераду і пятніцу. Такім чынам, аўторак быў перадпосным днём. Маці ўвечары прыносіла з прыгрэбкі вялікую гладышку малака і налівала нам. Асабліва смачна пілося малако з белага кубка, адзінай крамнай пасудзіны ў нашай хаце.

Серада — драўлянае біла на ложку (з клапамі ў шчылінах).

Каб уся работа не спіралася на суботу, маці пачынала апратваць хату з палавіны тыдня. Выносіла на двор пасцельныя бэбахі і, пакуль яны ветралі на плоце, грэла ваду і залівала кіпнем ложкі. Такі малюнак жыве ў маёй памяці.

Але нехта з братоў, ці не Уладзя, пярэчыць, кажа, што ласткоўская хата была чыстая, без гэтых непажаданых жыхароў. Калі гэта праўда, не ведаю, чым падмацаваць сваё ўяўленне. Можа, бачыў я такое выпарванне ў чыёй другой хаце. Можа, дзе ў іншым месцы заўважыўся нячысты ложак з клапамі ўсярэдзіне. А па гукавым падабенстве слова «сярэдзіна» я пачаў звязваць з серадою. Пойдзем далей.

Чацвер — адвёртка з ручкаю.

У бацькі была добрая паляўнічая стрэльба, а ў дзядзькі Антося зусім благенькая. Ён заўсёды корпаўся з ёю: то курок туга ходзіць, то якая другая прычына. Стрэльба гэтая моцна рвала і тузала, і звычайна пасля палявання ў дзядзькі пабольвала плячо і адна шчака была падышоўшы, як пампушка. Аднак яму ўдавалася тое-сёе ўпаляваць, вельмі метка страляў.

Гэта здольнасць, мусіць, перадалася і Міхаську, ён жа прыроджаны лесавік і паляўнічы. Можа, гэтаму майму сыну трэба было выбіраць не інжынерскую, а якую лясную спецыяльнасць.

Дык вось, паляўнічым днём у дзядзькі лічылася пятніца, а напярэдадні ўвечары рабілася генеральная праверка і падрыхтоўка стрэльбы: чыстка, разборка. Мы не адступаліся ад майстра і, вядома, заміналі яму. Тады дзядзька браўся за адвёртку і настаўляў каму-небудзь у жывот: «От я зараз падкручу табе пуп, каб добра страляў увесь тыдзень, ад чацвярга да чацвярга».

Пятніца ўяўлялася як прыклáд паляўнічай стрэльбы.

Неяк дзядзьку асабліва пашчаслівіла на паляванні: ён прынёс некалькі птушак. Глушцоў або цецерукоў, не ведаю, адно помню — вялікіх. Кінуў здабычу ў парозе і сеў абціраць стрэльбу. Адна птушка страпянулася, пачала біцца, відаць, была недастрэленая, і паспрабавала ўзляцець перад сконам.

Дзядзька падняў яе за крылы і ўдарыў галоўкаю аб прыклад. Птушка абмякла і дайшла. Я кінуўся да дзядзькі з кулакамі, закрычаў, заплакаў: «Ты гэтак можаш і нашага пеўня забіць! Ты сабе страляй у птушкі, але не бі іх галавою».

Бацька нахмурыўся і паказаў рукою на папружку. Я сціх, але канчаткова супакоіўся, калі дзядзька некаму занёс ці прадаў дзічыну, бо быў вялікі пост ды яшчэ пятніца, і мяса мы не елі.

Нарэшце — субота. Гэты дзень я ўяўляў як верхні абрэз халяў у мужчынскіх ботах. У суботу ўсюды крыху раней канчалася праца. Каб чалавек паспеў схадзіць у лазню, змыць грахі, што назбіраліся за тыдзень, і, чысценькі, кіраваўся ў царкву, на вячэрню.

Ну, зразумела, не аб людскім адпачынку думалі ўстаноўшчыкі такіх парадкаў. Дбалі, каб у царкву болей хадзілі. У горадзе для чыноўнікаў і рабочых гэта было ўстаноўлена афіцыйна, а ў вёсках трымаліся звычаю ад страху перад богам. Вечар перад нядзеляю лічыўся святым, і нават калі ў царкву не хадзілі, дык маліліся дома і нічога не рабілі. Так вялося і ў яўрэяў: суботняе свята пачыналася, як, гаварылі, «заходзіў шабас», у пятніцу, на захадзе сонца.

А ў нашай сям’і дзядзька сыскваўся дадому хутка пасля паўдня, нават бацька раней пакідаў лес, спадзеючыся, што ў свята ні ў кога не падымецца рука на крадзеж. Мужчыны мыліся, змянялі бялізну, надзявалі чысцейшыя порткі і камізэлькі, а потым браліся глянцаваць боты. Гэта ўжо быў той строй, у якім заўтра ехалі на кірмаш ці ішлі на набажэнства.

Даставаў наш дзядзька свае заслужаныя боты з юхтовымі халявамі і гамбургскімі перадамі. Усё адны і тыя ж служылі яму на працягу многіх год. Не таму, што былі моцныя, а проста насіліся на кійку за плячыма, як кажа стары жарт. Але як старанна ні начышчаў іх Антось, зверху халяў заставалася крыху рудаватая палоска.

Адтуль і пайшло маё ўяўленне аб субоце.

— Мне не раз даводзілася чуць, як старэйшыя кпяць з папа ці дзяка. Якія гэта божыя слугі, калі і на гарэлку ласыя, а галоўнае — бяруць грошы за хрэсьбіны ці за вянец або цягаюцца з мяхамі па калядзе. Аднак, поруч з гэтым здаровым, сялянскім адпіхваннем ад вонкавага боку рэлігіі, вера ў існаванне вышэйшай сілы заставалася непахіснай. Я пераказваў табе бацькава апавяданне пра салдата. Выходзіла так, што бацька пакідаў права сумнявацца толькі сабе. Дзеці раслі ў страху божым.

Дзядзька Антось быў самы сапраўдны пантэіст. На абразы хрысціцца-то ён хрысціўся, але маліўся ў лесе або ў полі, кажучы, што бог ёсць усюды. Калі згледзіш, што дзядзька ідзе лясною сцежкаю ці панадворкам і варушыць губамі, лепей не руш яго. Гэта значыць, богу моліцца.

Паспрабаваў гэтак і я за ім следам замяніць выстойванне перад абразамі праходачкай па двары і па хаце. Хадзіў і толькі цёпкаў губамі, вядома, не гаворачы слоў малітвы.

На гэтым і злавіў мяне бацька: «Чаму ты не становішся на малітву?» — «А я памаліўся», — кажу. «Калі гэта ты паспеў?» — «Ходзячы, так як дзядзька Антось». — «Не, брат, — сказаў бацька і за вуха павёў мяне пад абразы: — Маліся як след». Я ўпіраўся, спасылаючыся на дзядзькавы словы, што бог прымае маленне ўсюды. «Усюды-то ўсюды, — згадзіўся бацька, — але не ад усіх, асабліва ад смаркатых». І паставіў мяне на калені: «Маліся і не выдумляй!»

— У Ластку жыў з намі дзядзька майго бацькі, мой стрыечны дзед. Вельмі стары, хваравіты і злосны. Ён кульгаў на адну нагу. Калі я назаляў дзеду, ён браўся за дзягу і ўшчуваў.

Маці, выходзячы з двара ці выбіраючыся на поле, часта прасіла дзеда паглядзець мяне. Ён глядзеў, есці даваў, але ці вуха закруціць, ці плескача ўгрэе. «Паплач, здаравейшы будзеш». Каб дапячы дзеду, я палез на прыпечак, выпацкаў рукі ў сажу і ўмыўся імі: «Паглядзі, які я харошы!» Дзед кінуўся за мною з кульбаю, але не дагнаў. Увечар ён паскардзіўся маці, а тая выцягнула мяне з-пад лавы і, па сваім прызвычаенні, адсцёбала нейкім паўразом.

Нашу дзіцячую веру ў бога парушала яшчэ і дзедава маленне. Нас вучылі, што малітвы трэба казаць дакладна, слова ў слова, іначай моцна саграшыш. А дзед, хоць і маліўся колькі разоў на дзень, але словы страшэнна перакручваў і кары ніякай за гэта не меў. Часамі ён проста выдумляў свае ўласныя модлы, у якіх ад царкоўнаславянскай мовы не заставалася і знаку. Атрымлівалася ў яго замест «Цару нябесны, уцéшыцелю душэ ісціны» нешта больш для яго зразумелае: «Царуня брэсцкі, уцеш цяля дужа лысае».

Дзед моліцца, а дзядзька Антось са смеху кладзецца, але стрымліваецца перад намі, зробіцца ўвесь чырвоны, адвернецца ў парог і робіць выгляд, што закашляўся.

Мне дзедавы малітвы падабаліся куды больш за царкоўныя. Але аднойчы, калі я прачытаў на дзедаў узор «Отча наш», бацька паставіў у кут, да сцяны носам. А выходзіла хораша: «Войча наш, бацька ваш, на небе стаў, чарцей у пекла сапхаў, нам сон паслаў. Кладуся спаць, дай божа ўстаць. Станьце пры мне, анёлы мае, што вам, тое і мне».

Паўтараючы ўсё за дзедам, мусіць, я чуў асалоду ад таго, як слова прыкладаецца да слова па сугучнасці.

— Калі дзед памёр, дзядзька Антось адчыніў юшку, каб, паводле народнага забабону, «душа выходзіла». Я сеў каля нябожчыка і кажу: «Ага! А цяпер за вуха не пацягнеш!»

Потым, калі мяне ўстыдзілі, растлумачылі, што дзеда занясуць на могілкі і ён ніколі не прыйдзе ў хату, я тужыў і гараваў.

— А вось яшчэ ўспамін з ласткоўскіх чáсаў. Бацька прыйшоў з Мікалаўшчыны і расказваў тамтэйшыя навіны: хто памёр, у каго былі хрэсьбіны, хто добрую дзеўку ўзяў замуж.

Гэты «замуж» мне ўявіўся так: хлопец бярэ дзяўчыну за вуха і цягне да сябе ў хату.

Наслухаўшыся навін, я ўзлез бацьку на калені і запытаў:

— Тата, а як гэта жэняцца?

Бацька вышмаргнуў з веніка розачку, задраў мне кашулю і жыгнуў:

— Вось так! Вось так! А вось як!

Другі раз я паспрабаваў падысці да гэтай справы хітрэй:

— Тата! А я ведаю, нашто жэняцца…

— Ну?

— Дзеці рабіць.

Бацька, нічога не гаворачы, выгнаў мяне за дзверы.

— Было аднойчы, што я замалым богу душы не аддаў. Спраўлялі ў Ластку дажынкі. Гуляла наша сям’я, сваякі папрыходзілі са сваім прыпасам.

Чарка ішла наўкруга. Падышла чарга піць дзядзьку Петрусю. Я круціўся ў яго за плячыма на лаве, вось дзядзька і надумаўся: «На, лыкні!» Я ўгібаў абедзвюма рукамі чарку і амаль апаражніў яе. Апякло ў роце, я скрывіўся, мерачыся пусціць слязу, а ўсе пачалі падхвальваць: «Глядзі, як жлукціць! Добры ваяка!»

Я падбадзёрыўся і, сп’янеўшы, давай танцаваць на лаве. Не разлічыў кроку ці, можа, у бакі павяло, і скінуўся далоў. А калі ляцеў, пабіў галаву аб столак.

I цяпер яшчэ знак ёсць: над левым вокам, вышэй брыва. От, можна памацаць.

Хлопцы мы былі смелыя. Цягаліся па лесе, заходзілі далёка ад сядзібы. Толькі як ахамянешся ў незнаёмым месцы, дзе-небудзь на лясной баравіне, дык націскаеш на ногі. Прыпускаешся бегчы, адно пяты мільгаюць.

А вось раз быў мне вялікі страх. Сядзім мы з Алесем каля кастра. Пяклі бульбу ці грыбы смажылі на вугельчыках, зашыўшыся ў гушчар, каб ад хаты дыму не заўважылі. Неўзаметку сцямнела. А тут з лесу ягня як забляе! Кінулі мы агонь і, не чуючы ног, — у хату. А чаго спалохаліся?

Нам расказвалі, што чорт найчасцей з’яўляецца ў выглядзе барана і мэкае авечым голасам. Відаць, нехта ехаў там лясною дарогаю і вёз авечку з ягнём. А можа, баранчык абазваўся з балота.

Ведаеш, што гэта за птушка? Баранчык — бакасова мянушка.