Колас расказвае пра сябе

З-за семінарскіх сцен

Адкуль пайшла назва — Нясвіж? Падарожжа ў маладосць. Атос Мушкецёркін. Уэлс і Грын. «Слесар» у лесе. Матчына мова за руку павяла. Мы едзем на Нарач. Вецер і вершы. Танк ведаў, дзе нарадзіцца. Легенда пра Паненскае возера. «Божыя сабакі» і іх настаўнікі. Бязлітасны выкрывальнік. Вілюйскі выгнаннік. Чалавек народжаны перамагаць. Колас і Каўпак.

Ранняя вясна.

Канстанціну Міхайлавічу не сядзіцца ў пакоі.

— Як там, прыбыла вада ў Свіслачы?

Невыразнасць майго адказу — я такі не паглядзеў на рэчку, забыўшыся, што перш за ўсё ён спытае аб разводдзі, — выклікае скептычнае слоўца:

— Эх вы, моладзь. На галоўнае не ўважаеце. Давай з’ездзім хіба…

Аднак тут жа адхіляе свой намер:

— Няма чаго глядзець. Кожную раніцу хапаюць прымаразкі. Не будзе паводкі. Няма вады ў рацэ, няма і збожжа на полі.

I ўспамінае, як бушаваў Нёман, больш чым на вярсту заліваючы сенажаці.

— Для гэтага трэба раптоўная вясна. Некалькі цёплых хмарных дзён. I каб дожджык церусіў. Тады снег з’ядаецца ў момант, і перавалы равуць, быццам ім хто пяты падпякае.

Была адна такая вясна, калі я вучыўся ў Нясвіжы. Нічога не мог рабіць, — вось, думаю, вазьму пад вечар ды ўцяку дадому. Гляну на Нёман і ноччу ж назад. Ого, каб зрабіў так! Моцна нас трымалі ў шорах.

Якраз тады маю ўвагу мімаволі прыцягнула мінулае нашага гарадка. Семінарскія знаўцы гісторыі спрачаліся адносна яго назвы.

Мне падабалася такое тлумачэнне. Некалі на месцы Нясвіжа было гарадзішча крывічоў, недаступнае для заваёўнікаў. Аўладаць ім ніхто не мог, не ўдавалася заслаць лазутчыкаў — віжоў. Падкупіць на гэтую ролю каго-небудзь з абаронцаў таксама было нельга. «Несть віж!» — няма віжоў, казалі тады. Два словы зліліся ў адно і сталі назваю. Калі мае таварышы і выдумалі гэтую гісторыю, дык зусім верагодна.

Народ мала абыходзіла назва, ён бедаваў у песні аб тым, што кепска жыць:

Гэта складзена пра пераход Нясвіжа ад роду Кішак ва ўладанне князёў Радзівілаў. I пачатак добрай прымаўкі пра тое самае помню: «Кішка без дна, ды была адна». Далей гаварылася, што ў Радзівілаў ненаедных кішак безліч было. А вось, мусіць, самая ўдалая прыпеўка:

Семінарыст К., потым яго выключылі за непаспяховасць, нават матыў да яе падабраў. Ён быў выдумшчык і бажыўся, нібы так спяваў сам Сымон Будны, калі падпіў, замочваючы выхад свайго катэхізіса ў Нясвіжы.

— Залазіць самому ў гісторыю ахвоты не было, не хапала і часу. Вучыцца, асабліва на першай пары, даводзілася многа. Не зразумееш якога-небудзь тлумачэння, глядзіш у падручнік і адчуваеш сябе, як у цёмным лесе.

Але маё навучанне штурхалі ўперад тры рэчы. Перш-наперш — уласнае самалюбства. Як гэта я магу атрымаць двойку, а сусед па лаўцы аграбае пяцёркі. Потым — кожны з нас баяўся, каб не зволілі, калі пачнеш адставаць. Прыдраўшыся да выпадку, выкідвалі і здольных хлопцаў за іх яршыстасць.

Самае галоўнае, што ў мяне пакрысе пачало абуджацца замілаванне да выбранай прафесіі. Мне было ўсё роўна, куды паступіць, абы вучыцца, бо ведаць заўсёды хацеў пабольш. Я пачаў па-сапраўднаму старацца, калі ўбачыў магчымасць прыкласці і перадаваць свае веды.

Паспрыялі гэтаму таварышы, сярод іх былі сапраўдныя энтузіясты настаўніцкай справы. На такі троп стаў узыходзіць і я. Разважаў наіўна, але недзе і правільна. Скончу семінарыю, атрымаю школу, вывучу некалькі соцень чалавек. Сярод іх знойдуцца такія, што праслепяць столькі ж сама невідушчых вачэй. I мае таварышы, аднакласнікі, будучыя настаўнікі, не менш зробяць.

Сіла! Ёю ўжо тое-сёе можна падважыць. I пераменіцца ўсё наша жыццё. А што падважваць і мяняць жыццё трэба — мяне пераконвалі вясковае гібенне і нягоды нашай сям’і.

Рабілі сваю справу і гаворкі семінарыстаў. Не ўсе мы і не адразу зразумелі, куды кіруецца наша выхаванне. У нас зводзілі на нішто асобу. З раніцы да вечара ўсё адно: бог і цар, цар і бог. Адзін на небе, другі на зямлі, роўны богу. Але бог надакучыў нам з маленства, а ад цара ніхто нічога людскага не бачыў. Вынікалі пачуцці, непажаданыя і богу, і цару, а найбольш нашым выхавальнікам.

Мітрапаліт Філарэт з яго «Начертанием церковно-библейской истории» нам згадзеў. Мы ненавідзелі і яго, і яго кнігі самай чорнай нянавісцю. Гатовы былі расправіцца з «Начаткамі» па ўзору майго брата Алеся і злажыць віну на пацукоў, бо катоў у семінарыі не было.

Прыпомніўшы эпізод з «Новае зямлі», Канстанцін Міхайлавіч паглыбіўся ў развагі. Відаць, перад ім узнавіўся час, калі ўяўленне непакоілі незабыўныя малюнкі маленства, выклікаючы яшчэ не акрэсленае і не ўсвядомленае памкненне даць ім форму, замацаваць у слове.

Ён адсунуўся ў куток канапкі, да балконных дзвярэй, успёрся локцем на падушку і сядзеў нерухома, не адрываючы вачэй ад верхавін маладога саду і клубястых воблакаў, што раіліся, даганялі адно другое і адплывалі з поля зроку.

Сядзеў, стараючыся не варушыцца, і я. Мінула з паўгадзіны.

Канстанцін Міхайлавіч не змяняў паставы, не абзываўся. Можа яму стала блага? Але гэтая трывога зараз жа развеялася: грудзі яго падымаліся лёгка, правая рука пачала адстукваць такт, потым знайшла левую, і пальцы скрыжаваліся. Аднак усё гэта рабілася як быццам у сне, у рухах не было пэўнай выразнасці. Так чалавек спрасонку абганяе з твару дакучлівую муху ці пераварочваецца на другі бок.

Рыпнула крэсла — я неасцярожна ўспёрся на спінку. Канстанцін Міхайлавіч падхваціўся на ногі і падняў на мяне адсутныя вочы.

— А-а, і ты тут. Я не чуў, калі ты зайшоў.

Ён зараз жа адмахнуўся рукою ад гэтых слоў, варочаючыся ў сцены свайго кабінета, да не так даўно перапыненай гаворкі.

— Выбачай. Я зараз зрабіў падарожжа на паўсотню год назад. Сядзеў у семінарскім класе і рашаў трудную задачу. Побач хлопцы пацеюць: адзін язык на губу палажыў, другі нос у атрамант упэцкаў. Лычкоўскі за настаўніцкім сталом цікуе: хто першы знойдзе адказ і пачне пасылаць шпаргалкі. А з задняй лаўкі нехта кулаком пад рабрыну совае: «Стары, давай рашэнне!»

Канстанцін Міхайлавіч пацёр левы бок, нібы яго сапраўды штурхнулі кулаком.

— Галоўнае — так усё добра бачыў! Партрэт Ламаносава на сцяне, усіх семінарыстаў на звыклых месцах. У некаторых гузікі ў каўняры расшпілены ад натугі. Быццам перада мною кіно круцілі: толькі я не збоку наглядаю, а і сам дзейнічаю.

Выйшаў на балкончык, паглядзеў на загусшыя хмары, нібы дапэўняючыся, дзе ён зараз, скончылася ці не ягонае сненне.

— Шкада, — загаварыў, зноў сеўшы на канапку. — Наша ўяўленне можа адкручвацца толькі назад, паказваць тое, што было. Лепей бы ўяўляць яшчэ нябачанае. Колькі ўдалых кніг можна было б напісаць! Абы навучыцца ствараць характары і абставіны сілаю душэўнага зазірку наперад. Мне страчаліся такія спробы.

— Не, не Уэлс, — ён зрабіў адмаўляючы рух, пачуўшы названае мною прозвішча фантаста. — Чаго добрага, яшчэ Жуль Верна ўспамянеш. Я не дабраў смаку ў творах Уэлса. Праўда, чытаў яго ў сталым веку. А ўражанне такое: паскрабі Уэлса кіпцем, адстане нязвыклая шалупінка, і далей пойдзе тое, што бачыў, ведаеш. А падробка пад нязнанае ўмелая.

Я думаю пра Аляксандра Грына. Яго летуценнікі, іх нястрымная ўява — гэта ўжо нешта спрэс новае. I вось што цікава: як прачытаў у яго першы сказ — адразу музыка. Нейкі інструмент мяккі, грудны, з кропелькай патайнай трывогі. Як альтовая скрыпка. Гучыць лагодна, а потым устурбуецца. Павядзе цябе на гару, прымусіць зірнуць у прорву, пагрэе на сонцы і апырскае халоднай вільгаццю. Я ў Грына моцна надыхваюся марскога ветру, грудзі ходзяць, як у дваццаць гадоў. Чытаў ты яго?

Цяжка было не здзівіцца, што Канстанціну Міхайлавічу мог запомніцца аўтар «Пунсовых ветразей», такі далёкі ад яго манеры.

— Якраз таму і падабаецца. От паглядзі. Моладзь, і даўней і цяпер, прысмоктваецца да Дзюма. Думаеш, прыгоды мушкецёраў вабяць? Не, далечыня таго жыцця. Вядома, каб кепска было напісана, не чыталі б. А то які-небудзь Мазарыні такі выразны, хоць аблай яго ды па мордзе дай.

Пераказваю Коласу, як я падслухаў у трамваі размову двух школьнікаў. Адзін перадаваў другому змест «Трох мушкецёраў». «Тады, — захліпаючыся ад захаплення, гаварыў чарнявы малы, — тады ён схапіў шпагу…» — «Хто?» — перапытаў другі хлопчык. «Атос, самы старшы мушкецёркін…»

Канстанцін Міхайлавіч разрагатаўся.

— Твардоўскаму гэта павінна ўпадабацца. Васіль Цёркін выціскае Атоса і Партоса. Слаўна! А сустракаў ты ў Грына такое апавяданне?

Ён нагадвае змест «Барацьбы са смерцю». Цяжка хворы, па твары і паводзінах доктара, па робленым смутку паналятаўшых на дзяліцьбу спадчыны сваякоў, зразумеў, што ён асуджаны. I вырашыў супраціўляцца.

Ноччу ўстаў і, хоць падаў і некалькі разоў млеў, апрануўся. Потым, перакульваючы крэслы, дапоўз да буфета, выпіў нагбом бутэльку каньяку, выбраўся на двор і акунуўся ў басейн з ледзяною вадою. З не меншымі цяжкасцямі прарабіў шлях да ложка, паўтарыў дозу алкаголю, лёг, навярнуў на сябе ўсе коўдры і вопратку і страціў прытомнасць.

Раніцаю доктар канстатаваў агонію. Сваякі пачалі заломваць рукі, плачучы ад радасці. I тут хворы прачнуўся, зірнуў на іх светлымі вачыма і крыкнуў, каб цягнулі есці, далі пірага, віскі — «усяго і многа».

— Калі чалавек хоча жыць, дык будзе жыць. Толькі трэба стаць паўзверх свае часовае слабасці. Грын не перакладаўся на нашу мову? Дарма. Я гэтае апавяданне ўключыў бы ў школьныя чытанкі.

Ледзь прыкметная сцежка ў лесе поблізу Балачанкі. Старая хвоя разгалінавалася ў два бакі, тоўстыя лапы вычварна выгнуліся, утварылася нешта падобнае да пастаўленай канцамі ўгору дугі. У развіліне сядзіць Канстанцін Міхайлавіч, у нагах у яго кошык, амаль пусты.

Гэтакі кадр потым удалося зняць для фільма «Народны паэт».

— Маё крэсла, можна змясціцца ўдваіх, — ён трохі падсоўваецца. — А там яшчэ лепш, — кажа ён, наглядаючы, як я ўмайстроўваюся, адкідаючы шышкі з падсохшай, выветралай гліцы. — Толькі, можа, сыравата, каб не застудзіўся. Добра тут. Яшчэ б столік на адной ножцы, можна прыязджаць пісаць.

Ён змаўкае. Верхавіны шумяць мякка, супакойваючы. Ветрык пераганяе нагрэтае паветра дадолу, надзімае кашулю, высушваючы пот. I ад гэтага шум хвой здаецца таксама цёплым.

Першыя пагодныя дні вясны.

Мы збіралі смаржкі, цяпер у грыбнікоў часінка перадышкі.

З недалёкага парасніку на балотцы абзываецца птушка.

Канстанцін Міхайлавіч прыслухваецца:

— Захаладае. «Слесар» паслугі прапануе: ці не трэба паравое ацяпленне правяраць?

Ён прыкмеціў гэтую птушку і ацаніў яе прароцтвы, наязджаючы ў Дом творчасці ў Каралішчавічах. I ахрысціў яе па-свойму — «слесарам». Вельмі ж звонка і няспынна паўтарала яна, вымаўляючы зусім па-чалавечы, сваё птушынае слова: «Вінцім-вінцім-вінцім».

— Я часамі прыеду сюды, сяду, задумаюся… Ахамянуся, а ўжо вечар сонцу падміргвае. Гэта семінарыя стукаецца, напамінае, што менш за ўсё пра тую пару напісана. Правалы ў свядомасці, вось як тады, — Канстанцін Міхайлавіч мае на ўвазе нядаўні выпадак у кабінеце, — пачаліся ў мяне якраз з семінарыі. Я адбываў у «стан іёгаў» — гэтак смяяўся Самахвал, мой будучы Тукала. Я задумваўся і застываў, утаропіўшыся ў кніжку. Бары, лясныя дарожкі, наша хата, светлае лона Нёмана — аж туды перакідвала мяне думка. Выразна чуў стук тапара ў лесе, здаецца, ён усё глыбей уядаецца ў камель, я ўсхватваюся з месца і адскокваю ўбок, каб не зачапіла, падаючы, падсечаная хвойка.

Знікне гэтае зданне, і я ўжо як быццам боўтаюся ў азярыне, дастаю рыбу з сеткі. Акуні. Луска слізкаватая. Рукам робіцца холадна, я пачынаю абціраць іх аб порткі, нібы і сапраўды ў сетцы корпаўся.

Альбо так здаралася. Уяўлю, што я дома, наўкол мяне стаяць хатнія і мікалаўцы. I давай гаварыць уголас. Пытаюся нешта ў іх, сам адказваю.

Прыводзіў да прытомнасці смех. Сянкевіч ці Самахвал згорталі далонь у трубку і раўлі над самым вухам: «Костусь! Агу-у! Дзе ты? Вярніся…»

Выпраўляла мяне ў такія сны песня жаўранка. Пэўней сказаць, спачатку птушка чуць ціўкала ўвушшу. Потым песня снавалася ўсё гучней, і пад шчабятанне я адлятаў у вандроўку.

Жаўранак і дасюль больш гаворыць майму сэрцу, чым іншыя птушкі. Салаўя ж першы раз пачуў і спалохаўся, слёзы паліліся. Так гэта было хораша. Як маланка, якую я любіў і ў той жа час баяўся.

Сядзеў я неяк перад сканчэннем школы каля нашай альбуцкай хаты. Нас адпусцілі дамоў перад вялікаднем. Вясна ў той год пазнілася ці вялікдзень быў ранні. Адно лес стаяў голы, у кустах лапінкі чорнага снегу ляжалі. Над дваром заспяваў жаўранак. Я заслухаўся. Пасля нешта абазвалася ў нутрах. I словы выразна вымаўляюцца. Я пачаў іх запісваць. Гляджу, выйшаў верш.

За байкі я і раней браўся, але каштавалі яны многа поту і мазалёў. Атрымлівалася нязграбная пераніцоўка вычытанага ў Крылова. Усё ж вынікамі быў давольны, хоць браты начыста высмеялі мяне. Ведаючы крылоўскую «Варону і лісіцу», гэта зрабіць было няцяжка. А я так і назваў свой твор ды яшчэ вывеў абедзвюх гераінь чулымі і добрымі. Як тут не кпіць! Сялянскі хлопец добра ведае, што варона дурная, а ліс хітры.

Мы з братам моцна паспрачаліся, ледзь біцца не счапіліся. Я затаіўся, пісаў хаваючыся, а калі што-небудзь не ўдавалася, не адступаўся і падахвочваў сам сябе: «А ў Крылова ж выходзіла».

Напісаны вершык усцешыў мяне. Відаць, і я паэт! Я ўжо не раз запыняўся над гэтым іменем, чытаючы кнігі. Думаў — паэт стаіць над усімі чыста людзьмі, як пушкінскі прарок. Сціплы жаўранак здаўся мне не менш як «шасцікрылым серафімам», і я пачаў паўтараць:

Канстанцін Міхайлавіч устае.

— Ну, а чаму верш лёгка напісаўся, ты ўжо здагадаўся сам. Матчына мова за руку павяла. Да гэтага я па-беларуску не пісаў.

Мы едзем на Нарач. Там яшчэ не было дамоў адпачынку, возера не збірала на свае берагі мноства турыстаў, дачнікаў і курортнікаў.

Трое нашых сяброў з’явіліся піянерамі асваення гэтай цудоўнай мясціны. Максім Танк, галоўны агітатар і прапагандыст нарачанскай прыгажосці, пасяліўся ў канцавой хаце прыазёрнай вёсачкі Купа. Ён угаварыў Аркадзя Куляшова і Міхася Лынькова развітацца з Каралішчавічамі і вырвацца на сапраўдны прастор, лесавы і вадзяны.

Здаўся на ўгаворы наваяўленых нарачанцаў і Канстанцін Міхайлавіч, выбраўся паглядзець…

Ён прыкметна ўзбуджаны недалёкай сустрэчай. Яму хочацца скараціць дарогу, хутчэй апынуцца ў людзей, якіх заўсёды рад бачыць, чыіх кніг чакае з нецярплівасцю і адразу ж бярэцца за чытанне.

Некалькі разоў успамінае Танка. У Радашковічах я прыгадваю, што Максім расказваў, як вучыўся тут у беларускай гімназіі. Часта галадаваў, браў напавер селядца ў краме. А пад свята дыбаў пешкі сотню кіламетраў дамоў, амаль пад самую Нарач.

— Максім, Максім, — нібыта сам сабе кажа Канстанцін Міхайлавіч. — Моцна ён сядзіць каранямі ў зямлі. Такіх бура не вырывае. Цяжка яму было прабівацца. Вы ўсе па вольнай зямлі хадзілі, а ён спрабаваў голас у такой жа бядзе, як і я калісьці. Толькі на нейкіх трыццаць гадоў пазней. I ў турме таксама пасядзеў. Як толькі ні жартуе час: Максім — чалавек у самай сіле, а я ў дол гляджу, а лёс змушаў яго грызці гэтакі ж чэрствы сухар. Нават у такой самай занядбанай школе вучыўся. Усё гэта вельмі хіне да яго маё сэрца.

Сваю сардэчную схільнасць Канстанцін Міхайлавіч неаднойчы выказваў Танку ў вочы. Вярнуўшыся з пахавання жонкі, Колас сядзеў за жалобным сталом, нібы яшчэ не верачы ўсяму, што адбылося, што яго спадарожніца больш не ступіць з ім ні на адзін з далейшых шляхоў. Калі мы пачалі падымацца, каб пакінуць яго ў коле сваякоў, Канстанцін Міхайлавіч устаў і нечакана цвёрдым голасам, а ў гэты дзень яго мы зусім не чулі, затрымаў нас:

— Не спяшайцеся. Дзякуй, што не пакінулі сёння мяне аднаго. Спадзяюся, што не кінеце і надалей адзінокім. Многа я страціў, і душа просіць, каб сям’я мая не меншала.

I звярнуўся да Танка:

— Мне хацелася б, каб Максім дазволіў лічыць яго маім сынам.

Больш гаварыць не здолеў, толькі прыцягнуў для пацалунка Максімаву галаву.

Бяжыць дарога…

За Маладзечнам спыняемся на папаску. Пакуль мы з жонкай даставалі дарожны падмацунак, Канстанцін Міхайлавіч зрабіў некалькі крокаў па хвойніку і вывалак з моху крамянага баравіка.

— На Якуба і грыб глядзіць, — весела паведаміў ён, на хаду перарабіўшы прыказку.

Знаходка разважыла яго ненадоўга. Прасілі выйсця думкі, што апанавалі яго пры параўнанні двух падобных у цяжкасці сваёй юнацтваў. Загаварыў. Словы гучалі глухавата і адцягнута, аднак нібы невідочнай ніткай змацоўваліся з нашай папярэдняй размовай аб пачатковых кроках у літаратуры.

— Такою парою, як зараз, можа, крыху раней, але паказвала ўжо на восень, я ехаў чыгункаю. Хутчэй за ўсё — у Люсіна, на сваё першае настаўніцкае месца. Я пасадзіў там дрэвы каля школы, пэўна, яны адны засталіся па мне ў той мясціне.

Дык вось, стаяў я каля акна ў вагоне, гартаў сшытак з семінарскімі творамі. Збіралася навальніца, секанулі па шыбах кроплі. Хачу падняць акно — яно не паддаецца, недзе заела. Я ўзяўся за рамяні абедзвюма рукамі і зусім забыўся, што трымаю сшытак. А тут віхор, вырваў з рук той сшытак і пагнаў немаведама куды. Толькі старонкі мільгнулі…

Страта сама па сабе не вельмі засмуціла мяне. Спадзяваўся на памяць: будзе час, засяду і аднаўлю патрохі. Але ў грудзі падкаціла трывога, ці не чакае такі лёс усё маё пісанне наогул. Наляціць бура, выхапіць самае дарожшае, выб’е мяне з каляіны. Будзе вось так жа бегчы машына, будуць гаварыць пра сваё чужыя людзі… А ты бяссільны — ні спыніць, ні пабегчы ўслед. Хоць недзе топчацца ў гразь тое, над чым праводзіў бяссонныя ночы.

Прадчуванне паглыбілася. Быў ужо такі выпадак са мною ў лесе. Вецер выхапіў з рук паперы, падняў вышэй хвоі, і ў момант яны зніклі з вачэй. Але там было ўсяго некалькі старонак з вершамі.

Што ж, думалася, прарочыць гэты выпадак? Не спраўлюся з работай, зволяць са школы? Ну і дармо! Я ж крэпкі, малады, знайду куды прыстроіць рукі. Аднак міналі гады, нічога кепскага не здаралася. А сталася, калі я забыўся пра свае трывогі… Турма…

— Зараз паедзем, — Канстанцін Міхайлавіч зірнуў на гадзіннік. — Можа і добра, што тая пісаніна не захавалася. Лёс Лабановіча ўвабраў у сябе задуму «Аднаго з сотні». Гэта мусіў быць празаічны твор. Я вёў героя Сошкіна ад семінарыі і далей у жыццё. Увайшло ў «палескія аповесці» адно апавяданне, раней напісанае ў вершах. Помніш, дзядзька Раман расказвае Лабановічу пра Яшукову гару?

Нейкі час шкадаваў я паэмы аб настаўніцкім з’езде. Але аповесць мая якраз перапаўзае гэтыя падзеі. Калі я пісаў аб іх, дык увесь час рукою нібы кіравала тая паэма.

Рэшта страчанага забылася. Быў яшчэ «Страх» — кампаноўка чутых ад дзядзькі Антося апавяданняў. Чалавек едзе з кірмашу і на п’яныя вочы ўспамінае розныя страхі. Успамінаў, успамінаў ды прыснуў. I вось што сасніў. Нібы ўз’ехаў ён на свой двор, а там яго нябожчык-бацька выпускае з хлявоў жывёлу. Пачыналася рэч нішто сабе:

— Трэцяга радка, хоць забі, не ўспомню, — кажа Канстанцін Міхайлавіч. — А далей так:

Адным словам, добра чуўся, як мы з табою зараз, падмацаваўшыся.

Канстанцін Міхайлавіч забраў баравіка і, уважліва разглядаючыся па баках, ці не прытаіўся дзе-небудзь яго напарнік, пакіраваўся да машыны.

Мы рушылі далей. Сяк-так выехалі з Вілейкі, потым пачалі блытацца па аб’ездах. Дарогу я забыў, дый ведаў яе кепска, бо ехаў тут аднойчы, адразу ж пасля заканчэння вайны. Канстанцін Міхайлавіч спачатку непакоіўся, пасля аддаўся на волю лёсу і махнуў рукою:

— Некуды ж прыедзем!

Гаворка аднавілася.

— У семінарыі я пісаў і па-руску і па-беларуску. Нячыста, вядома, трасянка была, а не мова. Аднак напісанае па беларуску лепш успрымалася маімі слухачамі, дый пісаць так было мне лягчэй.

Дзяліўся я сваімі думкамі з семінарыстам Зяневічам. Ён быў гады на два старэйшы за мяне. Нішто хлопец, але з прэтэнзіямі. Лічыў, што ўсё на свеце ведае і разумее. Гэта мой першы і самы бязлітасны крытык. Надумаўся я падкузьміць яго. Кажу аднаго разу: «Я хачу пачытаць табе свой верш».

Зяневіч важна надзьмуўся, зрабіў сур’ёзную міну. Я прачытаў яму нешта лермантаўскае. Мой сябар учыніў Міхаілу Юравічу такі разнос, што толькі сцеражыся. З пісараўскай хваткай выкпіваў няўмельства, кідаў на галаву аўтара гром і маланкі.

Я сабе маўчаў, ціхенька пасмейваючыся. Калі суровыя філіпікі скончыліся, запытаўся: «А ці ведаеш ты гэты верш Лермантава?» I прачытаў яму толькі што напісаны, свой.

Зяневіч слухае, ухвальна ківае галавою: «О, адразу відаць, што паэт напісаў. Сам бачыш розніцу: якая глыбіня, якая музыка!»

Тут я выкрыў сваё ашуканства. Зяневіч не паверыў, прыйшлося тыцнуць яго носам у кніжку. Мы нават крыху пасварыліся, але ненадоўга. I з гэтага часу ён стаў асцярожнейшы, не так выхваляўся сваім усяведаннем.

Крыху пачакаўшы, Канстанцін Міхайлавіч дадае:

— Звычкі крытыкаў амаль не змяніліся. Бяссмертная глухата ў іх. Нішчаць і бэсцяць чалавека, пакуль хто-небудзь высокі не скажа, што гэта выдатнейшая з’ява эпохі. Тады возьмуцца хваліць так, што ад ялею і ладану знудзіць можа.

Канстанцін Міхайлавіч успамінае ўлюбёнае:

— «Где силой взять нельзя, там надобна ухватка». Рознымі шляхамі прыходзіцца дамагацца прызнання. Я гэтак не толькі Зяневіча, а і роднага бацьку падашукаў. Прачытаў яму свой верш за чужы. А ўжо як бацька ўпадабаў, я прызнаўся, што напісаў сам. Тады ён не паверыў ці прыкінуўся, што не верыць. Напэўна, хацеў памучыць мяне за ману.

У мяне слёзы на вачах, а бацька ўсё адно гаворыць: «Пакажы, адкуль спісаў». Нарэшце адпусціўся. Настрой у яго быў пад градусам, прыйшоў дадому, зрабіўшы візіт у карчму ці ў манапольку. Прыгарнуў мяне, пацалаваў: «Прабівай, кажа, дарогу, як можаш. На мяне спадзявацца няма чаго. У мяне багацця, як у шляхецкага жаніха: дзяркач лесу і зямля пад кіпцямі. Ды можа скора ў дзервяны кажух апрануся».

Бацька некалькі разоў так пра смерць загаворваў. Прадчуваў, што доўга не пацягне. Тады адваліў ён мне срэбны рубель. Хацеў, мусіць, даць менш, доўга перабіраў драбязу ў калітцы. Ганарар на тыя часы немаленькі, асабліва для пачаткоўца. Я і пазней з ахвотаю аддаваў бы вершы за такую цану. Але ад таго бацькавага рубля да першага ганарару прыйшлося папачакаць. Толькі за «Родныя з’явы» атрымаў сотню рублёў. У дзве ці ў тры рáты…

За ўзбярэжным сасоннікам бліснула істужка вады.

— Нарач?

— Пакуль што Баторын, дзядзька Якуб.

Ён вылез з машыны, паглядзеў на акаймаваныя чаротам і сітнягамі берагі.

— Гразка тут. Мусібыць, ракаў многа. Ведаеш, як іх ловяць? Вазьмі глыбокі кош і ўвяжы шпагатом на самым дне кавалак мяса. Такога, каб пах быў чуцён. Стаўляй тады кош у зацішное месца каля берага. За гадзіну наспаўзаецца поўна ракаў. Самых вялікіх. Ніводнага меншанькага не пусцяць.

Мінуўшы Мядзель, паехалі берагам Нарачы. Усе гэтыя дваццаць кіламетраў Канстанцін Міхайлавіч праседзеў моўчкі. Усхвалёваны подыхам вялікае вады, ён глядзеў на зеленавата-сінюю разлегласць з белаю выпушкаю перадвячорных хваль, на ледзь значны ў смузе процілеглы бераг.

Пасля вячэры, у вастраватым і лёгкім змроку заасянеўшай начы, седзячы каля кастра, ён прамовіў, нібы ў адказ на вясёлую Танкаву ўсмешку:

— Хітры ты, Максім! Ведаў, дзе нарадзіцца.

Ён гаварыў з намі, усцешаны прасторам вялікага спакою і цішыні. I ў голасе чулася засмучэнне, што пазнавата паказала яму родная зямля гэтае дзіва, можа найлепшае з свайго немалога хараства.

Мы даўно ўжо ў Мінску. Але не-не дый успомніцца падарожжа. Ад таго часу Канстанцін Міхайлавіч прыязджаў на Нарач кожны год. Палюбілася крынічка са сцюдзёнай і салодкай вадой, што бегла ў возера, прабіўшы бок пясчанага ўзгорка, чысты шчыры бор, дзе ніхто ніколі не сустрэў ніводнага гада, лагодныя размовы прыдрамаўшай хвалі на дробным светлым пяску.

Ціхая любасць тачылася з яго вачэй, калі пасярэдзіне возера, на роўнай з марскою глыбіні, нас захапіла навальніца. Чорныя вагары ўставалі ў рост чалавека і хвасталі, пераліваючыся цераз борт вялізнага рыбацкага кацера. Кацер то ўзлятаў угару, то раптоўна правальваўся ў прорву.

Спалоханымі галасамі абазваліся нашы спадарожніцы — жанкі. Стала страшна і не жанчынам.

Нашы трывогі не зачапілі Канстанціна Міхайлавіча. Ён сядзеў спакойна і, здавалася, як заўсёды, радаваўся сліпуча сінім пісагам маланак, цяжкім ударам грому і даўгому раскацістаму водгуллю іх на вадзе. Толькі настаўляў руку супроць асабліва буйных пырскаў, якімі няскупа залівала нас возера.

Вецер пагнаў хмары далей, ваганне скончылася. Абтрасаючы пінжак, Канстанцін Міхайлавіч дабрадушліва жартаваў з Лынькова, якога ён называў то шкіперам, то сухапутным адміралам:

— Я думаў, Міхась гэта ўсё сумысля падстроіў, хацеў мяне напалохаць. А потым бачу, ён больш, чым я, калоціцца.

Гэтая прыгода, вядома, была расказана хатнім і ўсім сябрам у Мінску.

— Час Нарач людзям аддаць. Пакуль што яна нічыя. А лепшай курортнай мясціны пашукаць трэба. Забудаваць берагі, каб можна было блізка і нядорага адпачыць. Толькі спачатку парабіць добрыя дарогі. I вада лячэбная можа знайсціся. Рукі прыкладаць пара.

З такімі прапановамі Канстанцін Міхайлавіч звярнуўся да ўрада рэспублікі. Год ад году Нарач пачала асвойвацца і засяляцца.

— Некалі мне вельмі прыгожай мясцінай здаваўся Нясвіж, — кажа Канстанцін Міхайлавіч, адышоўшы ад нарачанскіх прыгод і прыгадак. — Падабалася возера пры замку, Паненскае. Усё хацелася дазнацца, чаму яго так назвалі. Спрабаваў дадумацца і выдумку сваю доўга помніў.

Быццам у замку жыла дзяўчына. Вучылі і выхоўвалі яе разам з князевымі дочкамі. Яна не помніла свайго роду. Маці рана памерла, а бацьку забіў князь на паляванні, калі той наганяў яму пад стрэльбу лася. Нічога гэтага дзяўчынка не ведала. Думала, што яна дачка збяднелага князевага сваяка. Так ёй гаварылі. Толькі і ў выгодзе парывала яе туга. Убачыць вясковых дзяўчат у касцёле ці пачуе, як жанчыны пяюць у полі, і затужыць.

Князь прысватаў ёй жаніха з радавітае шляхты. Сабралася панства з усяе акругі гуляць заручыны. Многа прыехала маладых паненак. Уначы дзяўчына не магла заснуць, выйшла ў парк і спалохалася. Насустрач сунулася жаночая постаць.

«Здань!» — падумала дзяўчына і хацела ўцякаць. Аж гэта была тая жанчына, што выкарміла князя грудзьмі. Звалі яе мамкаю. «Не палохайся, — кажа мамка, — я мужычка, дый ты ж не паненка. Ты родная дачка майго няшчаснага брата, што загінуў ад князевай рукі». I расказала дзяўчыне ўсю праўду. «Мае дзеткі, табе хочуць зрабіць злое: каб стала ты паняю, напладзіла панянят і аглухла да гора бедных людзей. Слухай, можа зварухнецца ў табе мужыцкая крыўда. Няма ў мужыка другое затулы, толькі лес, поле і вада. Вось вада табе і дапаможа».

Надышла другая ноч. Заручылі дзяўчыну і перакінулі банкет на возера. Можа сто лодак пусцілі туды. Наперадзе плылі маладая з маладым, за імі панічы з паненкамі.

На самым глыбокім месцы паднялася дзяўчына. Запляскала ў ладкі і гукнула: «Паненкі! Я навучу вас хадзіць па вадзе!» Бацька маладога буркнуў пад вусы: «Гэта толькі пан Езус мог рабіць».

Дзяўчына глянула на яго і адрэзала: «А сёння будзе новы цуд!» Скок з лодкі і пайшла, лёгенька, на пальчыках, але ўсё роўна як па сухім. А ніхто не ведае, што дзяўчыне возера памагае, бо мамка заваражыла ваду. «За мною, панны, не бойцеся!» — кліча яна і ўсё далей ідзе.

Пачалі паненкі адна за адною скакаць у возера. Як толькі з лодкі, дык і на дно. Паны былі добра паўпіваўшыся, кінуліся на ратунак і самі сталі тапіцца. Толькі жаніх даплыў да дзяўчыны. Хацеў схапіць, але яна павяла рукамі і ўзляцела лябёдкаю. Пакружылася над возерам і крыкнула не птушыным, а сваім, дзявочым, голасам: «Прыйшоў звод на панскі род».

Стары князь схапіў стрэльбу, злажыўся, ды штурхнула яго пад руку мамка. Пацэліў ён не ў дзяўчыну-лебедзя, а ў свайго адзінага сына-падлетка. «Прыйшла табе, княжа, адплата за майго брата», — паспела сказаць мамка і ўпала нежывая.

— Вось табе і Паненскае возера. — Канстанцін Міхайлавіч хвілінку перачакаў. — Не зусім самастойная гісторыя, крыху з фальклору пазычана. Я мерыўся ўвесці гэта ў «Сымона-музыку».

Пачалі глядзець паэму. На першым раздзеле апошняе часткі ён спыняецца.

Прачытаўшы, нібыта яшчэ раз узважвае, ці правільна адмовіўся ад гісторыі пра возера.

— Яно-то было б да месца, каб паэма не набліжалася да заканчэння. Гэтая прыгода магла закасаваць ігру Сымонкі перад князем. А тут было важней, каб ён расказаў, як з дуба састрэлілі галінку з жолудам. Увесь сэнс у Сымонавых словах: «Думка ходзіць, дзе захоча». У яго ўжо спее намер уцячы…

Канстанцін Міхайлавіч крыху памеркаваў.

— Відаць, яшчэ раней трэба было брацца за патапленне. Каб дзед расказаў пра яго, калі пачуўся стук тапара ў парку. Тады ўспамін аб даўняй помсце панам перагукваўся б з новым насланнём на іх. I Сымон меў бы болей падставы прарочыць: «Гора будзе твайму дому».

Ён некаторы час маўчыць. Нялёгка расставацца з ужо гатовым, вынашаным. Але патрабавальнасць мастака бярэ верх.

— Усё ж такі не трэба. Цяжкасць не ў тым, куды паставіць паданне. Яно самастойнае, патрабуе разгорнутага расказу. Пачнеш скарачаць — будзе невыразна. А раскажы падрабязна — будзе затрымка. Так што забудзем покі што Паненскае возера. Калі яно сапраўды спатрэбіцца, дык успомніцца і цвёрда стане на месца.

— Сягоння зноў гасціў я ў юнацтве, — сустрэў мяне праз некалькі дзён Канстанцін Міхайлавіч, — Мала і глуха напісаў я пра Нясвіж, пра настаўніцкую семінарыю. Малюнкі таго жыцця ўсё часцей наведваюць мяне…

— За рыначным пляцам у Нясвіжы стаялі таполі. Яны як бы адгароджвалі семінарыю ад горада. Гэта ў пэўнай меры пасавала да характару яе. Жылі мы адарваныя ад свету, ледзь не пад замком.

«Каб хутчэй як вырвацца з гэтага чортавага калегіума!» — пад злую руку гаварылі мы. I, відаць, нездарма. Многае ў нашым выхаванні супадала з прыёмамі колішняй езуіцкай школы. У Нясвіжы брацці-езуіты доўга такі калечылі маладыя душы. Нешта падобнае рабілася з намі. З другога боку — семінарыя з’яўлялася нібы продухавінай. Куды яшчэ маглі падацца сялянскія дзеці?

Быццам кроплі са страхі, прадзяўбала нам мазгі розная непатрэбшчына. Паспрабуй вось завучы такі кавалачак.

Канстанцін Міхайлавіч, пасмейваючыся, чытае на памяць:

«Засим вскоре должны были произойти состояния: господина, родителя, гражданина и право собственности. Все сие как полезное и необходимое для рода человеческого в теперешнем его состоянии без сомнения утверждено самим богом…»

— Забыўся далей. Пасля такой штукі самую складаную тэарэму глынеш, як пірог з макам. Я заўсёды адпачываў, калі браўся за фізіку ці геаметрыю. А то зубрыш-зубрыш, ачмурэеш, хоць на сцяну лезь. Тады выручаў Алесь Сянкевіч. Грымне сваім густым голасам, яго так і звалі — Бас: «Адчыняй дзверы з курнай хаты! Прасвяжы чарапы, божыя сабакі!» Гэта была каманда курыць. Мы смяяліся і ішлі выганяць туман дзяшоваю табакаю.

— Божыя сабакі? — Канстанцін Міхайлавіч адказвае на маё запытанне. — Папярэдніцай нашай семінарыі некаторым чынам была дамініканская школа[2]. У ёй, па-мойму, Сыракомля вучыўся.

— Так і мінала наша жыццё за заслонаю таполяў. Галоўны ўваход у семінарыю быў з плошчы. На дварэ змяшчаліся кватэры дырэктара і настаўнікаў і наш студэнцкі інтэрнат. Семінарыя мела два сады. Адзін пры самым вучэбным корпусе, а другі — насупраць інтэрната, цераз вулачку. Сад гэты быў абгароджаны мураванаю сцяною.

На свята іом-кіпур богабаязныя арандатары саду маліліся, каб адхіліць з’яўленне нячыстай сілы. Семінарысты, пагрукаўшы ў сцяну каламі, як тараном, ішлі на прыступ. Лезлі ў сад і ўчынялі рабунак. Адзін толькі К. навалакаў у інтэрнат цэлыя мяхі ігруш. Высыпле на падлогу: «Частуйцеся!»

— Апраналіся мы ў семінарыі проста. Не ведаю, ці можна назваць гэтую вопратку формаю. Нешта падобнае насілі і вучні каморніцкіх школ. Наверх — чорнае паліто. Шапка — чорная, аколыш сіняваты, на ім цэшка, з літарамі «УС» — «учительская семинария». Мы, праўда, расшыфроўвалі гэтыя літары іначай, непрыстойна.

Порткі таксама насілі чорныя, запраўлялі ў боты з напускам. А кашуля — з чырвонага паркалю, рускага крою. Так званая касаваротка.

Хто лепш вучыўся — залічалі на казённы кошт. Рублёў дваццаць з нечым прыпадала на нос у кожную чвэрць. За гэтыя грошы нас кармілі, адзявалі, куплялася папера.

Харчаваліся мы з агульнага катла. Нешта трапілася аднойчы такая паласа: якую страву ні паспытаеш — несалёная. Нехта адразу ж выдумаў, што гэта «пане каханку» ажыў і скупіў усю соль у Мінску, Слуцку і ў Нясвіжы. А мы засталіся з недасолам.

Канстанцін Міхайлавіч падрабязна пераказаў распаўсюджанае апавяданне пра Карла Радзівіла з яго ўлюбёным зваротам «пане каханку». Гэты князь, ахвотнік шырока пажыць і пакрасавацца багаццем, нібыта надумаўся ўлетку з форсам праехацца на санях.

Здабыць у гэты час снегу нават такому магнату не ставала кішэні, і дарогу ў замак густа пасыпалі соллю.

— Можа і праўда, — дадае Канстанцін Міхайлавіч. — Звалі ж дзе-нідзе шляхту «недасолкамі». За тое, што быццам іх продкі ў часе князевага праезду панаграбалі цішком у аброчныя торбы солі з-пад палазоў. Радзівіл угневаўся: «Што, панове, не маеце чым у гаршку пасаліць?» I загадаў нашуфляваць ім той солі поўныя брычкі, каб не было дзе сесці.

Патрапала дадому шляхта пешкі за сваімі каламажкамі. I брыдка, і соль высыпаць не хочацца. А сяляне зараз жа мянушку прыляпілі: «Дома за капейку трасуцца, несалёным душацца, а соль з гасцей возяць. Чыстыя недасолкі!»

На гэтую мянушку крыўдзіўся семінарыст Міхайлоўскі. Яго брат служыў дзелаводам у нашай канцылярыі. Гэта яшчэ паддавала гонару Міхайлоўскаму. Быў ён хлопец цікавы, здольны, праўда, зубрыла і чэсталюбец. Скончыў курс першым. Меў вялікую вытрымку, не злаваўся, брыдкага слова ад яго не ўчуеш.

Аднойчы мы паспрачаліся. Я дражнюся: «Зраблю так, што ты засярдуеш і пачнеш лаяцца». «Не, не буду!» Я пайшоў з інтэрната, а хлопцам наказаў: «Перадайце Міхайлоўскаму, хай возьме ў мяне пад падушкаю паперку». А там было напісана: «Недасолак, на солі!» Міхайлоўскі прачытаў і не вытрымаў: забыўся на нашу спрэчку і аблажыў мяне на самым высокім узроўні…

«Ну і Стары! — падхвальвалі мяне таварышы. — Мы думалі, хутчэй замак абернецца, чым Міхайлоўскі зазлуе».

Потым мы памірыліся, я яго перапрасіў.

— Аднакласнікі амаль не звалі мяне па імені. Усё Стары ды. Часамі яшчэ гаварылі Бацька.

У нас у кожным класе быў свой Стары. Меў я тады немалую сілу. Дужацца са мной баяліся. Бывала, падыму рукі, падагну кулакі да плячэй:

«А ну, хлопцы!»

З кожнага боку навешаецца мне на рукі чалавекі па тры. I як ні пнуцца, не могуць адагнуць мае рукі ўніз. А я толькі крутнуся, і яны пасыплюцца, хто куды.

«Слухай, Стары, а можаш ты каня пакаціць?» — пытаюцца, паўставаўшы з падлогі.

«Магу! Вядзіце яго сюды!»

«Ты б і рад! А які дурань дасць жывёліну калечыць. Пакаці лепш Лычкоўскага».

— Лычкоўскі быў нашым класным настаўнікам аж да выпуску. Прыдзіра, крыклівы, а каб сам быў развіты, дык не надта. Выкладаў арыфметыку, геаметрыю, чарчэнне. Ён прапусціў цераз свае рукі багата вучнёўскіх пакаленняў.

«Вас яшчэ на свеце не было, калі я прыйшоў у семінарыю! — стукаў ён пальцам па стале і вымаўляў па складах: — У адна тысяча восемсот семдзесят дзевятым годзе! Можаце ўявіць, колькі ёлупняў перавярнулася перад маімі вачыма. Не ведаеце нічога, а запэўняеце, што ўрокі вучылі. Не тыя мазгі, каб мяне ашукаць».

Калі семінарыст адказваў няправільна, Лычкоўскі гаварыў:

«Кепска».

Хлопец спрабаваў паправіцца, яго амаль не слухалі:

«Яшчэ горш».

Нарэшце, прымусіўшы разы тры паўтарыць правільны адказ, Лычкоўскі падымаў руку ўгору і агалашаў:

«О-о-о! Так!»

Здаралася, што адказам яму ніяк нельга было дагадзіць. Тады наш настаўнік глядзеў на столь, складаў набожна рукі і хрысціўся:

«Во имя отца и сына…»

Аднак Лычкоўскі быў настаўнік не з горшых. Касцей не пераядаў, перабіраў толькі меру ў патрабаваннях. Хацеў, каб яго клас ішоў наперадзе.

Канстанцін Міхайлавіч спыняецца. Відаць, новы малюнак ажыў у яго ўяўленні. Ажывае і ўсмешка на вуснах.

— Чуў пра такое мястэчка — Бéздзеж? Яно часта ўспаміналася ў семінарыі. Калі хто-небудзь з семінарыстаў хітраваў, мы кпілі: «Э, хлопец, ці не з Бездзежа ты?» Гэта ў стары час быў Кобрынскі павет.

Пра мястэчка расказвалі, быццам бабы там такія спрытныя, што без дзяжы хлеб месяць. I хавай цябе божа што-небудзь у бездзежца купляць. Абавязкова ашукае. Будзе божкаць, клясціся, усё роўна не вер.

Кляліся бездзежцы, напрыклад, так: «Калі няпраўду кажу, дык не дай мне, божа, спажыць тое, што ў запазусе». А як «тое» спажыць, калі дзядзька, едучы на торг, хаваў пад кашулю цагліну. I гэтак яшчэ гаварылі: «Калі выйдзе на тваё, дай бог, каб я жонкі дома не застаў». Страшны праклён, але бездзежац і ў вус не дзьмуў. Ён жа ведаў, што жонка да сваякоў у другую вёску паехала. Як яе дома застанеш!

У 1863 годзе ў Бездзежы моцны паўстанцкі рух быў. Мураўёў пасылаў рэгулярнае войска на падаўленне. I яшчэ цікава: у тым мястэчку існавала адна з першых у Беларусі ланкасцерскіх школ. Настаўнік займаўся толькі з лепшымі вучнямі, а тыя ўжо вучылі слабейшых.

Я аднойчы, не ведаўшы ўрока, зарабіў у Лычкоўскага пяцёрку. Ён задаў мне пытанне, а сам заўважыў, што нехта з хлопцаў кнігу чытае. Пачаў крычаць. Я ў гэты час рэжу голасна, але адказваю зусім не тое.

Лычкоўскі ахаладаў, учуў толькі апошні сказ. Перапытваць было няёмка, вось ён і гаворыць:

«Добра! Вы заўсёды пашыраеце межы пытання. Навука грунтуецца на ўзаемных сувязях».

Папаздзекаваліся тады аднакласнікі:

«Абхітрыў Лычкоўскага! Па ўсім відаць, ты не мікалаўскі, а бездзежскі».

— Неяк пад Новы год атрымаў Лычкоўскі ордэн Станіслава. Цешыўся, як дзіця. А мы разоў дзесяць віншавалі яго. Калі баімся, што пачне выклікаць, адразу хто-небудзь устае з лаўкі і давай адчытваць віншаванне.

Лычкоўскі расчуліцца, пачне гаварыць, што ордэны даюцца за заслугі, а каб мець заслугі — трэба добра вучыцца. Тым часам палавіна лекцыі і пройдзе.

Потым ён гэтыя хітрыкі разгадаў і перапыніў аднойчы віншавальніка:

«Чакайце, я ж новай узнагароды не атрымліваў…»

А хлопец не разгубіўся:

«Тое, — кажа, — гаварылася ад нас усіх, а цяпер прыміце мае асабістыя пачуцці…»

Ідучы за плынню гаворкі ў юнацтва, Канстанцін Міхайлавіч на вачах змяняецца. Званчэе голас, маладзеюць і робяцца шырэйшымі рухі, мова бяжыць лёгка, без паўз на падшукванне вастрэйшага выразу; нават крок, калі ён набліжаецца да стала ці кніжнай шафы, здаецца пружыністым, нібы цела страціла вагу сёмага дзесятка.

Тое, што трэба было б даручыць пяру, усё, чаму належыць стаць старонкамі будучай кнігі, выкладаецца вусна. Не проста расказваецца, а пішацца фарбамі слова, часамі жорсткага і грубаватага, але заўсёды скупога і дакладнага, як праўда бачання, тая самая, што неадступна стаіць перад вачыма, вядзе ад карціны да карціны, калі ён, паводле кплівай заўвагі школьнага таварыша, пераходзіць «у стан іёгаў», аддаецца ўяўленню.

Хутка, энергічна, густа, рукой, да якое прыйшла шчаслівая пэўнасць, кладуцца мазкі на невідочнае палатно. I каб майстар мог адысці ад работы, кінуць на яе позірк прыжмуранага вока — ці ўсім відно тое, што яму хочацца? — ён застаўся б здаволены. Відно. Уся душэўная мускулатура прыведзена ў дзеянне.

Апавядальнік, а за ім і слухач міжволі пераносяцца на паўстагоддзя назад. Яны пачынаюць убірацца ў пер’е жаўтаротых выхаванцаў настаўніцкай школы ў маленькім, заштатным, выключаным са спіса павятовых гарадоў імперыі напаўмястэчку, напаўгарадку.

Маладыя трывогі і радасці, нявінныя забавы і падманы, уласцівыя ўсім чыста студэнтам і вучням, душы, шырока адчыненыя для жыцця і яго праяў, і — перад усім — маладосць! Уся ў пошуках дарог, у імкненні пазнаваць, у безразважным бунтарстве, прагавітая на дасведчанне, несутрымная, з сінцамі ад першых няўдач, з паапяканымі пальцамі, бо не ўмее яшчэ перш падзьмуць, а потым хапацца за гарачае, аднак незраўнаная, незраўнаная ні з чым!

Так, з гэтае пары ён пачне новую кнігу. Ужо вымаўляецца яе назва: «За 50 год». Толькі б завяршыць «На ростанях» — і за працу.

У рэзкім тоне асуджэння «семінарскай прамудрасці» не-не дый пракінецца нотка добразычлівасці да свае першай і адзінай школы. За грунт для наступнага засеву, які здолела прырыхтаваць маладая ненатольнасць да навукі, вылузваючы зернеткі яе з сухіх, прасмердшых казённым накірункам лекцый і кніг. За тое, што нарадзіўся ў тых душных сценах пратэст супраць увязнення чалавечай волі ў мурах яшчэ большай турмы, турмы народаў.

За таварыскі гурт верных сяброў, з кім давялося шукаць сцежкі ў рэвалюцыю.

I яшчэ за адно…

Гэта ж пад нізкаватым семінарскім дахам адкрылася яму магчымасць прыкласці неакрэсленую здольнасць да цвёрдай дзейнасці, якая потым зрабілася стрыжнем жыцця.

На самоце, застаўшыся адзін праводзіць вакацыі ў інтэрнаце, меўся праглынуць ён найменей паўсотні кніг. Аж і аднае было занадта. Узяў яе ў бібліятэцы, ды так і не выпусціў з рук. Перагорне апошнюю старонку і зноў вяртаецца да пачатку.

Дзіўная неадхільная ўлада генія паланіла магутнымі відовішчамі прастору сонечных стэпаў у незлічоных колерах, казачнай шырынёю Дняпра, да сярэдзіны якога далятае не кожная птушка, вадаспадным шумам сельскага кірмашу, дзе «валы, мяхі, сена, цыганы, гаршкі, бабы, пернікі, шапкі — усё ярка, страката, бязладна мітусіцца кучамі і снуецца перад вачыма».

Бязмежная, здавалася б, весялосць дзіканькаўскіх вечароў то змушала рагатаць, то чамусьці шчымліва сціскала сэрца, і яно рвалася і рыдала, паспытаўшы на смак няўроненую слязу бацькоўскага гора ў развітальным Тарасавым поклічы: «Чую!»

Як блізка і знаёма ўсё гэта!

Можа той дзівосны кірмаш грымеў і палыскаваўся не ў Сарочынцах, а ў Стоўбцах ці ў Свержані? Можа ў майскую ноч не парубак Леўка пазнае вядзьмарку сярод тапельніц, а ён сам бачыць, як бедная дзяўчына вучыць паненак хадзіць па нясвіжскім возеры? Чаму невыгойны смутак засцілае пялёнкай святло і радасць, на якія нібыта так багата кожная гогалеўская старонка?

Гэта глядзіць проста ў душу непрыфарбаванае, неаздобленае, сапраўднае жыццё народа.

«Бязлітасны выкрывальнік», паводле пазнейшага азначэння Якуба Коласа, быў вельмі шчодры ў адносінах да семінарыста Міцкевіча. Гогаль як бы прачыніў перад ім дзверы ў запаветнае, адхіліў заслону ў невядомае, куды больш за ўсё хацелася зазірнуць, — у сакрэты неўміручага майстэрства маляваць словам. Больш таго: падзяліўся гэтым сакрэтам, хутчэй — даў зразумець, што яго тварэнні — верх магчымай для чалавека дасканаласці! — ёсць усё ж праца чалавечага розуму і пачуцця, вынік настойлівасці чалавечай рукі.

Значыць, можна і трэба рызыкаваць! Быць смялей, напісаць аб тым, хто зараз, воляй часу і лёсу, бізуна і штыка, загнаны на самы спод жыцця і хоць прыроўнены ў правах і магчымасцях да жывёлы, але куды прыгажэйшы сэрцам, багацейшы парываннямі за ўсіх, каму, не праўдай, а толькі крыўдаю, удалося ўгібаць кіраўнічы кій і рассесціся зверху. Прыдушыць так, каб нішто, барані божа, не пусціла зялёнага парастка.

Пара такі праўдзе браць верх! Яна — у народзе. Значыць, пісаць пра народ і для народа.

На гэты раз намер выспеў канчаткова. Якім жа чынам ажыццявіць яго? Раней за ўсё авалодаць умельствам кантрасту, якое раскрыў вялікі настаўнік.

Велічна-супакойнае хараство прыроды — і панурае гібенне абяздоленага чалавека.

Шырачэзныя палеткі, неабсяжныя бары, паўнаводныя рэкі — да паслуг пана, князя, чорта, д’ябла, і неўрадлівы — з вераб’іны скок — загончык, мала шырэйшы за адвечны надзел на вясковых могілках — тры аршыны ў даўжыню, два ў глыбіню, гнілая сажалка, дзе ні напіцца, ні ўтапіцца, нарэшце — распараныя бярозавыя дубцы ў валасным праўленні — для задавалення мужыка, бедака, абадранца, бесхацінца.

Галодныя вочы дзіцяці — і хцівая ўчэпістасць тлустых шчэлепаў, якія, бачыш ты, не могуць есці іначай, як на залатым посудзе…

Навошта ж лічыць тыя кантрасты, калі іх безліч, глянь уважлівымі вачыма каля сябе і пішы! Дармо, што ў пачатковых спробах будзе адчувацца настаўнікава прысутнасць. Кожнае дзіця, становячыся на ногі, самастойна адольвае цяжкую навуку хады, хоць ужо існуе тысячагадовы вопыт чалавецтва перасоўвацца пешкі. Тут не выкруцішся: не зрабіўшы першага кроку, хадзіць не навучышся.

Некалі, яшчэ ў маленстве, на пісанне баек падштурхнуў Крылоў. I ў дзесятку вершаў, пазапісваных у сшыткі пазней, лёгка пазнаецца рука літаратурнага павадыра. А калі ты носіш у сабе толькі табою ўбачанае і пачутае, дык, напэўна, і будзеш гаварыць пра гэта па-свойму!

Хіба ж мала гаруе і радуецца ён, Костусь, запісваючы тужлівыя песні і апавяданні аднавяскоўцаў? Хіба ж не горкім жалем і смехам дыхаюць гаворкі блізкіх яму людзей? Хіба не бляднеюць іх твары ад гневу і лютасці, калі прыгадваюцца бясконцыя пакуты, калі пераліваецца глыбокая мера цярпення і прыгнечання?

Простыя людзі даўно ўжо размежавалі два светы: чужы — са збыткаваннем нажытага з уціску і гвалту багацця і свой — мужыцкі, бядачы, галодны і халодны. Яны гавораць стрымана, інакшсказальна: «Бог няроўна дзеліць». А колькі акіянаў чалавечага гора закіпае ў гэтых словах, колькі сонцаў распаленай нянавісці гарыць у іх!

Значыць, не дашукацца праўды мужыку ні на зямлі, ні на небе! Начорта ж тады той бог, калі ён, стварыўшы першага чалавека і даўшы яму ва ўладанне зямлю з усімі выгодамі, раптам не хоча дзяліць усё пораўні між ягонымі нашчадкамі! Што ж яны — зрабіліся горшыя? I калі адбыўся яго, божы, падзел на горшых і лепшых? Ён, хто мусіць быць увасабленнем справядлівасці, не выконвае сваіх уласных запаветаў. Тады выходзіць, што бог і ёсць найпершы крыўдзіцель чалавека.

Дык прэч такога бога, бо ён толькі хітрая выдумка тых, хто прагне падперці сваю гвалтам узятую ўладу наказамі і ўстанаўленнямі сілы звышнатуральнай, якой быццам бы павінны падпарадкоўвацца ўсе і не пераступаць яе волі.

— З гэтым я і выйшаў да свядомага пісання, — кажа Канстанцін Міхайлавіч. — Так што пэўная пашана да семінарыі ў мяне ёсць. Хоць бы за тое, што здабылося насуперак яе клопату. Сеялася там пакора, а вырастаў бунт.

I далей успамінаецца яму…

Невядома адкуль, але не з бібліятэкі, трапіла ў інтэрнат і пайшла вандраваць з-пад адной падушкі пад другую зачытаная кніжачка. Лепш сказаць — сшытак, абгорнуты ў моцную сінюю паперу і змацаваны тоўстай суравою ніткаю. А ў ім — адбіткі з часопіса, асобныя артыкулы.

Таварыш шапнуў, перадаючы: «Не трымай навідавоку: Чарнышэўскі!» Прозвішча не растлумачыла, чаму трэба таіцца. Тады, таксама ўпошапкі, пераказалі біяграфію: рэдактар «Современника», рэвалюцыянер, сядзеў у крэпасці, пасля амаль да канца жыцця гараваў недзе за светам, у Вілюйску.

Пачаў чытаць і збаяўся: не, не дабярэшся да сэнсу, не сягнеш у такую глыбіню! Паралелі з розных галін навукі, вандроўкі ў гісторыю чалавецтва і грамадскіх ладаў, нечаканыя параўнанні. Як зразумець іх, калі для гэтага трэба перавярнуць гару кніг, каб дазнацца, што з чым параўноўваецца. Да таго ж яшчэ імёны філосафаў, аб іх у семінарыі нават не чулі.

А гэты чалавек абыходзіцца з усім так вольна, здаецца — волат перастаўляе дзіцячыя пабудовы з карт, гаворыць лёгка і горача, быццам б’е ў яго з грудзей несутрымны струмень, і воку адкрыты яшчэ большыя скарбы. Ён стаіць дзесьці высока-высока, зірнуць на яго можна, добра задраўшы галаву і абавязкова прыжмурыўшыся, як на сонца.

Некаторыя выразы з кнігі хочацца запісаць. Гэтага, кажуць, рабіць не варта, лепш завучыць. I калі запомненыя мясціны па некалькі разоў паўтараліся самому сабе, супастаўляліся, расчытваліся глыбей, стала відно: іх злучае вострая, сліпучая, як пошуг маланкі сярод цёмнага лесу, думка.

Тут семінарыст неспадзявана адчуў, нібыта ў рукі пашчасціла залавіць меру для багата чаго: перш за ўсё для ўласных трывог і разваг, для напісанага ім самім і другімі, а найбольш — для паднесенага яму ў выглядзе спрадвечных і непарушных ісцін.

Што ні прыкідалася на той аршын, усё ляцела потырч! Звышпатрыятычныя старонкі падручнікаў, ялейная філасофія «айцоў царквы», на што трывалыя, здавалася б, асновы праваслаўя і самаўладства, закрашаныя подліўкай веры і пададзеныя моладзі з абавязковым гарнірам вернападданніцтва праз дагодлівых пісак, — усё гэта рассыпалася на пацяруху ад першага ж дотыку магутнай крытычнай думкі.

Паглыбляйся ў яе, калі забракуе дасведчанасці, не стане сілы дадумацца самому, не знойдзецца спрактыкаванасці сабрацца з доказамі, абвергнуць недарэчнае, крыўднае, несправядлівае, супраць чаго абураецца пачуццё, але не можа раструшчыць жалезная логіка разважання. Насустрач табе заўсёды выйдзе, падтрымае і, калі трэба, пасвеціць на дарогу ясны розум вілюйскага выгнанніка з поўным патайнага значэння, абкружаным арэолам падзвіжніцтва і прыхаванай любві адных і адкрытага зневажання і здзеку другіх, яшчэ крыху страшнаватым, але ўсё больш і больш павабным іменем — рэвалюцыянер.

Менавіта так: пасвеціць на дарогу. Бо ён жа ўвесь час гукае на яе: ідзіце, праторвайце шырэй!

Гэтак думалася і адчувалася колішняму семінарысту.

Цяпер народны паэт успамінае аб сваім раннім душэўным узрушэнні, удзячны таму, хто клікнуў яго ў сваю дарогу.

— Неяк у Мінску, — кажа Канстанцін Міхайлавіч, — мне захацелася глянуць на тыя артыкулы Чарнышэўскага. Пачаў гартаць і забыўся, чаго шукаю. З тыдзень праседзеў чытаючы. Затое знайшоў цікавы ўрывачак. Там Чарнышэўскі адным сказам акрэсліў постаць Гогаля.

I адразу ж прыгадвае амаль слова ў слова:

«Ён сказаў нам, хто мы такія, чаго не хапае нам, да чаго павінны імкнуцца, чым грэбаваць і што любіць».

Пазней Колас у артыкуле пра Гогаля вернецца да многіх з выказаных толькі што думак. Зараз яны змяняюць адна другую, перапыняюцца развагамі аб ролі і значэнні настаўніцтва ў розным разуменні гэтага слова.

— Настаўнік не той, перад кім ты сядзіш на лаўцы або стаіш на каленях. Сапраўдны настаўнік уваходзіць у душу і ўжо не расстаецца з табою. Не ведаеш, што рабіць, — папытай, а не спытаеш — ён усё роўна параіць, моўчкі.

Гэтак ён працягвае думаць пра вялікіх, каго звычайна па-руску называе, ужываючы стары націск, «учители». Але Канстанцін Міхайлавіч не хоча такім чынам зневажаць тых, перад кім сядзеў на парце. Як ні кажы — настаўнікі! Якія б ні былі благія, з вымудрамі, няхай абдзеленыя жывым імкненнем да лепшага, заціснутыя службовымі абавязкамі, скалечаныя прагаю да рубля і кар’еры, але ўсё ж людзі. I нечаму ж, вольна ці не вольна, навучылі. Недзе ў глыбіні істоты ён ставіцца да іх лагодна, не з любасцю, вядома, як да Яські Базылёвых, а з пэўнай цеплынёй.

Іначай дзеля чаго б яму было цікавіцца лёсам сваіх семінарскіх выкладчыкаў у далейшым. А то ж ведае, што Меліяранскага, дырэктара, перавялі ў Магілёў, паставілі таксама дырэктарам, але над народнымі вучылішчамі. І праз гэта выпускнікі не шукалі пасад у Магілёўскай губерні, не хацелі быць пад тым самым вокам. Справа змянілася, калі Меліяранскі быў прызначаны начальнікам жаночай гімназіі ў Брэст.

Вось Лычкоўскі так увесь час і пратрымаўся ў Нясвіжы. Болей за стацкага саветніка не выслужыў, але атрымаў прыстойную пенсію і яшчэ адзін ордэн, здаецца, Уладзіміра.

Старыя званні — калежскі асэсар, калежскі сакратар, стацкі саветнік — выклікаюць жартлівы каментарый:

— Саветнікі былі розных рангаў — тытулярныя, надворныя, стацкія, сапраўдныя, тайныя… У «свіныя галасы» — гэта пара на захадзе сонца, калі свіней гоняць з пашы і яны працяжна вішчаць і рохкаюць, — сядзелі мы, будучы семінарыстамі, у гумне аднаго з нашых хлопцаў. Я вызірнуў на вуліцу, убачыў статак і хацеў сказаць: ідуць надворныя свінкі, а вымавіў саветнікі. Ад таго часу, як пачую гэты тытул, забірае смех.

Раз у Пінску нейкі чыноўнік адрэкамендаваўся ў кампаніі: «Надворны саветнік такі і такі». Я не ўтрымаўся і запытаў: «А ў кормныя хутка трапіце?» Той прыняў усур’ёз: «Хіба, кажа, уведзена такая ступень?»

Хацеў я яму растлумачыць, што надворныя ў статку ходзяць, а кормныя ў катуху сядзяць, шванкі чакаюць. Спыніў сябе: бяды, думаю, не абярэшся.

Перад самай вайною ў нас гадаваўся ўласны «кормны саветнік», белы япручок. Не так, каб на патрэбу трымалі. Мар’я Дзмітрыеўна і хлопцы мае любілі жывёлу, і мне хацелася, апрача сабакі, нешта жывое мець у дварэ.

Мінск ужо гарэў, мы збіраліся ад’язджаць. Паадчынялі ў доме вокны і дзверы — можа людзям што спатрэбіцца, хай забяруць. Я хацеў сядаць у машыну, ды ўспомніў: яшчэ ж адна істота засталася — япрук. Выпусціў яго з хлеўчука. «Ідзі, кажу, белы, згарыш, а так недзе да гаспадара прыб’ешся».

Канстанцін Міхайлавіч змаўкае.

Цяжкая прыгадка павяла ўяўленне па дарогах вайны ў Ляўкі, дзе, сеўшы над Дняпром, думалі разам з Купалам адну бясконцую думу, як дапамагчы радзіме. Аб гэтым яны не раз гаварылі і пісалі ў Маскве, там і апошні раз абняліся.

Потым быў Ташкент, прыветны і гасцінны. Не так і многа пражыў у ім, але як на нецярплівае сэрца — вякі!

Нарэшце — дарога назад, зноў жыццё ў Падмаскоўі, Мінск. Немаленькі шлях, але не гэтак здоўжыўся ён, таму што быў — зваротны.

Усе на свеце ведаюць: дарога дадому — карацейшая. Другая праўда: не заўсёды лягчэйшая бывае яна. Родны горад ляжаў у цяжкіх руінах, толькі пачыналі станавіцца на ногі змучаныя няволяю людзі.

Колас горка тужыў над магілай дома найлепшага друга, чыё сэрца ператварылася ў камячок попелу, над труной дарагой спадарожніцы, па кім смуткуе кожны дзень і скардзіцца на адзіноту, і над папялішчам свайго дома, прытулку поўнай сям’і і творчай думкі. А пад якім курганам ляжыць у жвіры сын Юрка? Каб можна было адшукаць!

Канстанцін Міхайлавіч ходзіць па пакоі, адсякаючы праз хвіліну, а то і праз дзве кароткія, адрывістыя сказы. Потым кідае позірк на выразаны пад час летняга адпачынку кіёк.

— Выйдзем на хвіліну.

Марозіць. Рыпіць снег пад белымі валёнкамі на тоўстай падэшве. Проста за брамаю на рэдкім аранжавым воблачку пакалыхваецца бліскучы паўмісак з адбітым бокам. Рушыла з поўні. Канстанціну Міхайлавічу месяц уяўляецца булкаю хлеба.

— О, нехта ўжо добры акраец адхваціў. Можа змяніцца надвор’е. На глум ідзе месяцава работа: свеціць, калі людзі спяць. Але няхай свеціць, можа і спатрэбіцца калі. Ён жа бліжэй за ўсе нябесныя целы. Да яго першага і дабірацца давядзецца.

Мы некалькі разоў даходзім да будынка Акадэміі і вяртаемся назад. На бровы асела шэрань, ад гэтага вочы яго здаюцца суровымі. Суровей гучаць і словы:

— Чалавек народжаны для таго, каб перамагаць. Цяжкасці, няўдачы, прыроду. А найбольш самога сябе. Многа нязведаных закавулкаў яшчэ ў чалавечай душы. Вылезе часамі адтуль страшыдла. Падаб’е руку на благі ўчынак, падбухторыць язык на кепскае слова. Астыўшы, гляне чалавек на сябе збоку і не пазнае: я гэта ці не я? I каецца, дае зарок, каб заўтра нарабіць большага глупства. Немалая гэта перашкода ў нашай вялікай рабоце.

Узяць уладу над сабою цяжэй, чым камандаваць, загадваць, кіраваць кім-небудзь іншым. Хіба не клаліся на вагу лёсы краін, жыццё многіх тысяч людзей праз хвілінны настрой, страх страціць уладу, а то і проста жорсткасць аднаго. Гісторыя знае выпадкі… Зрэшты, я не пра Грознага гавару… Мог і не быць крывавы апошні дзесятак гадоў…

Амаль з досвітку ў нумар гасцініцы «Масква» Канстанціну Міхайлавічу носяць тэлеграмы, няма ўпынку тэлефонным званкам. «Рыбакова хата» атрымала Дзяржаўную прэмію.

Пад вечар крыху аціхае. Частка наведвальнікаў затрымліваецца: Аркадзь Куляшоў, ён сёння таксама стаў двойчы лаўрэатам, Іван Няхода, С.М. Гарадзецкі, старэйшы сын Канстанціна Міхайлавіча Даніла са сваім школьным сябрам, як і ён сам, хімікам. На хвіліну заходзіць Алесь Ганчар, жадае здароўя і знікае. Нікому больш з прысутных Канстанцін Міхайлавіч не дазваляе і паварушыцца:

— Сядзіце! Адпачнём і зноў пачнём.

Ён расказвае пра хлопца, што ўжо вырас даволі вялікі, а ўсё ніяк не адвыкаў ад матчыных грудзей. Аднойчы прыйшлі сваякі, пачалі сарамаціць малога, калі той стаў дакучаць маці. I хлопец адчапіўся. «От, бачыш, — пахваліла адна з цётак, — як добра. Сядзіш за сталом, як усе людзі, матчыну пазуху не дзярэш і жыў…» А хлапчына басам адказаў: «Адпачну ды зноў пачну».

Потым успамінаецца прыказка: «На каня трэба дубец, а на гасця прымус» і ці мала падобных.

Гасцям, нарэшце, удаецца адпрасіцца. Канстанцін Міхайлавіч бярэ з кожнага слова спаткацца тут жа заўтра.

Ён усё яшчэ не можа ўтаймавацца. Тупае па пакоі, час ад часу паглядае цераз акно. Апусцелая Манежная плошча з рэдкімі тралейбусамі, якія менш затрымліваюцца на прыпынках, кіруючыся ў парк. Каля Крамлёўскай сцяны паварушвае чорным, яшчэ голым галлём сад. Але нездарма красавік некалькі дзён запар то прыграваў дрэвы сонцам, то, надзьмуўшы шчокі, апырскваў іх вільготнай сінечаю вясны. Галіны здаюцца ажыўшымі, на іх прадчуваецца зеляніна.

На некаторы час гэта затрымлівае ўвагу Коласа. Ён выказвае жаданне выйсці на паветра і абкружыць колькі разоў гасцініцу. Аднак садзіцца ў мяккае крэсла і задумваецца.

— Чалавек мае дзіўную натуру, — ці то кпліва, ці то сумнавата гаворыць ён. — Сядзеў бы з людзьмі, гаварыў бы. Бо, застаўшыся адзін, мусіш нешта рабіць, думаць. Мала спачываюць людзі, вельмі мала. Іначай нельга. Мы працуем не толькі дзеля сябе, а каб сённяшняй працай падрыхтаваць чалавека да працы заўтра. Каб ён быў заняты, скажам, адну гадзіну на суткі. Рэшта часу павінна быць вольная. З гэтага стану заўсёды нараджалася вялікае. Закон сусветнага прыцягнення… Пушкінская «Восень».

Колас падняўся, зазірнуў у другі пакой. Яго сын з таварышам ужо спяць.

— Дзе яшчэ тая ноч, а яны ўжо хвасты адкінулі. От і чакай прагрэсу ў хіміі! Адна нетрываласць.

Нязлосна — гэта адразу чуваць — пабурчаўшы, ён паварочвае да мяне ўсміхнуты твар.

— Зрэшты, і добра, што мы адны. Ціха, можна спакойна пагаварыць.

Спасылаюся на позні час, на змору…

— А хто змарыўся? — падымаюцца светлыя вочы.

— Я, вядома…

— Ну, хіба што ты!

Канстанцін Міхайлавіч нібыта прымае жарт усур’ёз і пачынае збірацца на сон.

Спускаюся ў вестыбюль заказаць на раніцу тэлефонную размову з Мінскам. Пасля асцярожна, каб не рыпнуць, прачыняю дзверы і заходжу ў нумар. Дарэмная перасцярога! Ложак Канстанціна Міхайлавіча пусты.

Няўжо-такі пайшоў на праходку? Не, паліто на месцы. Саджуся за тэлефон і абзвоньваю нашых нядаўніх гасцей і знаёмых, што спыніліся ў гасцініцы. Потым пачынаю абход паверхаў: на кожным знаёмыя дзяжурныя, з імі ён любіць паразмаўляць. Нарэшце, заходжу ў рэстаран. Як быццам і тут няма. Але, у самым кутку, падалей ад уваходу, дзве вельмі прыметныя галавы з паважнай сталасцю і нейкай мілай нестарэчай сівізной, Колас і Каўпак.

Канстанцін Міхайлавіч заўважае мяне і паказвае на мігі, каб ішоў да іх. Пакуль падыходжу, ён нешта гаворыць Каўпаку. Я кланяюся Сідару Арцёмавічу, па вачах суразмоўнікаў адчуваю: пахне нейкай змоваю.

Каўпак крыху затрымлівае руку ў поціску і гаворыць мне, як даўно знаёмаму:

— Здароў, здароў! Дзе ж ты бавішся? Мы цябе тут даўно выглядаем. Няўжо не ведаеш, дзе шукаць дзядоў апоўначы? У партызанах не быў? Вось я і бачу, што не быў.

Магутныя старыя рагочуць.

Радыя сустрэчы, яны не нагаворацца. Пра ўсё думаюць, пра ўсё дбаюць. А найбольш пра чалавека. Каб яму добра было.

I як тут не здзівіцца яшчэ раз з іхняга крамянёвага заводу, з замесу, на якім зроблены гэтыя асілкі-людзі…

Гэтыя радкі падабаюцца Канстанціну Міхайлавічу.

— Некалі і сабе будзем старацца бляхі, — смяецца ён.

На пачатку 1945 года мы змовіліся сустрэцца з Петрусём Броўкам у маскоўскай гасцініцы «Еўропа», дзе ён жыў з сям’ёю да пераезду ў Беларусь.

— Дзядзька Якуб абяцаў заехаць.

Хвілін за дзесяць да дамоўленага часу, ведаючы крыху педантычную пунктуальнасць і гасця і гаспадара, я стукаў у нумар да Броўкі. У падрыхтоўку стала ўносіліся ледзь улоўныя, пэўней, даступныя толькі гаспадыням, удакладненні і палепшанні.

Коласа яшчэ не было. Што ж, едучы з Клязьмы, мог і прыпазніцца. Аднак мінула гадзіна, павярнула на другую, а госць не з’яўляўся. Такое спазненне было не па Коласавай натуры. Толькі паднялі чаркі за здароўе адсутнага, як на парозе з’явіўся сам дзядзька Якуб. Затрымала яго, наколькі ўспамінаецца, змена ў раскладзе прыгарадных цягнікоў.

Гадзіны праз дзве, калі была скончана вячэра і неблагія такі, на ваенны час, прыпасы вычарпаны, Колас падняўся. Мы памкнуліся праводзіць.

— Не трэба, — запярэчыў ён, — я цвёрда на нагах стаю. А вось вы, чакаючы мяне, мусіць, здорава дзюбнулі.

I не паверыў, што мы ўсяго толькі чокнуліся…