Прыхільнік таленту А. Твардоўскага. Паэт і аграном. Дзверы для музы. «Дазвольце вашы дакументы». Твардоўскі чытае паэму. «А ці скора будзе тая даль, мілы вецер?»
У клуб імя Дзяржынскага не даступіцца. Ідзе пісьменніцкі з’езд, першы пасляваенны.
Аляксандр Твардоўскі гаворыць аб нашай літаратуры. З добрай увагаю, мерае творы вялікаю мераю: не на дзень, не на тыдзень хады, а на ўвесь поступ народа. I ні ў чым не адступаецца ад свайго строгага густу. Па прыклады лепшага і горшага не трэба далёка хадзіць, — ён рэдагуе анталогію нашай паэзіі і зазірнуў у яе аблічча зблізку.
Такая гаворка не можа не абудзіць, хоць бы яно і прыснýла ў каго, добрага нездавальнення сваёю работай.
Відаць па ўсім, гэта падабаецца Коласу. Калі прамоўца вяртаецца на месца, Канстанцін Міхайлавіч перасаджваецца бліжэй і цісне яму руку, дзякуе.
Назаўтра Колас спыніў мяне каля ўваходу ў залу:
— Не бачыў Аляксандра Трыфанавіча?
У руках у яго зборнік вершаў паэта, мусіць, толькі што купіў у кіёску.
На гэтыя словы якраз і нахваціўся той, каго шукалі. Павітаўшыся, Колас падае кніжку:
— Падпішыце яшчэ аднаму прыхільніку вашага таленту.
Твардоўскі крыху сумеўся.
— Выбачайце, Канстанцін Міхайлавіч. Не маю права падпісваць вам на хаду. Дазвольце ўзяць з сабою.
Звініць званок на пачатак пасяджэння.
Нарэшце адгаварыліся прамовы, выказаліся ўсе наказы і пажаданні, агаласіліся ўсе дружбацкія тосты — дэлегаты і госці пачынаюць раз’язджацца.
Канстанцін Міхайлавіч вырашыў і сабе даць спачын, паблукаць па лесе. Як і заўсёды перад дарогай, пачынае збірацца загадзя. Тупаючы па садзе, вызначае гадзіну ад’езду. Далей абмяркоўваецца праграма наведвання ўлюбёнай мясціны, дзе спыніцца на дарозе, з кім сустрэцца.
Клічуць да тэлефона. Канстанцін Міхайлавіч вяртаецца здаволены.
— Аляксандр Трыфанавіч! Гаворыць: «Хацеў бы пабачыцца, развітацца. А калі ўвалюся не адзін?» Збірайце, кажу, усіх, хто вам па сэрцу… Рагоча ў трубку: «Галоўнае, каб вам да сэрца былі».
Канстанцін Міхайлавіч усміхаецца сам сабе:
— Мусіць, не забыўся-такі пра абяцанае.
Неўзабаве прыехалі Твардоўскі, Андрэй Малышка і Аркадзь Куляшоў. Проста каля брамы Аляксандр Трыфанавіч перадае гаспадару некалькі сваіх кніжак.
— Гэта ўсё, што знайшлося тут. — I стараецца папярэдзіць словы падзякі: — А тая, на якую вы патраціліся, хай застанецца ў мяне. На памяць. Як навочны ўрок павагі да старэйшых. Вы — умелы педагог, Канстанцін Міхайлавіч.
Колас перш за ўсё вядзе да клумбы з жытам. Участак засяваецца штогод, і па ўраджаі з яго гаспадар мяркуе, як зародзіць збожжа сёлета.
Твардоўскі робіцца вельмі ўважлівы і хвіліну як бы адсутнічае, відаць, замацоўвае штосьці ў памяці. Потым вяртаецца ў размову з жартам:
— У Беларусі ніколі не ўгадаеш, што цябе чакае: вось ехаў да паэта, а трапіў яшчэ і да агранома. Па-мойму, такою справаю не грэх бы і ўсёй Акадэміі заняцца, не толькі віцэ-прэзідэнту.
Твардоўскаму тут усё падабаецца, а найболей, што сядзіба з высокімі хваінамі, рабінкамі і кустамі арэшніку нагадвае нячэпаны лясны куток.
Каля ягадных градак ён спыняецца і называе трускалкі суніцамі.
— Сапраўдныя садаводы толькі так і гавораць, ніколі не памыляцца. Таксама крыху маю дачыненне да гэтага племені. У мяне пад Масквою шпаковенька. Можа, завітаеце калі?
— Абавязкова, — хітравата дзякуе Колас, — для абмену вопытам. Напэўна ж, прыехаўшы да паэта, траплю і да садоўніка. — Размова робіцца яшчэ прастарнейшая і пераходзіць у дом.
Пасядзеўшы ў рабочым пакоі, госці заглядаюць і ў Коласаву спаленьку, дзе толькі і мэблі, што просты ложак і столік з прыёмнікам.
— Строга жывяце, Канстанцін Міхайлавіч, з усмешкай кажа Твардоўскі, — чыстая манашая келля.
Раптам ён заўважае, што са спальні ёсць другія дзверы (тады яны не былі замурованы), проста на сходы.
— Ага, разумею, — Твардоўскі паказвае на запасны выхад, — гэта для музы. Якую, так сказаць, пры выпадку і абняць можна. Што ж, усё акурат у духу манастырскіх традыцый.
Весялей за ўсіх смяецца Колас.
— Маладое вока! А я ўсё не мог ладу дабраць, каб гэтыя дзверы не гулялі.
Ён запрашае за стол.
— Не адмаўляцца! Да цягніка далёка. Вы першы раз у мяне дома, гэта адно, а другое — чаму б нам не пагаварыць, працягнуць учарашні вечар.
Учора была сяброўская вечарына ў гонар гасцей і дэлегатаў з’езда. Недзе ў сярэдзіне бяседы прапанавалі пачытаць вершы, балазе сабраліся паэты амаль з усіх братніх рэспублік.
Твардоўскі размаўляў з заслужаным ваенным. Перад гэтым паэта доўга не адпускала вялікая аўдыторыя ў Доме афіцэраў, — ён, відаць, змарыўся і цяпер разлічваў правесці вечар без клопату. А тут зноў выклікалі на чытанне.
Твардоўскі падняўся бледны. Ці то ад нечаканасці, ці то не ўспаміналіся патрэбныя радкі, але ён маўчаў. Гамана аціхла, усе вочы скіраваліся на яго. Паўза відавочна зацягвалася.
Колас нахіліўся да суседа:
— Нічога, зацішак бывае перад добрым дажджом.
Сказана гэта было напаўголасу, але Твардоўскі пачуў, пасміхнуўся Канстанціну Міхайлавічу аднымі вачыма.
— «Пераправа», — абвясціў ён.
Цэлы раздзел з «Васіля Цёркіна»! Ці не рызыкоўны крыху выбар для банкетнай залы?
Мне пашчасціла слухаць Качалава і Яхантава, па цэлым тыдні я хадзіў пад уражаннем вершаў Маякоўскага, пачутых з яго вуснаў.
Тут было нешта зусім адменнае. Паэма не чыталася, а як бы імправізавалася на нашых вачах. Уладаю таленту паэт зноў выклікаў сваё першапачатковае перажыванне, уключыў у яго слухачоў. Доўгі стол пад беласнежным абрусам, застаўлены кветкамі, што яшчэ дыхалі сонцам, раптоўна змяніў выгляд, стаў свінцоваю плынню асенняй ракі. І ў ёй — рускія хлопцы, стрыжаныя, — як поўна і горка ўдарыла гэта слова стратай непражытай маладосці. Бо каб былі нястрыжаныя, дык аралі б поле ці танцавалі на вечарынках. А так «цёплыя, жывыя ішлі на дно, на дно, на дно»…
Уздыхнулася ўсім нядаўнім салдатам, спыніўся на момант і чытальнік. Прыглушыў хваляванне ў голасе і павёў нас далей. Чорная кропка на рацэ, што вось-вось схваціцца лёдам, і трывожныя здагадкі дазорных: можа, разведчык ці ўсплыў хто-небудзь з тых, са дна?.. А кропка вырасла ў байца, і адубелы Цёркін вылазіць на бераг. Яму няёмка крыху: за што такі клопат — кладуць на ложак, расціраюць спіртам. Ці не лепш ужыць уратоўчую кроплю па простым прызначэнні?
Уважылі: глынуў і адразу ж акрыяў. Далажыў, як і што, і гатоў вяртацца назад, цераз тую самую сцюдзёную глыбіню, ад аднаго позірку на якую ў чалавека замлявае сэрца. А калі ўжо хваліце салдата, дык ці нельга паўтарыць порцыю агравальнага, не «таму, што маладзец», дарога ж у два канцы!
Бой выйграў не адзін герой. Напэўна, у такіх выпадках старажытныя вянчалі паэтаў лаўрамі. А мы, узрушаныя, доўга не наважваліся ўдарыць у далоні, а калі ўдарылі, не маглі спыніцца.
— Ваенная паэма, а ваюе супраць вайны! — гаворыць хтосьці поруч.
Мяне турбуе іншае. Не, няма, мусібыць, большай магутнасці за гэту чартоўскую магутнасць, сотні разоў адмоўленую і тысячы разоў сцверджаную — натхненне! Вось зараз яна выхапіла з рэальнага існавання, з шумнай бяседы, дзесяткі розных інтарэсаў і характараў, прыхільнікаў і непрыхільнікаў, зрабіла іх суадчувальнікамі і перанесла няма знаць куды, не скажу ў зусім нябытае, у бытае, але такое, што ніколі б не ўявілася гэтак поўна, не сфармавалася б у жывы свет без яго, паэтавага, сэрца, без яго, паэтавай, рукі.
Недзе чыталася, што Адам Міцкевіч пасля сваіх натхнёных імправізацый ледзь не падаў у непрытомнасці. А як жа той, хто вось зараз не проста даваў адчуць дотык ледзяной хвалі, а бязлітасна акунаў нас у забіваўшую духі халадэчу, аж пачыналі паляскваць зубы, і потым шчодра абаграваў паходнаю стопкай, як жа ён?
Ён ужо не быў голасам пачуцця ў постаці высокага бледнага чалавека, які меў сілу на цуд ператварэння попелу ў залаты пясок і нядужых — у асілкаў. Ён стаў такім, як усе наўкола, трохі падвяселеным, такім, як быў нейкіх паўгадзіны таму, Аляксандрам Трыфанавічам са знаёмай усмешкай у вачах.
Як бы ў нечым крыху вінаваты, сядае, вось адказаў лёгкім паклонам на прывітанне Коласа і па-ранейшаму загаварыў з сваім ваенным суседам. А той правёў рукою па вачах, наліў два бакалы з коптурам і ўстаў:
— За здароўе і да дна!
— Мнагавата!
— А за тое, што — маладзец!
Канстанцін Міхайлавіч вярнуўся з вечара ўзрушаны, узяўся гартаць «Цёркіна» і цяпер рад павіншаваць свайго госця.
— За тое, што — маладзец! — паўтарае ён учарашнія словы.
— У першую чаргу за вас, Канстанцін Міхайлавіч, — у тон адказвае Твардоўскі. — За ўсіх малайцоў, што падняліся тут, у Беларусі. Я нядаўна чытаў вершы тых, каго ведаў раней, і многае — упершыню. Уражанне такое, як быццам увесь час дакранаешся да жыцця народа. I расказваецца дастойна.
Гэта — пра «Анталогію беларускай паэзіі». Па ўсім відаць, што рэдагаваў кнігу Твардоўскі не без задавальнення, хоць меў шмат клопату з адсевам тэкстаў.
— Хочацца, каб кніга служыла не адзін год, — дадае ён. — Магчыма, спіс аўтараў шыракаваты, але складалі вы самі…
— Магчыма, — згаджаецца Колас. — Але ж і ў жыцці цэлых краін усяляк здараецца. Адна старонка сто год жыве, а другая — не паспела напісацца, а ўжо не расчытаеш. Тут мы нічога не паправім.
— Дык што б вы параілі? — асцярожна запытаўся відавочна нязгодны Твардоўскі.
— Я не шукаю паслаблення, Аляксандр Трыфанавіч. Дый, мусіць, яно і не патрэбна. Уважыўшы нешта аднаму, можна ўсю літаратуру пакрыўдзіць. Я думаю пра маладых, — працягвае Канстанцін Міхайлавіч. — Напэўна, дзе хто з іх будзе слабой старонкай у нашай агульнай кнізе. А праз колькі год — выблісне.
— У маладых ёсць адна перавага: яны некалі самі сябе паправяць, — заўважае Твардоўскі. — Тут часам трэба і пахвала…
У той вечар яшчэ паспявалі песень. На беларускую, дзе расказваецца, як маладзіца будзіла «маладога абдымаючы, а старога ды штурхаючы», Твардоўскі адказаў падобнага зместу сваёю, відаць, улюбёнаю, дзе гаварылася, як старому клалі пад галаву трысцё.
Колас не можа наслухацца. Кожная народная песня яму дарагая. I не ў сольным ці харавым выкананні праслаўленых майстроў, а так проста за сталом, калі спевакі не вызначаюцца ні галасамі, ні слыхам, а вядуць мелодыю, як загадвае сэрца. Нездарма аднойчы ён на запытанне, што лепей уключыць у канцэрт на ягоным юбілеі, параіў: «Папрасіце маіх сяброў-пісьменнікаў, хай паспяваюць „Валачобную“».
Госці пачынаюць збірацца на вакзал, а Канстанцін Міхайлавіч і слухаць не хоча. Прапануе заснуць гадзінку і заўтра ў поўным складзе падацца ў Балачанку.
Твардоўскі расчулены, просіць адкласці беларускі лес на другі раз:
— Вы дапусцілі нас у сваё сэрца, Канстанцін Міхайлавіч, вось мы і пабылі ўсюды, дзе вам люба. Дазвольце развітацца. Вы — магутны на сваёй зямлі чалавек, але чыгуначнікі прывыклі трымацца рэек, і цягніка нам сюды не пададуць…
Назаўтра ў Балачанцы, седзячы на баравой паляне, Колас пачынае як бы сам сабе:
— Дзівак! Не паехаў сюды, а сам казаў — зямлі пакланіцца трэба. Пахадзіў бы па лесе, яшчэ б сілы прыбавілася. Як у былінных асілкаў. Ёсць, ёсць у яго ад гэтай пароды, і нямала.
Не трэба пытацца, пра каго гэта.
У гасцях у Канстанціна Міхайлавіча Твардоўскі і яго сябры расказвалі былі ваенных гадоў. I ўспомнілі адну, больш падобную да небыліцы.
…Стаяла восень 1944 года. Я дапазна затрымаўся ў рэдакцыі газеты «Звязда», здаваў апошні матэрыял на заўтра. У пакой зазірнуў дзяжурны па нумары.
— Прыехаў Твардоўскі, цябе пытае[3].
Гэта было неспадзявана, мы ніколі не сустракаліся, і раптам — «пытае». Але здзіўляцца асабліва не прыходзілася, ваенны час спрашчаў адносіны. У сакратарыяце высокі, русага воласу падпалкоўнік паціснуў руку і загаварыў, як з даўно знаёмым.
— Еду з фронту, вось ноч захапіла.
Гасцініцы ў горадзе яшчэ не было. Я жыў у маленькім пакойчыку, спаў амаль на голых дошках і, здаецца, без падушкі. Дзе прытуліць госця і, галоўнае, чым прыняць? Відаць, усё зразумеўшы, Твардоўскі спытаў:
— А можа, мы адшукалі б Аркадзя?
Я ўспомніў, дзе можна зараз пабачыць Куляшова. Якраз у той вечар нас абодвух запрашалі слухаць новую паэму. Я не мог трапіць туды на прызначаную гадзіну і запрапанаваў Твардоўскаму пад’ехаць разам.
— Вы думаеце, зручна?
Аднак іншага выхаду не было. У дом Аляксандр Трыфанавіч адразу не зайшоў, я выклікаў Куляшова, і яны ўдвух з гаспадаром кватэры запрасілі госця на агеньчык.
Бяседа была пры канцы, паэма даўно праслухана і, відаць, дружна пахвалена, але неўтаймоўны аўтар захацеў участаваць ёю і тых, што спазніліся. Астатнім давялося слухаць другі раз.
Крыху асалавелы празаік, з кім мы прыперліся сесці на нейкай калодачцы, раз-поразу штурхаў мяне пад бок:
— Моцна напісана, нічога не скажаш, моцна!
Захоплены сваім тварэннем, паэт чытаў з дрыготкаю ў голасе і, падбадзёрваючыся ўхвальнымі позіркамі прысутных, набіраў усё больш гарачнасці.
Напачатку Твардоўскі быў выказаў крыху цікавасці, але хутка зрабіўся безудзельным і сядзеў, пакручваючы ў руках трохзубы відэлец.
— Ну, як, добра? — з выглядам пераможцы спытаў аўтар, тым самым рыхтуючы сабе пахвальны водгук.
У такіх выпадках лягчэй за ўсё сказаць малазначнае слоўца ці зрабіць прыхільны рух. Твардоўскі маўчаў. Быццам не чуў пахвал, што сыпалі, падмацаваўшыся, госці. Пасля нягучна прамовіў:
— Я лічу твор добрым, калі магу ў ім хоць чаму пазайздросціць. А зараз, даруйце мне…
Кампанію апанавала збянтэжанне, і, як ні дзіўна, пярэчанняў не пачулася. Толькі крыху ацвярожаны гаспадар пачаў нешта не вельмі далікатнае…
Твардоўскі падняўся.
— Прашу прабачэння. Я выпадкова трапіў сюды. Прыйшоў дзяркач на неба, дзе месці не трэба. (Літаральна была ўжыта ідыёма «Не каждому топору быть ко двору».) Значыць, бывайце здаровы, таварышы!
Следам за Твардоўскім выйшаў Куляшоў. Падняўся і я — не праз каго ж іншага здарылася непрыемнасць. Кінуліся на раздабыткі па горадзе: трэба закончыць вячэру і знайсці начлег.
Прачытаная рэч мне падабалася, мала таго, яе хвалілі Якуб Колас і Кузьма Чорны. Тады хто памыліўся? А можа, яны рабілі гэта па сяброўскай прыхільнасці, каб заахвоціць да далейшай работы?
У нейчай пустой кватэры пачалі, чым маглі, выпраўляць становішча, найбольш тым, што не закраналі ў гаворцы здарэння. Твардоўскі, здавалася, не прыняў нічога да сэрца і неўзабаве ўжо чытаў раздзелы з яшчэ незавершанай паэмы «Дом пры дарозе».
…Тут растлумачылася шмат чаго. Магчыма, у іншы час Твардоўскі быў бы мякчэйшы да нашага аўтара. Але патрабавальны майстар жыў у сваім творы, дзесьці спрачаўся сам з сабою, папраўляў і ўдакладняў сам сябе, не даруючы найменшае прамашкі і паспешнасці.
Усё гэта адчулася ў чытанні, калі паэт правяраў на нас, сваіх першых ці няпершых слухачах, што ўдалося, а што яшчэ і яшчэ трэба пускаць у пераплаўку. Чаго ж дзівіцца, калі ён патрабуе такой работы і ад іншых!
Пачаліся гаворкі. Добра было б апублікаваць хоць урывак з гэтай рэчы ў нас! Упершыню, не чакаючы маскоўскіх выданняў. Твардоўскі завагаўся і нечакана даў згоду.
Калі было пагашана святло, паэт прамовіў, умошчваючыся на мулкай канапе: «Но если по дороге — куст встает…» Я ведаў гэтыя радкі Марыны Цвятаевай і ў думках дакончыў: «Особенно — рябина». Няцяжка было здагадацца: паэт занудзіўся па доме і цяпер, едучы туды, радуецца недалёкай сустрэчы з роднай Смаленшчынай…
Раніцаю паехалі ў Дом друку, пазнаёмілі Твардоўскага з адным работнікам рэдакцыі. Дамовіліся хутка, паэма ідзе ў бліжэйшы нумар, з бухгалтэрыі прынеслі невялікі аванс.
Твардоўскі падняўся ісці дыктаваць урывак машыністцы і раптам спыніўся, відаць, праз далікатнасць:
— Давайце, пачытаю спачатку вам. А можа, не ўпадабаецца, нашто тады машынку ганяць.
Ходзячы ўздоўж сцяны, ён добрыя паўгадзіны чытаў на памяць напісанае. Гаспадар кабінета сядзеў у паставе каменнага ідала, нарэшце літасціва пасміхнуўся:
— Надрукуем.
— Тады, каб не траціць часу, я не буду дыктаваць зараз. Куляшоў перадасць вам рукапіс, блакнот у яго на кватэры.
Не ацаніўшы гэтага добразычлівага кроку — да права першай публікацыі дадаваўся яшчэ і аўтограф, — супрацоўнік насцярожыўся: ці не даў ён якое прамашкі? Падняўся з крэсла і працадзіў:
— А ўсё ж, таварыш Твардоўскі, дазвольце вашы дакументы.
Мы ўкамянелі.
Твардоўскі змяніўся з твару і абвёў нас вачыма:
— Ваша праўда, безумоўна, і ваша права!
Не выпускаючы з рук, ён паказаў рэдактару ваеннае пасведчанне, паклаў на стол аванс і хутка выйшаў.
Тут ужо не вытрымалі мы. Такі паэт робіць табе ласку, дае выдатную рэч, а ты! Пад гарачую руку нагаварылі многа чаго.
Ён ні кроплі не пакрыўдзіўся, толькі ляніва адмахнуўся рукою.
— Адкуль я ведаю, мала розных прайдзісветаў цяпер валочыцца? Трэба правяраць.
Не сваімі нагамі выходзілі мы на вуліцу, думаючы, што Твардоўскага ўжо следу няма. Нічога падобнага! Аляксандр Трыфанавіч стаяў пры «газіку» і весела расказваў пра здарэнне свайму шафёру.
— Шанцуе мне ў вас! Сустрэчы — на ўсё жыццё. Каб хто расказаў, дык хоць бажыся і кляніся ён, не даў бы веры.
У голасе Твардоўскага не чуваць нават маленькага засмучэння: падхапіў каларытны выпадак і цешыцца ім як мастак — смешна і цікава, ёсць што людзям расказаць, а каму якая справа, з кім гэта здарылася.
Нам робіцца многа лягчей. Просім даць урывак — перакладзём і надрукуем.
Тут усіх апаноўвае смех. Несутрымны, раскацісты, калі рагоча ўся істота, высмейваючы з сябе няёмкасць ці ўяўную трывогу, як толькі павернецца яна другім, нечаканым і таму вясёлым бокам.
Мы рагочам у машыне, рагочам у магазіне. Зірнуўшы на нас, пачынае смяяцца прадаўшчыца і пытае, як у дуроннікаў-падлеткаў:
— А што вы смешнае з’елі, ці не жабу?
— Была такая закуска, — кідае нехта з нас.
Гэта дае новую спажыву весялосці. Дабіраемся ў драўляны дамок на ўскраіне, там наразаюцца скваркі і пячэцца вялізная патэльня яечні. Гаворка плыве ў трывалых берагах франтавое і ўсякай іншай турботы.
Неўзаметку перайшло за паўдня: трэба развітвацца, віднага часу толькі-толькі стане даехаць да Смаленска. Твардоўскі помніць абяцанне і перадае старонкі з запісной кніжкі — невялічкія, у клетку, густа запісаныя ліловым атрамантам, яны ад таго часу перахоўваюцца ў мяне.
Гэта гісторыя стала крылатай. Не паспее хто-небудзь прачытаць новы верш сябрам, як адразу чуецца: «А дазвольце вашы дакументы».
У той вечар Канстанцін Міхайлавіч давяршае нявыдуманую навелу нявыдуманай канцоўкай:
— Гэты работнік неўзабаве апынуўся на Палессі, здаецца, у зямельным аддзеле.
— Давай яму бог, — заўважае Твардоўскі, — чалавеку ніколі не пашкодзіць пакланіцца зямлі.
— Так, калі зямля яму што-небудзь дала. Але, магчыма, і гэты навучыцца пазнаваць, дзе авёс, дзе бульба. Па праўдзе сказаць, рэдакцыйнае крэсла даўно ўжо сумавала па іншым чалавеку. Граматы меў мала. Казалі, дадуць яму гранкі, дык ён, бядак, сядзіць-сядзіць з чырвоным алоўкам, а потым кліча суседа: «Ідзі сюды! Я, ліха матары, зноў забыў, як гэту закрутку ў мяккім знаку ставіць: у правы бок ці ў левы?»
— Такую рэч, Канстанцін Міхайлавіч, вы маглі б і Ляскову падараваць.
— Падабаеце яго? — Колас не чакае адказу. — Па-мойму, нельга не любіць. Са словам цуды рабіў, а гумар! Для яго ў Беларусі знайшлося б не адно цікавае здарэнне з духоўным саслоўем. Некалі мне расказвалі, вось. Прыехаў у адзін павет, у глыбінку, архірэй, суровага звычаю чалавек. Сабраў сваіх даўгакосых і даўгакрысых і пачаў: пастоў не трымаецеся, у карты рэжаце, злога духа цешыце. А наперадзе самае страшнае: трэба падыходзіць пад благаславенне. Папы дрыжаць: благаславіць ці не, чаго добрага, наложыць епіцім’ю, а там і сан страціш. Але грозны пастыр быў у добрым настроі, і ўсё абышлося лёгкім ушчункам. Дайшла чарга да дзячка, ён не вытыкаўся на вочы і больш за ўсіх перакалаціўся, стоячы ў кутку, баяўся, каб не выгналі за чарку. Нідзе не дзенешся, ступіў наперад, злажыў далоні накрыж, схіліў над ім галаву:
— Благаславі, уладыка!
Той глянуў і адвярнуўся: што ж гэта за свяшчэннаслужыцель, брудны, абшарпаны, учарашняй гары не выдыхаў, уся бяда па носе відаць.
— Ваша прэасвяшчэнства! — узмаліўся няшчаснік. — Злітуйцеся! Успомніце, мы з вамі ў бурсе на адной лаўцы сядзелі.
— Не помню, не помню.
— Ваша прэасвяшчэнства, вы ж у мяне задачкі спісвалі…
— Не помню, не помню.
— Ваша прэасвяшчэнства, — дзячок зашаптаў, выкладаючы апошні козыр: — А як цераз сцяну лазілі, поначы, да малочніцы Насці?..
— Багаяўленскі! Ах! — ва ўладыкі вырвалася бурсацкае слоўца. — Помню, помню! Благаслаўляю і дарую. Ідзі з мірам!
Апавядальніку робіцца смешна самому. Перадыхнуўшы, ён дадае:
— Папы зрабілі выгляд, нібыта зусім нічога не пачулі, але архірэю ўсё ж давялося перабрацца ў другую епархію.
— Ваша апавяданне, — кажа Твардоўскі, — Ляскоў у чыстым выглядзе. Магу прапанаваць штосьці падобнае. Праваслаўе заўсёды асіміліравала іншыя рэлігіі… Так і цяпер, дакладней, зусім нядаўна…
Мы слухаем новую гісторыю. Попік з далёкага раёна прыехаў да ўладыкі са скаргай: прыход бедны, сям’я вялікая, а ён атрымлівае харчовую картачку літар Б.
Архірэй зняў тэлефонную трубку:
— Аддзел забеспячэння? Да вас бацюшка прыйдзе. Айцец Сулейман, дай яму літар А.
Канстанцін Міхайлавіч прыняў усю бяседу на сябе, успомніў яшчэ тое-сёе і вымагае ад кожнага расказаць што-небудзь «ляскоўскае».
— Хіба што і я ўспомню, — згаджаецца ўкраінскі госць, — але з бліжэйшага часу.
Андрэй Малышка маляўніча расказвае, як да іх прыехаў архірэй не архірэй, аднак асоба высокая. Сабраў пісьменнікаў, вылажыў праграму: што ў літаратуры — пад неба, а што — пад зямлю. Гаворкі не атрымлівалася. Тады пачаў падкідаць ліслівыя слоўцы, звяртацца да кожнага паасобку, называць паймённа: «Што ж вы маўчыце? Я ж вас яшчэ з камсамола помню». Зноў цішыня. Толькі чуваць, як ён пастуквае пальцамі па стале і кулакі пачынае камячыць. Слухайце і разумейце! Дый гэта не дапамагло. Давялося яму таксама змяніць епархію.
Яны сустракаліся з Твардоўскім не так часта і не так блізка, каб умацаваліся тыя чалавечыя адносіны, што звычайна называюць дружбай. Але, пабачыўшыся, гэтыя два, вельмі стрыманыя на выяўленне пачуццяў, чалавекі былі заўсёды рады. Ім лёгка гаварылася, часам маглі дазволіць сабе і памаўчаць.
Шараватая снежаньская раніца ніяк не можа разгуляцца і асвятліць гасцінічны нумар. Перададліжны змрок нервуе Канстанціна Міхайлавіча.
Тэлефонны званок: «Ёсць патрэба параіцца!» — кажа Твардоўскі.
— Вось і добра, а то вельмі павольна час ідзе. — Колас задаволены з магчымасці адарвацца ад клопату. — Пагамонім з чалавекам. А ты куды збіраешся?
Адгаворваюся справамі: мала якая ў іх можа быць рада, хай застаюцца лепш вока на вока.
Вяртаюся, калі госць і гаспадар паспелі паснедаць, гавораць пра юбілейны вечар.
— Хочаце паслухаць маё выступленне?
Як звычайна, Твардоўскі чытае па памяці. Колас адказвае тым жа. Некаторы час трывае цішыня, відаць, яны моўчкі раяцца між сабою. Потым увагу Аляксандра Трыфанавіча прыцягвае вялікая сашчэпка, якая змацоўвае дзве старонкі Коласавага верша.
— А гэта нашто?
— Усё здараецца… Возьме падхопіцца вецер і панясе… — нібыта сур’ёзна тлумачыць Колас.
— Вецер, у Вялікім тэатры? — таксама нібыта сур’ёзна здзіўляецца Твардоўскі. — Наўрад ці ён будзе туды дапушчаны.
— Я не спадзяваўся б на памяць, Аляксандр Трыфанавіч. А што, калі раптам выйдзеце на трыбуну і забудзеце?
— Тады мне ўжо ніякая сіла не дапаможа.
Твардоўскі апранаецца, яму да твару ладны балгарскі кажух. Канстанцін Міхайлавіч шкадуе, што не ўзяў свайго кажушка.
— Можна было б куды-небудзь разам па дровы паехаць.
— У лес трэба ватовачку прызапашваць. Заўтра пабачымся!
Была і ў лесе сустрэча, як хацелася Канстанціну Міхайлавічу. Твардоўскі прыехаў у наш загарадны дом творчасці разам з А. Куляшовым. Не заходзячы ў пакоі, яны пакіраваліся па лясной сцежцы і надоўга зніклі.
Па абедзе я выпадкам напаткаў іх каля жытняга поля. Ішлі, праз колькі крокаў спыняліся пастаяць, як быццам нешта даводзілі адзін аднаму: відаць, вілася даўно пачатая, толькі ім зразумелая размова.
Хутка ўсё растлумачылася: Твардоўскі піша новую рэч і пазнаёміў сябра з пачаткам работы.
— Ёсць прапанова пачытаць, — сказаў Аркадзь. — Колас вярнуўся з Мінска?
Мы пасядзелі крыху каля дома, Колас такою парою звычайна далучаўся да размоў пры вячорным вогнішчы. Далі знаць таму-сяму з насельнікаў дома, папрасіліся паслухаць і нашы жанкі.
Канстанцін Міхайлавіч запрасіў усіх да сябе, у крайні, аблюбаваны ім пакой. Туды паказвала дарогу шарэнга бронзавых хвой, — выйшлі з лесу і пасталі ўздоўж грудавой сцежкі: смялейшая наперадзе, здаецца, зробіць яшчэ крок і апынецца на ганку, а за ёю адразу ж падступяцца бліжэй і астатнія таварышкі.
— I зайсці не заходзяць, — сумнавата ўсміхаецца Колас, — і назад не вяртаюцца. Вось і разбяры, чаго яны хочуць. Ніяк не дапытаюся, мусіць, з сабою клічуць… Вось гэтыя лапатухі, — ён адчыняе фортку, адхінаючы рукою галлё маладых асінак, — праз цікаўнасць у хату плішчацца. Цікнýць у шыбіну і — чулі не чулі, бачылі не бачылі, давай раззвоньваць па ўсім лесе: «На свае вушы чулі, на свае вочы бачылі, так яно ўсё чысценька і было».
Колас вельмі падобна падрабляецца пад жаночую скорагаворку. Ад гэтага бяскрыўдныя дрэўцы за шыбамі веранды, дзе мы сядзім, на нейкі момант і сапраўды пачынаюць здавацца падобнымі да вясковых кумак-таечак, што аж млеюць дазнацца што-небудзь патайнае.
Прачытаны «Дзве кузні» і «Сем тысяч рэк». Нам робіцца хораша і святочна і трохі боязна, каб не спудзіла настрой лішняе слова. Усе маўчаць. Аднымі вачыма ўсміхаецца Куляшоў, нібыта гаворачы: «А што?»
— Калі альпініст падымаецца на які-небудзь пік, не трэба, мусіць, ні падпіхаць, ні цягнуць за пяты ўніз. Сам узыдзе. Вось і мы скажам: шчасліва, на самую вяршыню. — Колас паціскае руку госцю. — Многа трэба сказаць вам, Аляксандр Трыфанавіч, за адзін раз не ўправішся.
I сапраўды, Канстанцін Міхайлавіч яшчэ вярнуўся да гэтага чытання. Яму запомніўся хлопчык, на чыіх вачах адбываўся цуд ператварэння метала ў прылады працы: чалавек рабіўся тварцом. I ва ўмельстве «тым жа малатком кавальскім скаваць падобны малаток» бачыўся ўжо зародак майстэрства паэтычнага.
— Па зямлі трэба хадзіць асцярожна, прыглядаючыся. Во возьмеш і стопчаш каліўца, а яно з паэтычнага роду. Што мы, вясковай кузнічкі не бачылі?.. Бачылі і ведалі, а праміналі без увагі. А паэт кінуў вокам туды і пачуў малаты галоўнай нашай кузні, уральскай. Вось гэтаму б і вучыўся…
Колас называе прозвішчы і засмучаецца. На ад’ездзе з дома творчасці да Твардоўскага прысукаўся літаратар, пачаў з амікашонства, а скончыў тым, што нагаварыў грубасцей.
Абарвалі, паспрабавалі ўшчуць, і тут за грубіяна заступіўся сам Аляксандр Трыфанавіч.
— Не чапайце, чалавек мае права гаварыць, што хоча: ён тут гаспадар.
Гэта дайшло і да затуманеных мазгоў, іх уласнік сышоў і доўга пасля баяўся паказацца на вочы Коласу. А Канстанцін Міхайлавіч хоць нічога не сказаў яму, але выпадак запомніў: ён трымаўся старых звычаяў, і парушэння гасціннасці не дараваў нікому.
Нават праз некалькі год, пасылаючы Твардоўскаму збор твораў, зноў затрывожыўся, быццам сам быў у чым вінаваты. Прыдзірліва адбіраў лепшыя экзэмпляры, доўга прымерваўся пяром, перш чым пачаць падпісваць.
Потым дагаварыў усё, што не змясцілася ў даравальным надпісе, што было навеяна яшчэ тым, аўтарскім, чытаннем паэмы «За даллю даль».
— «Сем тысяч рэк». I ўсе збягаюцца ў Волгу. Не адна рака набіраецца сілы і на нашых прасторах… У каго іншага гэта магло б прагучаць, як даведка з падручніка. Відаць, і паэзія, каб стаць Волгай, павінна ўвабраць у сябе не менш ручаін і рэчак. Вось ён — і ёсць такая рака. I я чую дзесьці ў ягонай плыні беларускія крыніцы. Так і скажы яму…
Відаць, славутыя радкі аб тым, як чаргуюцца далі, як за адной узнікае другая, нагадвалі Коласу ўласныя развагі, што турбавалі яго гадоў трыццаць перад гэтым, калі пісаў ён у апавяданні «Даль»:
— А ці скора будзе тая даль, мілы вецер?
— Мы даўно мінулі яе, а цяпер новая даль перад намі.
Пазней, калі збярэцца наш трэці пісьменніцкі з’езд, Колас скажа:
— Помніш наш «ляскоўскі» вечар? Вось табе яшчэ адзін прыклад, што ў добрага пісьменніка нічога не прападае. Твардоўскі тады ўжо ў новым творы думкамі быў. — Ён гаворыць пра нядаўна прачытаныя раздзелы паэмы «За даллю даль». Здавалася б, усе нашы тыя смешкі і жарты павінен быў паўз вуха пускаць. А ён выхапіў кавалачак золата: сярод пасажыраў едзе «поп с медалью восьмисотлетия Москвы». Не кажы, што мог убачыць у вагоне такую асобу з узнагародай, не пагаджуся. Убачыць і напісаць — малая заслуга, усе ўмеюць. А гэта паэт не з такіх, не можа ён проста ўзяць чутае. Іншая справа — абаперціся на яго, скарыстаць прынцып кантрасту і стварыць сваё. Бацюшка ў вагоне мог быць, веру, а што медаля яму Твардоўскі пачапіў — даю галаву наадрэз…
Мне не ўдалося перадаць сямітомнік у рукі адрасату. Не паспеў нічога больш сказаць яму Канстанцін Міхайлавіч, не пачуў і таго, што думалася аб ім Твардоўскаму.
Аляксандр Трыфанавіч загаварыў пра Коласа, калі мы сустрэліся ў А.А. Пракоф’ева пад час III Усесаюзнага з’езда пісьменнікаў.
— Цяжка вам будзе, хлопцы, без старых. Вось апошні адышоў. Яго смерць страта не толькі вашай літаратуры. Баюся, што зараз вы пачняце дадаваць ёй вагі штучна. Нашто? Ёсць жа сапраўдная вага — Колас і Купала. Іх не на адзін ваш век хопіць, каб падтрымаць славу Беларусі. А там, глядзіш, калі не штурхацца локцямі і дапамагаць усім, хто прабівае дарогу да слова, дык і наступнік з’явіцца. Дастойны.