Колас расказвае пра сябе

Трывожная часіна

Адзнакі нядужасці. Дакторскі прысуд. Развітанне з домам і горадам. Хаты ляцяць у вырай. Цяжкая ноч. Уратоўчае апавяданне. Добры доктар Бобрык. Дома.

Чытка рукапісу трылогіі была перапынена самым нечаканым чынам. Аднаго дня я прыкмеціў, што Канстанцін Міхайлавіч без звычайнай пільнасці гартае старонкі, а больш глядзіць у акно і непрыкметна прыкладае руку да правага боку.

— Нядужыцца, дзядзька Якуб?

— Нічога. Мне ўжо асаблівага здароўя чакаць не выпадае.

Праседзелі пры стале яшчэ з паўгадзіны. Тужачыся ўсміхнуцца, прамовіў:

— Прыйдзецца аднаму з нас змяніць паставу. Выбачай, я прылягу.

Ён перайшоў на канапку і, паклаўшы галаву на падушку, адразу прыплюшчыў вочы.

Крыху паляжаў так, перамогся:

— Сядай сюды бліжэй, будзем працягваць.

На прапанову выклікаць доктара запярэчыў:

— Як быццам я не ведаю, што ён скажа: ляжы, нічога не рабі. А ў мяне клопату многа. Паспею належацца. На чым мы спыніліся?

Давялося зрабіць выгляд, што мяне не турбуе яго стан. А можа, так і лепей будзе… Кніга пераносіць у маладосць, абуджае ўспаміны. Разгаворыцца, а тым часам, магчыма, і мінецца слабасць.

Але ні прачытаныя ўголас малюнкі палескіх краявідаў, ні пераход на апошнія літаратурныя навіны рады не далі. Было відно, што Канстанцін Міхайлавіч увесь час перасільваецца. Ён ляжаў з прыплюшчанымі вачыма: слухаў не слухаў, драмаў не драмаў.

Я паціху ўстаў, намерыўся сысці ўніз, папярэдзіць хатніх. На паўдарозе азірнуўся — ён глядзеў услед.

— Нікуды не хадзі… Мне, здаецца, палепшала.

Гэта быў не голас, а сухі хрыплаваты шэпт.

Зноў саджуся поруч і не магу ўтрымацца, каб не спытаць, хоць і ведаю, што ён не любіць распытванняў аб здароўі:

— Што ж вам баліць?

— Не разбяру… У баку смаліць… I гарачка, мусіць, ёсць…

На шчоках з’явіліся чырвоныя плямы, зрэнкі расшыраны, губы пасмяглі.

— Давай будзем лячыцца саматугам. У спальні недзе грэлка ляжыць. Мне ўжо дзён тры кепскавата. Але думаў — перахаджу. Трэба было гэты вечар адкрываць. Пачаў гаварыць, і ў вачах пацямнела.

Напярэдадні Канстанцін Міхайлавіч старшыняваў на пасяджэнні, прысвечаным ушанаванню памяці Арыстафана. Урачыстасць праводзілася згодна з пастановай Сусветнага камітэта прыхільнікаў міру. Колас як старшыня рэспубліканскага камітэта паабяцаў прысутнічаць, сказаць уступную прамову. I, вядома ж, не мог парушыць абяцання, бо не меў звычкі адступацца ад слова. Таму і не абазваўся, што хворы. Іначай дактары забаранілі б выходзіць, не пусцілі б.

Шнур грэлкі кароткі і не дастае да канапы, дзе ён ляжыць. Канстанцін Міхайлавіч перабіраецца на ложак і прыціскае да боку цяпло.

Гаварыць і нават шаптаць не можа. Вочы замгліліся пялёнкаю болю, моцна сціснутыя вусны здаюцца бледна-жоўтым рубчыкам, знакам, што застаецца ад сечанай раны.

Шукаю спосабу адысціся, каб усё ж пазваніць у клініку. Тады, папярэджваючы мае захады, ён расплюшчвае вочы і позіркам прывязвае да крэсла.

Нарэшце Канстанцін Міхайлавіч просіць прынесці знізу лякарства. I з жартам, хоць не лёгка яму гэта даецца:

— Нешта жывот у мяне цяжкі, як чыгун з бульбаю… Аж бакі распірае.

Робіцца яшчэ больш трывожна. Не гэтак даўно такія ж самыя паганыя прыступы пакацілі мяне на аперацыйны стол. Няўжо — апендыцыт? Тады лекаў, аб якіх ён гаворыць, — ні ў якім разе! I не цяпло трэба, а лёд…

Непрыкметна адключаю грэлку і адразу спяшаюся ўніз.

Умовіўшыся з Данілам Канстанцінавічам, што выкліканы доктар скажа, нібыта прыехаў сваім адумам, проста адведаць, вяртаюся ад хворага.

— Напрасіў паслаць у аптэку, зараз прынясуць…

Дапытлівыя вочы падымаюцца і глядзяць не міргаючы:

— А раніцою пакецікі тры ляжала, — выкрывае мяне Канстанцін Міхайлавіч. — Няўжо ў нашай хаце англійскую соль у гаршкі сыплюць… Не забыўся ты мае навукі, што хворым можна маніць…

Вочы з дакорам заплюшчваюцца.

Тым часам па сходах затупала некалькі пар ног. На парозе спаленькі з’яўляецца магутнейшая дакторская брыгада. Прафесары Д.А. Маркаў і Б.I. Трусевіч і ўрач, які бываў тут на правах «хатняга доктара», заўсёды вясёлы і бадзёры, хоць і сам цяжка хворы, выключнай спрактыкаванасці і светлай натуры чалавек С.О. Ліяранцэвіч.

Гэта здзівіла, а яшчэ больш напалохала Канстанціна Міхайлавіча. Яго пачало моцна калаціць, не пападаў зуб на зуб, расказаць пра балявыя адчуванні ён не мог.

Збянтэжыліся і дактары і ўсе, каму давялося быць пры ім у тыя цяжкія хвіліны. Аднак дыягназ быў пастаўлен хутка і рашэнне прынята безагаворачна: апендыцыт, неадкладнае шпіталізаванне.

Санітары, не зважаючы на энергічныя пратэсты: «Пайду сам», асцярожна палажылі яго на насілкі.

Вочы Канстанціна Міхайлавіча спыняюцца на партрэтах нябожчыкаў — жонкі і сына, на сціплай абстаноўцы свае спальні. Яшчэ адзін позірк на стол з недакончанай работай, кароткі наказ мне: «Дагледзь усё сам» — і насілкі ўжо на панадворку.

Машына «хуткай дапамогі» стаіць каля ягонага вяза. Хвілінная затрымка, нібыта для таго, каб даць яму магчымасць зірнуць на садок, на ўлюбёную лаўку, як заўсёды рабіў ён перад дарогай.

Знакам паклікаў мяне ў машыну.

Рушылі.

— Дай мне руку.

З нечаканай сілай сціснуў пальцы і не адпусціў:

— Кажы, дзе мы едзем.

Вось яно што! Ён адчуў небяспеку і спяшаецца развітацца, хоча перадаць людзям поціск аслабеўшай, але ўсё яшчэ дужай бацькоўскай рукі. I хоча адчуць цеплыню зваротнага поціску.

Упершыню са страшнай выразнасцю ўявілася цяжкае і непазбежнае, тое, што ніколі не дапускалася ў думкі… Зараз, так раптоўна і бязглузда, мы можам страціць яго. А здавалася — людзям такога моцнага крою і заводу зносу няма, як будынкам са смалістых старадрэвін. I ён ведае ўсё, і рыхтуецца на адыход, але не можа пайсці, не акінуўшы, калі не вокам, дык хоць думкаю, малады горад, лепшую частку невымернае сілы і прыгажосці свае краіны, мілую вуліцу, па якой хадзіў і ездзіў штодня…

— Чаму ж ты маўчыш? — чуецца нецярплівае пытанне.

Зазіраю ў высокае акенца машыны. Прымушаючы голас не дрыжаць, называю кварталы і буйнейшыя будынкі на праспекце. Ён паўтарае ўслед:

— Павярнулі ад Дома друку… Пэўна, электрычнасць ужо запалілі… Шэры дзень сёння, а трэба, каб газеты заўтра былі. Што? Політэхнічны інстытут? I хлопцы з дзяўчатамі выходзяць з брамы… Маладая пара ўносіць прыёмнік у пад’езд…

I тут Колас ажыўляецца:

— Скажы Данілу, каб майстра паклікаў. Мой прыёмнік нешта пачаў бубніць…

Можа, не да часу і недарэчы, але робіцца весялей. Ён дбае пра дом, хоча вярнуцца туды і слухаць ранічкаю, як прызвычаіўся за многа год, самыя першыя — шасцігадзінныя — «апошнія паведамленні»…

Так, так, дарагі дзядзька, дужы наш чалавек! Мацней супраціўляйся, думай пра жыццё, і пераадолеецца, сыдзе на сухі лес цёмная немарасць.

Гэтага я не магу сказаць, толькі думаю, адчуваючы, як саграваецца добрым спадзяваннем узнікшая думка.

I ён падмацоўвае маю надзею:

— А як там, хат не паменшала?

— Мусіць, паменшае зараз. Па ўсім відаць, яшчэ дзве сабраліся ў вырай.

— Дзе ж гэта?

— Недаязджаючы фізкультурнага інстытута…

«Вырай» і «хаты» — ягоныя слоўцы, якія стасуюцца да рэштак старога драўлянага аднапавярховага Мінска. Паўрастаўшыя ў зямлю, з падслепаватымі вокнамі і ўгнутымі дахамі («быццам катова спіна, калі яго палашчыш», як казаў Колас), хаціны дажывалі век на праспекце, няўхільна саступаючы месца прасторным карпусам.

Радуючыся, як дзіцёнак, Канстанцін Міхайлавіч сачыў за знікненнем мізэрных будыначкаў на прасцягу вуліцы ад Акадэміі навук да Камароўкі, дзе цяпер плошча яго імені. Спачатку ён налічваў там 71 хату, потым 49, неўзабаве засталося 24.

Часта нашы сустрэчы пачыналіся з пытання:

— Лічыў?

Пра што ідзе гаворка, было зразумела. Калі я прызнаваўся, што сёння не пацікавіўся лёсам хацін, ён дабрадушліва кпіў:

— Абыякавасць да росту сталіцы. А я лічыў. Цэлых тры падаліся ў вырай. Вось як выходзіць: стаяла адна хата, значыць, жыла адна, ад сілы дзве сям’і. А новы дом заняў той самы пляц, але туды можна ўсёй Балачанцы перабрацца.

I зараз вестка аб тым, што дзве хаты падрыхтаваны да зносу, падвясельвае яго.

— Ты гэтай работы, покі буду хварэць, не пакідай, лічы…

Машыну страсянула, Канстанцін Міхайлавіч скрывіўся:

— Ці не на мост уз’ехалі?

Пачуўшы пацверджанне, загаварыў далей:

— I за рэчку трэба брацца… Заплыла фузам… От каб яго на поле… А чыстая ж была рачулка… Яшчэ калі жылі мы пры самым садзе з…

Заплюшчыў вочы, не назваў імені свае сяброўкі…

У прыймовым пакоі медыцынскія сёстры пераапранаюць яго ў бальнічнае. Канстанцін Міхайлавіч перадае мне жоўценькую запісную кніжку.

— Каб не загубілася тут.

Цалуе сына, які падышоў у гэты час, падае руку мне:

— Прыйдзі да мяне заўтра.

Павольна падымаюцца ў ліфце насілкі…

Мы чакаем у бальнічным калідорчыку. Хутка павінен адбыцца кансіліум.

Вечар. Кандрат Крапіва, Максім Танк, Пятрусь Броўка, Пятро Глебка і я сабраліся ў Аркадзя Куляшова. Напярэдадні ён паклікаў нас паслухаць новую паэму.

— Можа, адкладзём? — пытаецца Аркадзь. — Настрой не той.

Броўка расказвае, што першы кансіліум не прыняў канчатковага рашэння. Дыягназ пацверджаны: апендыцыт. Але аперацыя складаная, упушчаны час, а ў хворага слабое сэрца, высокі ціск. I, што ні кажы, гады…

Ноччу кансіліум збярэцца яшчэ раз пад старшынствам міністра аховы здароўя. Вынікі будуць даложаны ўраду.

Весткі невясёлыя, але чытання вырашаем не адкладаць. Паэма падабаецца і радуе нас усіх. Найбольш спакойныя і трывалыя з прысутных спрабуюць падагульваць уражанні. Але гаворка не разгортваецца ў поўную сілу. Увесь час падколвае прыгадка: а як там ён?

Броўка пазваніў у бальніцу і пайшоў высвятляць, ці не трэба яшчэ якая дапамога. Неўзабаве адыходжу і я.

Усё ў тым жа бальнічным калідорчыку сустракаемся з Данілам Канстанцінавічам. Вырашана рабіць аперацыю. Калі хворы згодзіцца, будуць выклікаць хірурга з Масквы. Аднаго з нас могуць прапусціць да Канстанціна Міхайлавіча. Што параіць яму? I як раіць, калі не маюць пэўнасці самі дактары?

Дзяжурны ўрач гаворыць, што хворы даў згоду. I гэтае «хворы» замест звычайнага светлага імені неяк асабліва ўзрушвае і прыгнечвае.

— Зайдзіце да яго хто-небудзь, — кажа ўрач.

Выбіраем пасланца — нявестку. Вярнуўшыся, яна перадае:

— Канстанцін Міхайлавіч спакойны, боль аціхае. Пытаў пра ўнукаў, прасіў не турбавацца.

На досвітку па тэлефоне дазнаюся ў дзяжурным пакоі: аперацыю зрабіў, узяўшы ўсю адказнасць на сябе, лепшы наш хірург Мікалай Іванавіч Бобрык. Становішча хворага цяжкое.

Помнячы наказ Канстанціна Міхайлавіча прыйсці да яго, кіруюся ў бальніцу. Там доўга пераконваю, што пабачыцца мне канечне патрэбна, ён прасіў, ён не забывае пра дамоўленае і, значыць, будзе трывожыцца. Гэты доказ дапамагае.

Па калідоры шнуруе з канца ў канец ўсхвалёваны М.I. Бобрык.

Ён абдымае мяне за плечы і ў адказ на бязгучнае запытанне — «як?» — шэпча:

— Кепска, ой кепска… Галоўнае, ён увесь час шчоўкае… Разумееш, што гэта значыць?

Стаю разгубіўшыся. Бобрык штурхае мяне ў дзверы палаты:

— Ідзі. Але толькі на тры хвіліны. Не больш. Я буду сачыць па гадзінніку і падам знак.

У невялічкай палатцы ён ляжыць каля сцяны насупраць акна, што выходзіць на Чырвонаармейскую. У нагах прыбор для ўлівання фізіялагічнага раствору, побач на тумбачцы — шклянка вады. Пры хворым неадлучна дзяжураць медыцынская сястра і нявестка.

Смутныя вочы глядзяць проста перад сабою, але як быццам аднекуль здалёку, быццам праз туман ці марлевую заслону. Твар вельмі бледны, нават зямлісты, шчокі пазападалі. Грудзі раз-поразу падымаюцца ад няспыннай ікаўкі.

Усе падрыхтаваныя словы, з якімі я ішоў да яго, раптоўна знікаюць. На язык просіцца звычайнае: «Як вы сябе адчуваеце?» Але пра гэта пытаць нельга, Бобрык двойчы папярэдзіў і забараніў.

Кажу «дабрыдзень» і змаўкаю, не ведаючы, што вымавіць далей.

Канстанцін Міхайлавіч робіць спробу падаць руку.

— О, дык вы зусім маладзец, — кажу, баючыся, што ён зараз жа прыкмеціць робленую бадзёрасць тону. — Помніце, я тады дзён два паварушыцца не мог.

Нагадваю, як год назад ён зніжаў ціск у суседнім аддзяленні стацыянара і прыходзіў рана і ўвечар наведаць мяне пасля выдалення апендыкса.

— Дык ты ж не шчоўкаў… — слаба варушацца губы.

— Як гэта не шчоўкаў? — адважна маню я. — Насілу лімонам перабілі…

Але працягваць так цяжка. На выручку прыходзіць пераклад апавядання «Між дзвюх рэчак», прысланы з «Огонька» для аўтарызацыі. Менш за ўсё я думаў у гэты час займацца справамі, але, сам не ведаю чаму, сунуў на адыходзе рукапіс у кішэню. Паказваю апавяданне, кажу, што зроблены невялікія купюры.

У вачах Канстанціна Міхайлавіча з’яўляецца цікавасць.

— Што ж там апушчана?

Апавяданне ён некалькі разоў перапісваў, дамагаючыся асаблівай выразнасці, яно блізка года ляжала ў партфелі і, знайшоўшы дарогу ў друк, усё яшчэ турбавала аўтарскае сэрца.

Аднак няўмольныя тры хвіліны канчаюцца. Тлумачыць даводзіцца спяшаючыся. Канстанцін Міхайлавіч крыўдзіцца:

— Ты нешта гоніш, як на пажар, — гаворыць ён і раптам перастае ікаць. Слухае найбольш удалыя мясціны перакладу, ківае галавою ў знак згоды.

За дзвярыма з’яўляецца постаць Бобрыка, ён паказвае рукой: «Сядзі!» Праходзіць чвэртка гадзіны.

— Мусіць, я падрамлю, — кажа Канстанцін Міхайлавіч. — Ноччу ж не далі. Усе кішкі пабунтавалі. Пераклад, я думаю, неблагі.

Каб даць яму магчымасць заснуць, мы ўсе пакідаем палату. У калідоры Мікалай Іванавіч цісне руку:

— Я цябе і заўтра пушчу. Але ні слова аб хваробе, хай яго думкі адцягваюцца на старонняе.

Толькі дзён праз тры лягчэй уздыхнулі і мы і дактары: Канстанцін Міхайлавіч стала пайшоў на попраўку.

— Падзяка табе ад Бобрыка, — сустрэў мяне Канстанцін Міхайлавіч перад выпіскай з бальніцы. — Ён вельмі рагатаў і забраў твой верш.

Гаворка ішла пра некалькі складзеных па дарозе ў бальніцу радкоў для развагі хвораму:

Жартоўныя прысвячэнні дактарам, усхваляючы іх цудадзейную моц і высмейваюы сваю нядужасць, Канстанцін Міхайлавіч пісаў часта. Асабліва шанцавала С.О. Ліяранцэвічу, які ў вершаваных коласаўскіх пасланнях іменаваўся «мітрапалітам Сергіем».

Таму і мой зварот да доктара-хірурга не пакінуў хворага безудзельным, тым больш што быў напісаны нібы ад яго імя. Выслухаўшы верш, Канстанцін Міхайлавіч папрасіў запісаць яго, а пачытаўшы сам, падвастрыў два радкі ў заканчэнні.

— Гэтаму майму збавіцелю, дый твайму, не зашкодзіла б прысвяціць і паэму. Ведаеш, калі прыехалі тады дактары, я сказаў сам сабе: «Бывай, Якуб! З’явілася трое архангелаў па тваю грэшную душу».

Канстанцін Міхайлавіч вярнуўся з стацыянара, паабедаў у кухні каля пліты, паджартоўваючы з сястры.

— Ты мне цяпер, Міхалінка, хоць каменне давай есці, усё страўлю. Тое, што чалавеку не трэба, дактары выразалі…

Перад гэтым ён пахадзіў па двары, агледзеў увесь дом, пакрэктваючы ад задавалення, адчыняў кожныя дзверы. На сваёй палавіне некалькі разоў глыбока дыхнуў і прылёг на ложак. Уключыў радыё і пасміхнуўся. Слаўна, столькі пакачаўшыся ў бальніцы, апынуцца ў сваёй хаце, на сваім ложку! Загаварыў:

— Добра, калі чалавек сам сабе гаспадар. Захацеў музыкі, уключыў і грае. Некалі Марыя Дзмітраўна, Міхасёк і я жылі каля Ташкента ў Чымгане. Маруся пачынала хварэць, і мы пад восень 1943 года ўладзіліся там на дачы. Гэта слаўная курортная мясціна, у гарах раскідана некалькі санаторыяў. Але калі заходзіла сонца, уся шыкоўнасць гублялася: Чымган рабіўся пануры, як стары сівы дзед.

Мне было па душы жыць там, хоць пачынаў непакоіць ціск крыві, і на высокім месцы я пачуваў сябе не вельмі добра. Нашчапаю трэсак, каб снеданне згатаваць, і змаруся. Але Марыя Дзмітраўна была здаволена, ёй стала лепш. Міхасёк таксама быў рады, хадзіў на паляванне, прыносіў курапатак, збіраў у гарах яблыкі і алычу.

Мы доўга збіраліся ў Чымган, ніяк не ладзілася: спярша з пуцёўкай, пасля з машынай. Калі ж, нарэшце, выехалі, недалёка ад горада машына стала. Нешта з падшыпнікамі здарылася. Дзякуй богу, блізка аўтабаза была. А там загадчык, добры дзядзька, беларус. Буц яго прозвішча. Сустрэў ветліва і дапамог.

Канстанцін Міхайлавіч пакруціў рычажок прыёмніка, пашукаў іншае станцыі.

— Турботы былі ў мяне з гэтым радыё ў Чымгане. Ніяк не мог паслухаць з раніцы апошніх вестак. А тады якраз нашы войскі занялі ад Арла і паперлі немцаў. Далей пайшлі Таганрог, Ельня, пачаліся баі каля Смаленска. Калі быў узяты Бранск, я сказаў сваім: гэта вароты ў Беларусь. Тады хацелася ведаць, як і што, а радыё возьме знямее з ночы і раскатурхаецца, калі пачнуць перадаваць музыку.

Пайшоў я да дырэктара санаторыя. Пытаюся, у чым перашкода? Кажа: «Напружанне слабое». А тут не ў току справа! Радыст — пляменнік дырэктара, і яму робяцца палёгкі, каб не напружваўся. Сабраўся я і пайшоў раненька шукаць таго радыста. Зайшоў у хату: спіць, хвост адкінуўшы. Яму семнаццаць гадоў, а маладому раніцаю вельмі ж спіцца. Прабраў я яго, і радыё пачало гаварыць больш акуратна.

Крыху пазней радыст перабраўся ў санаторый, і мне ўжо не трэба было хадзіць будзіць яго. Так што і я крыху майстар. Магу рамантаваць, калі не прыёмнікі, дык людзям сёе-тое падкручваць. А наогул, даўно я ніякім майстэрствам не займаўся. Зрабіў у Чымгане вешалку для ручнікоў, вось і ўсё на тым.