Колас расказвае пра сябе

Канец маленства

Пераезд у Альбýць. Костусь корміць дзедаву душу. Тэпця і яе хата. Народная медыцына. Думкі пра навуку. Сакольнік і яго жонкі. Япрук пад венікам. Школа і Яська. Госці з дзіцячага дома. Чуласць да людзей. Малы Якуб. Пушкін на пáсце, і Крылоў на лоўлі рыбы. Перад далейшай дарогаю.

— Маленства маё скончылася з пераездам у Альбуць. Пярэбары туды навіслі над нашай хатай як вялікая бяда. Гэта было ўжо трэцяе месца, куды пераводзілі бацьку. Значыць, наноў абжывайся, пачынай усё ў гаспадарцы з самага пачатку.

Што паслужыла прычынай пераводу? Хутчэй за ўсё бацькава стараннасць. Ён быў акураціст і наўрад ці правініўся, каб заслужыць кару. Бацька, апрача службовых абавязкаў, догляду лесу, сенажацей, заўсёды выконваў розныя даручэнні аб’ездчыка, а то і самога ляснічага. Рыбу лавіў для панскага стала, асочваў берлагі мядзведжыя, ласіныя жыроўкі, перад тым як паны прыязджалі на паляванне.

Кляў ён тады і сваю долю і панскую волю, але ўсё, што загадвалі, нязменна выконваў. Пайсці на рыбу — значыць кінуць без нагляду лес, а нехта адразу скмеціць, што ляснік на Нёмане боўтаецца, і дасць волю сякеры. У такіх выпадках дзядзька Антось ішоў на абход лясных кварталаў, каб каля справы сваё вока было.

Так думаецца: перавялі бацьку, бо яго папярэднік не мог усяго дапільнаваць. Альбуць — байчэйшае месца, больш неспакойнае. Недалёка Мікалаўшчына — вёска вялікая, на некалькі вуліц, як мястэчка, вялікая і галодная. Людзі лічылі, што няма чаго цырымоніцца з панскімі выгодамі: «У Радзівіла зямлі хапае, лесу яшчэ больш, а ў нас няма».

Мужыкі не вельмі клапаціліся, каб не падвесці пад абух лесніка. Секлі дрэвы, травілі лугі. У Ластку бацьку было зацішней. Незадаволены быў і дзядзька Антось. Здаецца, і зараз чую, як ён бурчыць: «За сваё старанне маеш папіханне».

Больш за ўсё турбавала дзядзьку тое, што на новым месцы была няўробленая, недагледжаная зямля. Леснікам не хапала часу займацца гаспадаркай, не меў яго бацька, як і яго альбуцкі папярэднік. Усё ж і на кепска ўзвернутым разлогу або на паднятых бабскай і дзіцячай сілаю ляʹдах леснікі збіралі са сваіх дзялянак дабраватыя ўраджаі. У такім кірунку і вёў мой бацька аднаго разу размову з Антосем.

«Не гаруй, — казаў ён, — ты толькі вокам кінеш, а калі пальцам кіўнеш, тая зямля працу акупіць».

«Ага, — не здаваўся дзядзька, — а на гэты ўчастак колькі сілы ўтрубілі! I пакідай цяпер чорту лысаму».

«Абжывёмся, і там тое самае будзе, — суцяшаў бацька».

Аднак і сам не мог саўладаць з падступаўшай пад сэрца гаркотай: чалавек не належаў сам сабе. Кожную часіну маглі падняць, перакінуць, а то і зусім пазбавіць хлеба і даху.

Гэтыя пярэбары, відаць, і з’явіліся тым рашучым пунктам для нашай сям’і, калі мужчыны гатовы былі вылузацца са скуры, каб толькі жыць на ўласнай зямлі.

Пераходзіла гэта імкненне і на нашы дзіцячыя душы, але наўрад ці свядома. Пераезду ў Альбуць мы, дзеці, былі рады і хадзілі ўподскакі. Новае месца, блізка школа, будзе большая кампанія, стане весялей.

Нібы ідучы насустрач нам, а можа, каб хутчэй адхінуць маці і Антося ад жалю і смутных разваг, а яшчэ пэўней — таму, што тэрмін для пераезду быў вызначаны кароткі, бацька не марудзіў. Неўзабаве на нашым двары стаялі запрэжаныя фурманкі з хатнім дабром. Мужчыны, як і водзіцца на ад’ездзе, крыху выпілі, забыліся на сваю бяду і пабадзёралі ці хацелі здавацца бадзёрымі.

Калі коні рушылі з месца, маці забегла апошні раз у хату і схавала нешта на покуці. Я падгледзеў гэта і цікаваў, каб як астацца ад воза і забраць схаванае. Мне ўсё здавалася, што там пакінуты грошы. Ажно гэта быў кавалак хлеба з соллю. Каб душы памёршых сваякоў мелі што пад’есці, пакуль не з’явяцца новыя гаспадары. Да таго часу душы не маглі пераляцець на нашу новую сядзібу. Так мне потым растлумачыла сама маці ў Альбуці.

«I дзедава душа будзе лётаць сюды карміцца?» — запытаў я.

«Будзе, сынок».

Я паверыў і пры вячэры адкладаў пасоленую лустачку на спажыву дзеду. Так мне хацелася хоць трохі перапрасіць дзеда за тое, што пры жыцці я не слухаў яго і дражніўся з ім.

Хлеб, вядома, заставаўся некранутым і ветраў пад страхою, аж пакуль не высыхаў на сухар.

Нейкая галодная душа — мыш ці верабейчык — аднойчы забрала пакладзены мною асушак. Аб гэтым я ў той жа момант паведаміў маці.

«А ў нас сягоння дзед быў!» — сказаў я з таямнічым выглядам.

«Ці ж ты яго бачыў?»

Я расказаў, што адбылося. Маці пасміхнулася.

«Праўда, мама».

«Можа, і праўда», — сказала яна.

Падпільнаваць, калі дзед з’явіцца па хлеб, падахвоціліся яшчэ Алесь і Уладзя. Але, вядома, засыналі, і мы вельмі смуціліся, папракаючы заспаўшага вартаўніка, калі выпадкам не знаходзілі хлеба на месцы.

Летам мы клалі скарыначкі пад страху, а ўзімку каля сенечных дзвярэй за касяк. Там і ўдалося мне аднойчы ўбачыць здаравенны пацучыны хвост. Я прыціснуў яго палачкаю, пацук піснуў і, высадзіўшы са шчыліны галаву, кінуўся наўцёкі. Ці то гэты піск здаўся мне падобным да дзедавага голасу, ці, можа, вочка тое напамянула зласнаваты позірк старога, адным чынам, я траха не самлеў ад страху. Затое ўсю зіму расказваў, палохаючы меншых дзяцей, што бачыў дзеда.

Класці хлеб нам болей не дазволілі, дый я сам не рызыкнуў бы зрабіць гэта.

— Альбуцкая хата сапраўды была благая. З дзіравай страхою, апушчаная, нейкая падслепаватая. Выглядала яна, як бабулька, што стаіць, успёршыся на кіёк. Многа сілы палажыў дзядзька Антось, каб давесці яе да ладу. Пасля ўзяўся за панадворак, абгарадзіў усю сядзібу.

А тут наша хата ўзяла дый згарэла. Пажар гэты я добра помню, бо я адзін быў пры маці і нічога людскага выхапіць з агню мы не змаглі. Перабраліся ў зямлянку і жылі ў ёй, пакуль не ўлезлі ў новую хату. А будавалі яе за сабачыя грошы.

Двое сабачак у нас было: Гáлас, рыжы самаадданы дварняк, і Тэпця, малая, крываногая, у рудых акулярах, сучачка. Такса, відаць. Яна лоўка знаходзіла норы. За шкуркі тхароў і нарыц, якіх павыпорвала Тэпця, і была пабудавана новая хата. Дзядзька Антось так і казаў: «Тэпціна хата».

Тэпця на кожную дзічыну давала асобны голас. Асабліва злосна і неяк прарэзліва тонка брахала, пакалоўшы морду аб вожыка, і аж канчалася, унюхаўшы вужа або гадзюку. Счуўшы адчайны брэх свае напарніцы, Галас ляцеў як страла і, злаўчыўшыся, разрываў гадзіну напалам. Здаралася, гады кусалі нашу Тэпцю. Колькі разоў мы ўжо думалі: здохне. Прыйдзе ў двор апухшая, тоўстая, як мех з сечкаю. Павішчыць, павішчыць і сыдзе з дому.

Гэта ў жывёл звычка такая: паміраць наводшыбе, каб не загнюшваць свайго лагва. Так гаварыў дзядзька Антось, і мы ўжо дзесяць разоў аплаквалі разумную жывёліну. А глядзіш — дзён праз тры вяртаецца. Худая, але вясёлая.

«Дзе ты была, Тэпцечка?» — абступаем мы яе, несучы падмацунку.

А яна стаіць, віляе хвосцікам, ежы не бярэ, хоць сліна капае ад галадоўлі, і тонка-тонка павісквае.

Дзядзька Антось смяецца і аж вочы жмурыць ад радасці, што вярнулася яго спадарожніца ў паляванні.

«Гэта яна, — кажа, — у Вільню ездзіла, да сабачага прафесара».

А Галас клаўся насупраць Тэпці: галаву на лапы, гаўкае раз-поразу і падсоўваецца на чэраве бліжэй, перабіраючы лапамі, каб яе зачапіць. Калі ўрэшце Тэпця звяртала ўвагу на такія манеўры і падбягала, каб лізнуць яго ў нос або лёгенька скубянуць за вуха, Галас, усхватваўся і пачынаў з брэхам лётаць наўкол нас, а пасля, забіраючы ўсё большыя кругі, і наўкол сядзібы.

Вось якая дружба бывае. Мне не часта здаралася бачыць, каб людзі гэтак радаваліся ад сустрэчы. Дзядзька гаварыў, што Тэпця сама сябе лячыла. Травою. А ты заўважаў, як сабакі траву ядуць?

Канстанцін Міхайлавіч, не даслухаўшы майго адказу, працягваў:

— Гэта яны робяць, калі ўпэўнены, што ніхто не назірае. Падыдзеш, бывала, бліжэй, каб лепш тую травіцу разгледзець, а Тэпця хвосцікам віль-віль і адбяжыцца. Адвядзе ад свайго лякарства.

— I вось дарэчы: пра народную медыцыну. У той час, пра які мы с табою гавэнды гавэндзім, не было тае хаты, каб не вёўся ў ёй свой запас лекаў. Крываўнік — ад жывата, ліпавы цвет — ад прастуды, тапалёвыя пупышкі — ад кашлю, і наогул іх, запарыўшы ці настаяўшы на гарэлцы, людзі слабыя на грудзі пілі дый раны залівалі такою настойкаю. Гатункаў дзесяць сухіх зёлак кожная гаспадыня трымала ў каморцы, пазвязваўшы ў пучкі ці напакаваўшы ў торбачкі. Ты чаго смяешся, Гарадзецкага ўспомніў, ці што?

С.М. Гарадзецкі сапраўды заядла прапагандаваў лячэнне травамі. Пры кожнай сустрэчы ён прапаноўваў Канстанціну Міхайлавічу новы сродак: то кмен, але абавязкова вераснёўскага збору, то корань аеру як найлепшы дэзінфектар і танізатар і багата чаго іншага. Варта толькі было абазвацца, што ты на нешта хворы, як Сяргей Мітрафанавіч называў сродак і прозвішча чалавека, каму гэта памагло.

Колас ставіўся да парад свайго даўняга сябра даволі скептычна, але травы купляў, хоць пакецікі з імі заставаліся нярушаныя.

— А ты паспрабуй сваімі сродкамі палячыцца, — дабрадушліва параіў ён Гарадзецкаму, калі той аднойчы жаліўся на нездароўе.

— Я запісаўся да… — Гарадзецкі назваў прозвішча віднага маскоўскага сардэчніка. — А потым пайду да… — тут было названа не меншае гамеапатычнае свяціла.

Колас не мог схаваць усмешкі. Пабачыўшы гэта, Сяргей Мітрафанавіч паправіўся:

— Дактары самі сябе не лечаць. Гэта закон. Так і я…

Канстанцін Міхайлавіч часта прыгадваў гэты выпадак і зараз меркаваў, што тое самае ўспомніў і я. Давялося тлумачыць:

— Вы, дзядзька Якуб, смешны зварот ужылі: гавэнды гавэндзіць.

— А гэтак шляхту дражнілі. Правільней сказаць, беларусаў каталіцкай веры, якія праз гэта лічылі сябе палякамі. Цэлы тыдзень працуе такі шэршань поруч з так званымі мужыкамі, гной разбівае ці снапы возіць. I гаворыць, і лаецца чыста па-беларуску. А ў нядзелю, выбіраючыся ў касцёл, раптам пачынае, як у нас казалі, польшчыць: устаўляе ў гаворку пятае ці дзесятае польскае слова, дый то перакручанае. I, заходзячы ў хату, не дасць «дзень добры», а абавязкова «пахвалёны езус» ляпне.

Сыдуцца два такія недапанкі і пачынаюць:

«Як пан здровы?»

«Ніц собе, але спіна баліць».

А сяляне смяюцца, кажуць:

«О, ужо распачалі гавэнды гавэндзіць».

I дражняць шляхцюкоў, гудучы цераз зубы: б-з-з-з-з!

Канстанцін Міхайлавіч вельмі падобна паказаў, як бзыкаюць шэршні. Потым растлумачыў, адкуль узялася мянушка:

— Шляхта сялілася невялікімі пасёлкамі, засценкамі, далей ад мужыцкіх вёсак. Так, як шэршні гнёзды вілі. У гаворцы больш шыпячых ужывалі. Дый такі куслівыя яны былі, фанабэрыстыя.

Раскажу адзін выпадак, толькі, можа, запісваць не трэба. Не вельмі прыстойна. Прыехаў да гэткага шэршня ксёндз. Гаспадар водзіць яго па сядзібе, дабро паказвае і за кожным крокам брыдкімі словамі лаецца. Ксёндз скрывіўся і зрабіў заўвагу:

«Ты, каханы, жывеш заможна, але бардзо груба мувіш».

Гаспадар папрасіў прабачэння і сказаў:

«Ну, то я паклічу брата, ён ценька мувіць».

I гукнуў:

«Іван! Ідзі сюды, цябе ксёндз хоча бачыць».

Тады аднекуль здалёк абазваўся тонкі прарэзлівы голас:

«А ідзі ты к нябожай мацеры з сваім ксяндзом! Няхай ён перагнецца ды пацалуе сам сабе і табе, калі мае ахвоту…»

Канстанцін Міхайлавіч ледзь прыкметна ўсміхаецца:

— От табе і шляхецкая далікатнасць!

— Выбачайце, дзядзька Якуб, перабіў вашу думку, — кажу я, хочучы дазнацца, да чаго ён кіраваў размову спачатку.

Адчыняюцца дзверы. Прыйшла дзяўчына, сакратарка з Акадэміі навук. Заўтра пасяджэнне прэзідыума. Канстанцін Міхайлавіч праглядае парадак дня.

— Восем пытанняў! — уздыхае ён. — Калі перастане балець галава, прыйду.

Мы застаёмся сам-насам. Канстанцін Міхайлавіч зноў бярэцца за прынесеную паперу.

— Вось глядзі: даклад Інстытута торфу, далей — меліярацыі… I так кожны тыдзень. Ніяк не магу нікому ўтлумачыць, што нашы тарфянікі павінны перабрацца непасрэдна на тарфянішчы, а меліяратары — на балоты. Там працаваць і зрэдку рабіць даклады…

А мы ўсё цікуем так, каб саймаваць у чатырох сценах ды яшчэ і дзверы шчыльней зачыніць. Ці не мінуліся тыя часы, калі навука пад шкляным каўпаком сядзела? Так жа і задыхнуцца нядоўга.

Ну, добра: даложаць, што зроблена, вынайдзена, намечана тое і тое. А як прыстасавана да практыкі? I ці знойдуць ужытак тыя вынаходкі? З гэтага ж трэба пачынаць, а не ператвараць пасяджэнне ў бой паміж двума або трыма дырэктарамі за павелічэнне колькасці штатных адзінак.

Ці хапае ж работы тым, што лічацца ў штаце? А можа, не набіраць новых, а скараціць трэба? Сядзіць, скажам, у аддзеле пяць асоб. Двое працуюць, двое іх папраўляюць, адзін правярае. Дык ці нельга пакінуць толькі дваіх, набавіўшы ім па палавіне акладу?

Даю табе слова — управяцца, самі сябе правераць і паправяць. А колькі сродкаў, памяшканняў вызваліцца! Колькі паперы, чарніла, камандзіровачных зберажэцца. Можа рабочы на заводзе выконваць норму на 150 %? Можа. А што, навуковы работнік, лабарант, канцылярыст хвор зрабіць гэта?

I чым толькі не займаюцца людзі! Усім, апрача карыснага і цікавага для краіны. Глянеш збоку: магутны які-небудзь інстытут, шыльда на паўсцяны. Шыльда, дый не маленькая, на кожным работніку: акадэмікі, дактары навук, кандыдаты, старшыя і малодшыя навуковыя супрацоўнікі. Адна хіба старожка не мае ступені. Дый яе, каб павялічыць зарплату, могуць іменаваць: кандыдат падмятальных навук Алена Цімафееўна Дзяркач.

I што робіць уся гэтая махіна? Гадавая справаздача: наш інстытут правёў неабходны для народнай гаспадаркі дослед: які прыплод дае за лета пара камароў. Дослед вёўся ў трох кірунках: а) у натуральных умовах; б) ва ўмовах павышанага жыўлення; в) ва ўмовах ніжэй аптымальных.

Гэта табе даложаць з самым сур’ёзным тварам і не пасаромеюцца папрасіць дадатковы мільён народных грошай на пашырэнне тых самых доследаў.

Да захаплення так званай чыстай навукай гэтую лухту не залічыш. Значыць, простая драбната думкі, раздзіманне мухі да слана ад няўмення, ад няведання — за што ўхапіцца, што трэба сёння рабіць навуцы. Тут ужо нельга быць літасцівым. Не ведаеш, не ўмееш — злазь з крэсла, вызваляй месца здольнаму і таленавітаму.

Бяда адна: занадта многа псеўдааўтарытэтаў, псеўдавучоных, псеўдапісьменнікаў, псеўдадзеячаў. Крані аднаго — цэлы рой цябе абсядзе. Але ж знойдзецца на іх рада і ўправа. На гэта ўжо сам час пакіруе, характар ладу нашага не трывае дармаедства і марнатраўства.

Канстанцін Міхайлавіч памаўчаў.

— Хацелася, каб хутчэй. Мала ў мяне часу застаецца, баюся, што не ўбачу. Праўду кажу, ці табе здаецца — проста бурчыць стары дзядзька Якуб?

Не спыняючы гаворкі, апрануў пінжак.

— Баліць галава. Можа, праедзеш са мною за Уручча? Там лясок добры, паходзім. Калі знойдзем рыжка, можна будзе ў Балачанку падацца, пазбіраць грыбоў.

Усю дарогу ў машыне маўчаў. У ляску мы разышліся ў розныя бакі. Праз паўгадзіны я знайшоў яго пад бярэзінкай, на чабаровым узгорку, з трафеямі. На газеціне ляжаў дзесятак рыжыкаў і маладых асавічкоў.

— Я ведаў аднаго доктара, — пачаў Канстанцін Міхайлавіч, не адказваючы на запытанне, ці сціх галаўны боль. — Толькі не па галаўной спецыяльнасці. Пра яго я ўсё ўспамінаю з раніцы. Быў ён кастапраў, не доктар, вядома, а народны лекар. Жыў у вёсцы Нягневічы на Навагрудчыне.

— Ці не звалі яго сакольнікам?

— Дык я табе, выходзіць, расказваў ужо?

Я сказаў, што чуў пра такога лекара ад свайго бацькі, выхадца з тых самых месцаў.

— Ніхто ўжо не помніў ні яго імя, ні прозвішча, бо жыў гэты дзед больш за сто гадоў. Так усе і клікалі — сакольнік. А не хацеў паміраць ці не мог памерці, як ён сам запэўняў, вось чаму. Майстэрства лячыць перадавалася ў сакольнікаў з роду ў род і абавязкова пераходзіла ад бацькі да старэйшага сына. А гэтаму сакольніку не шанцавала на сыноў, усё дочкі нараджаліся…

— Як у вашага Хадыкі: «Пакрыўдзіў бог мяне сынамі, ядзяць іх мухі з камарамі»?

— Яшчэ горш, браце. Яго дочкі прыводзілі таксама дзяўчат, і род па мужчынскай лініі канчаўся. Дык што ты думаеш? Стукнула таму сакольніку семдзесят гадоў, і ён пры жывой жонцы ажаніўся, не ўзяўшы разводу.

Справа гэта па даўнейшых часах страшная: тут табе і суд і праклён царквы. Пацягалі старога трохі, але не засудзілі: цёмны, няграматны, адною нагою ў магіле стаіць, што з яго возьмеш! Толькі забаранілі ў царкву хадзіць, хоць ён і без гэтага туды мала наведваўся.

А ўзяў дзед замуж маладую яшчэ ўдаву, з трыма хлапчукамі-сіротамі. Думаў, і яму на хлопца ўдача будзе. Праўда, у сяле ўсе кпілі з гэтай надзеі: чаго чакаць у семдзесят гадоў! Але стары, як відаць, не спаў у шапку, стала ўдава хадзіць уцяжку, а потым вазьмі дый нарадзі яму зноў дачку. А цераз год — другую.

Бачыць дзед — не на яго жаданне справа хіліцца, і высватаў сабе дзеўку-саракавуху, незамужку. Начальства паглядзела на гэты ўчынак праз пальцы, нават поп не выклінаў з амбону. Толькі не спраўдзіла надзей і трэцяя жонка. Але дзеда не выпусціла з кіпцюроў. «Жыві, кажа, галубок, даўжэй, ад мае дачкі будзе абавязкова табе ўнучак. Вось і чакай яго».

Дацягнуў дзед да дзевяноста, і сапраўды падаравала яму хлопчыка апошняя дачка. Так і пераваліў сакольнік цераз дзесяты дзесятак, гадуючы таго ўнучка, каб, як толькі пачне ён разумець, што да чаго, перадаць сакрэт свайго лячэння і саміх лекаў. Вадзіў за сабою малога па лесе, збіраў разам зёлкі. Калі таму мінуў шаснаццаты год, дзед прымусіў яго самастойна зварыць мазь ад пералому і саставіць хвораму паламаныя косці.

Дапэўніўшыся, што хворы пачаў хадзіць, дзед паклікаў унука і сказаў: «Ідзі на могілкі і выкапай пад крайняю бярэзінай яму. Толькі сам капай, каб ніхто не памагаў. Выкапаеш, пакладзі мяне ў труну, яна ўжо гадоў дзесяць пад паветкаю стаіць, сам рабіў, браку няма. Ідзі, а я тым часам памыюся, чыстую кашулю ўзлажу».

Пацалаваў унука, а калі той вярнуўся з могілак, дык дзед сядзеў у садку пад яблынькай, проста на траве, чысты, светлы, з усмешкаю на твары. Давай унук гукаць, а стары ўжо не адказвае: адбыў у невядомыя краі.

— Што тут праўда, што не — цяжка сказаць, — Канстанцін Міхайлавіч пасунуўся ў цянёк, — за што куплена, за тое і аддадзена. Я гэта з дзесятых вуснаў чуў, людзі людзям гаварылі, але ўсе версіі зусім аднолькавыя. А як табе перадавалі?

Біяграфія сакольніка была для мяне ў навіну. Мой бацька спыняўся толькі на незвычайным умельстве дзеда: у тых выпадках, калі пасавалі найлепшыя хірургі, звярталіся да сакольніка. Ён састаўляў косці рукі ці нагі, густа намазваў зверху прынесенай з сабою маззю і браў у лубкі — кляновыя дошчачкі, таксама свае работы.

Канстанцін Міхайлавіч выслухаў і паківаў галавою.

— Так. Не помню, ці ў самой Мікалаўшчыне, ці ў якой з суседніх вёсак канчалі будаваць хату, заводзілі бервяно на апошні вянец. Яно сарвалася і перабіла хрыбет пажылому ўжо чалавеку. Дактары асудзілі яго на вечную нерухомасць. Тады сваякі кінуліся да сакольніка. Ён паслухаў і кажа: «Добра, заўтра пад вечар я ў вас буду».

Сапраўды, не паспела назаўтра зайсці сонца, прыджгаў. Ды яшчэ два гаршкі мазі фунтаў па дзесяць прынёс у торбачцы. А з Нягневіч у нашыя мясціны за суткі і добрым канём толькі-толькі прыехаць. «Я, кажа, напрасцякі, дзе лугам, дзе разоркаю».

Палажыў ён таго чалавека, як ты казаў, на кляновую дошчачку, другою прыціснуў зверху, вымазаў на яго адзін гаршчок мазі і моцна ўкруціў хворага ў ручнікі. Другі гаршчок аддаў гаспадыні: «Пастаў у склеп, цераз тыдзень здымі верхні ручнік, абкладзі хворае месца маззю, як гразёю, і зноў закруці. I няхай ён ляжыць на сонцы».

Выпіў дзед паўкварты гарэлкі, пажаваў гурочка і за работу нічога не ўзяў.

«Калі ён паправіцца, кажа, няхай прывязе мне пуд пшанічнай мукі, не куплёнае, а свайго памолу. У мяне зубоў мала, я цяпер больш зацірку ем».

Цераз месяц хворы пачаў хадзіць і першым чынам запрог каня і павёз муку ў Нягневічы. Сустрэў яго сакольнік і дзякуе: «Добра, што слова трымаеш. А муку вязі назад, я свае намалоў. Мне ж толькі трэ было дазнацца, ці хутка паправіўся ты. Каб гадоў дзесяць назад, я сам бы адведаў цябе, а зараз цяжкавата, дзевяты дзесятак размяняў».

Напаіў, накарміў ён прыезджага і толькі тады адпусціў дадому. «Жыві, кажа, і падбрыквай, толькі пад бервяно лішне не лезь. Ад паўторнага палому і я не вылечу».

— Паходзім яшчэ, Максіме! — Канстанцін Міхайлавіч падняўся і не міргаючы паглядзеў на заход сонца. — Адвячорак добры.

Ён ішоў, пільна прыглядаючыся, па сцежачцы ў глыбіню парасніку.

— Вось так і нам бы трэба, — раптам загаварыў ён, падразаючы рыжык, — не паміраць, пакуль не скончыш галоўнае справы.

У машыне Канстанцін Міхайлавіч сядзеў, выставіўшы правую руку на вецер.

— Гэтую гісторыю пачуў я ўжо, калі мы пераехалі ў Альбуць. Казалі, што віленскія дактары давалі старому вялікія грошы за сакрэт ягонай мазі. Я б яму і годнасці акадэміка не пашкадаваў. I за лекі, а больш за навуку на свеце жыць.

— Жыццё ў Альбуці ўзбагаціла мяне веданнем людзей. Тут я спачатку пачуў бясконцыя апавяданні пра Дзынгалу, а потым і пабачыў яго самога. Так дражнілі аднаго з мікалаўскіх сялян, бо ў маленстве ён спяваў:

Гаварыў Дзынгала смешна шапялявячы. Ніколі не паўтараўся, і слухалі мы яго разявіўшы рот. «Паефалі, — „х“ і „ш“ Дзынгала вымаўляў як „ф“, — мы з братам араць. Аралі-аралі, назаўтра пафлі сеяць — няма раллі. Чорт раллю ўкраў. Пасеялі мы на месцы ўкрадзенай раллі гароф.

Зарадзіла так, што няма куды падзець таго гарофу. Пачалі карміць ім кабана. Вырас кабан, раз’еўся. Паклікалі дванаццаць чалавек біць яго. Мужчыны закурылі, а маці ўпусціла кабана ў фату. Пакурылі, пара кабана біць, а яго няма. Фукалі-фукалі, трафа галоў не паскручвалі. Дзе кабан? Тады нефта адгарнуў венік у качэргаф, аж япрук пад венікам».

I яшчэ гэтак расказваў Дзынгала: «Раней цяжка жылося, ой, як цяжка! Вядома: панскае горла — як суконнае бёрда: колькі ні дай, усё глыне. А мужыку — ні абразоў памаліцца, ні нажа зарэзацца. Зямля — адзін пясок. Дый колькі тае зямлі — як старой бабе сесці. А тут яшчэ гора: дзед нарадзіўся, а бацька памёр. I немаведама, што рабіць: ці дзеда хрысціць, ці бацьку хаваць. У хаце грошай ні капейкі. Маці кажа мне: „Ідзі на плыты“.

Пагналі мы плыты ў Коўню. Усё добра было, узялі разлік у падрадчыкаў-шафароў. Ідзём назад. Ідзём дзень, ідзём два. Я быў малы, стаміўся. Кажу сваім плытагонам: „Вы ідзеце, а я адпачну“. Пайшлі яны, пакінулі мяне аднаго.

Тут нахапіўся вечар. Страшна ў лесе. Я ўзлез на елку, сяджу і калачуся. Аж прыйшла нейкая пара, паніч і паненка. Селі яны пад маю елку. Выпілі віна, з’елі панскіх марцыпанаў дый давай цалавацца. Паненка і гаворыць: „Слухай, кахане! А хто ж будзе наша дзіця гадаваць?“ Ён падняў вочы на неба і адказвае: „Той, хто над намі“.

Тут я не ўтрымаўся ды як гукну: „А ліха ж вашай галаве! Вы будзеце любіцца, а я вашы дзеці гадаваць!“

Яны перапалохаліся і паўцякалі. А я скок з елкі. Папіў віно, паеў марцыпаны — і ў Мікалаўшчыну…»

Канстанцін Міхайлавіч зрабіў перапынак. Пазваніў, умовіўся наконт заўтрашняй сустрэчы ў Акадэміі для рэдагавання чарговага раздзела руска-беларускага слоўніка.

— З Дзынгалы, — вярнуўся ён праз некаторы час да няскончанай размовы, — калі помніш, у мяне ўзяты эпіграф да апавядання «Калектыў пана Тарбецкага». А наогул я шмат смешных апавяданняў запісаў і перад семінарыяй і ўжо навучаючыся ў ёй. Адзін сшытак назваў: «Наша сяло, людзі і што робіцца ў сяле». I псеўданім сабе прыдумаў «Карусь Лапаць». Той сшытак павінен недзе ў Вільні быць, калі не загубіўся.

На маю заўвагу, што апошняе апавяданне, праўда, крыху ў сціслейшым выглядзе, я чуў ад настаўніка, Канстанцін Міхайлавіч сказаў:

— Такія рэчы па свеце вандруюць… Адзін злажыў, а дзесяць паправіла…

Верагодней за ўсё, што мой настаўнік чуў гісторыю з тых самых вуснаў, што і я, калі Канстанцін Міхайлавіч выкладаў методыку роднай мовы на настаўніцкіх курсах у Слуцку.

Я назваў прозвішча настаўніка. Канстанцін Міхайлавіч пакруціў галавою:

— Не ўспамяну. А ў Слуцку я шмат чытаў і расказваў… Жыў і такі чалавек у Мікалаўшчыне. Толькі Дзынгала быў павольны і ляны, а гэты — другога гатунку: гарачы і порсткі. Паехаў ён зімою па сена. Пакуль пароўся каля стажка, кабыла не захацела мерзнуць, адарвала повад, завярнулася і ходу дамоў. Дзядзька за ёю. Як ідзе павольна — і кабыла рушыць ступою, а паспрабуе падбегчы, дагнаць — і яна шыбчэй. Гэтак дражнілася да самага дому. Дзядзька задыхаўся, увапрэў, ад злосці аж дрыжыць. Не трапіла пад рукі попліскі на дварэ, дык ён ускочыў у хату і крычыць жонцы:

— Давай сякеру!

— Нашто табе?

— Засяку кабылу.

Добра ведаючы мужаў характар, жанчына не адгаворвала яго, а наліла вялізную міску гарачай-гарачай капусты.

— На з’еш, а то здарожыўся. Падмацуешся, тады і засячэш.

Пакуль ён скідаў кажух, мыў рукі і ўпраўляўся з капустай, прайшло добрых паўгадзіны.

Жонка дастала з-за лавы сякеру і падала яму, а сама пасміхаецца:

— То ідзі ўжо хіба, засячы.

Дзядзька глянуў на яе, усё зразумеўшы:

— Хітрая ты!

I пайшоў выпрагаць кабылу.

Канстанцін Міхайлавіч сядзіць на лаўцы пад вязам, паглядаючы на сцірту свежанапілаваных і наколатых бярозавых дроў. Раскалоў і я некалькі паляняк і зараз прысеў каля яго пакурыць.

— Не тая сіла ўжо. Раней я да гэтай работы нікога не дапускаў. Сам і пілаваў і калоў. Яшчэ ў вайну колькі карчоў навыварочваў на паліва ў Клязьме. А ў цябе сіла ёсць, колеш хвацка. Нарыхтаваў ужо на зіму паліва?

Я прызнаўся, што гэта зрабілі пільшчыкі.

— Часу шкада, дзядзька Якуб.

— А здароўя не шкада? — крыху нездаволена перапытаў ён. — Зарадку ж робіш? Дык коліва — самая лепшая зарадка.

I загаварыў на іншую тэму.

— Неўзабаве навучальны год пачынаецца. Вось ужо колькі часу я нічога не выкладаю, а надыходзіць гэтая пара — і агартае мяне нейкая турбота. Прачнуся раніцаю і ўсё не магу зразумець, што мне рупіць? Добра ведаю, ніякага клопату няма: ні ліста неадказанага, ні артыкула недапісанага, ніводнай справы недакончанай. А душа свярбіць. Потым пачынаю здагадвацца, гэта мяне цягне ў клас. Паглядзець, ці лаўкі ў парадку, ці печы добра паляцца, вучнёўскія спісы праверыць. Відаць, недзе ў косці ўелася настаўніцкая закваска…

Пацягнула вячорным халадком. Канстанцін Міхайлавіч падняўся разам са мною.

— Правяду цябе.

Дарогаю зноў загаварыў пра школу:

— Лёгка цяпер вучыцца дзецям. Кніжак — колькі хочаш, паперы і сшыткаў — хоць заваліся, настаўнікі — усе з вышэйшай адукацыяй. Калі дзіця не пойдзе ў час у школу, адразу ледзь не следства наладжваецца. Дамоў прыходзяць, апытваюць.

Мы прыселі ў павільёнчыку каля Дома друку выпіць па шклянцы піва.

— Я вельмі рваўся ў школу, думаў, з пераездам у Альбуць патраплю. Але не спраўдзіліся мае надзеі. Дома падлічылі, што наймаць кватэру ў Мікалаўшчыне, карміць нас усіх там — задорага. I вырашылі ўзяць «дарэктара», балазе вучняў у нас была цэлая куча. Яська Базылёвых — гэтак па-вулічнаму звалі яго, а поўнасцю — Іван Васільевіч Міцкевіч. Добры потым настаўнік з яго выйшаў і таварыш слаўны, часта падтрымліваў мяне ў цяжкія часіны…

Ну, пра гэта не буду расказваць, вярнуся і ўкладу табе сёння ж цыдулу ў тваю векапомную кнігу. Бывай здароў!

I павольна пайшоў, лёгка ўспіраючыся на ядлаўцовы кіёк свае ўласнае работы.

Яшчэ за брамай адчулася, што ў Коласавым двары сёння творыцца нешта не зусім звычайнае. Дзіцячыя галасы то гучаць на высокіх, ледзь не спеўных нотах, то сціхаюць, і тады чуваць глухаватае пакашліванне гаспадара.

Колас сядзіць на лаўцы ў садзе, а супраць яго, проста на траве, хлопчыкі і дзяўчаткі. Дзесяцера, а можа, і больш. Белыя кашулькі і кофтачкі, яркія піянерскія гальштукі. Размова, відаць, пачалася даўно. Пытанні сыплюцца адно за другім, і Канстанцін Міхайлавіч ледзь упраўляецца адказваць.

Асабліва шчыруе адзін вельмі напорысты хлапчук. Яму гадоў з дванаццаць, але цікаўнасці хапіла б на некалькі дарослых. Светлыя, выгараўшыя ад сонца валасы — неслухмяныя, пад пáру хлопцаваму характару. Ён усё прыгладжвае віхор далонню і перабівае сваіх сяброў і сябровак. Гэта не падабаецца сярэдніх год чалавеку, якому, відаць, даручана духоўная апека над цікаўнымі гасцямі. Ён стаіць трохі ўбаку, за спінай Канстанціна Міхайлавіча і на мігі спрабуе ўтаймаваць хлопца.

А той не ўпыняецца. Паспеў папытаць, колькі людзей жыве ў Мінску, ці далёка адсюль аўтамабільны завод, і зараз не на жарт засмуціўся: як гэта Колас не ведае, што можна сягоння паглядзець у кіно.

Адшукалі газету, прачыталі назвы сённяшніх кінафільмаў: на жаль, стужкі, якую так хацелася ўбачыць хлопцу, у праграме няма.

— Наконт кіно я не загадчык, — суцяшае Канстанцін Міхайлавіч, — а вось тэлевізар пакруцім вечарам у ахвоту.

Хлопчык відавочна расчараваны. Столькі ехалі, столькі часу жылі надзеяй пабачыць фільм на свае вочы. I вось табе маеш! Нават усёмагутны, як яму здавалася, Колас не можа даць рады.

Аднак збянтэжанасць хутка мінае і хлопчык зноў кідаецца ў роспыткі:

— Над чым вы зараз працуеце? — I, мусіць, каб паказаць, што ім кіруе не звычайная цікаўнасць, нечакана дадае: — Народ чакае вашых твораў…

— А ты так добра ведаеш, чаго чакае народ?

Колас стрымлівае ўсмешку. Ён ловіць у абвыклым, шмат разоў чутым, пытанні нейкае новае адценне патрабавальнасці. I адказвае зусім сур’ёзна, можа, толькі крыху прасцей, чым зрабіў бы гэта дзе-небудзь на чытацкай канферэнцыі. Так, ён працуе, канчае пісаць кнігу пра маладога настаўніка, які даўным-даўно, яшчэ да Кастрычніка, навучаў грамаце дзяцей у глухіх беларускіх вёсках.

На размову падыходзяць сябры, яны прыйшлі пабачыцца, пацікавіцца, як здароў Канстанцін Міхайлавіч.

— Гэта мае даўнія прыяцелі, выхаванцы дзіцячага дома, — тлумачыць Колас. — Мы пачалі перапісвацца адразу пасля вайны, а вось і сустрэліся. Яны сабраліся ў падарожжа па Беларусі дый сюды завіталі. На ўласным транспарце…

Сапраўды, у цяньку каля варот стаіць воз на жалезным хаду. Да яго навязана буланая канячка. Яна час ад часу абмахваецца ад мух надзетай на галаву аброчнай торбаю. На возе, як высвятляецца пазней, падарункі Коласу: раннія яблыкі, гуркі, морква, усё, што вырасцілі выхаванцы ў садзе і ў агародзе сваім клопатам.

Канстанцін Міхайлавіч пачынае бліжэй знаёміцца з гасцямі і нейкім чынам угадвае, як зваць шустрага хлопца, нястомнага апытвальніка. Гэта выклікае шумнае захапленне.

Малыя адзін перад адным гавораць, кім яны будуць, калі стануць дарослымі.

Нарэшце гасцей клічуць у дом — падмацавацца пасля дарогі.

— Дзеці вайны, — смутнавата гаворыць да сяброў Колас. — Цяпер усе мы павінны быць ім за бацькоў і за маці. Вы заўважылі, якія яны выбіраюць сабе прафесіі. Вось гэты востры арол, што мяне ўсё пытаннямі прыціскаў… Я думаў, ён скажа: хачу быць інжынерам. Аж не: глебазнаўцам. Дагадзіў майму сэрцу. Я не раз казаў: чалавек не павінен адрывацца ад зямлі, ад тых, хто жыве на ёй, ад таго, што на ёй расце.

Некаторы час у доме Коласа пануе незвычайнае ажыўленне. Як ні стрымліваюцца госці, як ні стараюцца быць цішэй і салідней — не ўтрываць. Дабрадушлівы сабака адбівае лапамі мяч, шустрая лісічка, хоць і ідзе да рук, але, бліснуўшы, як маланка, рудым хвастом, хапае мяса і хавае ў кутку дрывотні.

Канстанцін Міхайлавіч парушае свой працоўны расклад і не расстаецца з дзецьмі. Падараваў кніжкі з надпісамі, вечарам расказвае пра хараство родных палёў і лясоў над Нёманам, прыгадвае Піншчыну, дзе ён калісьці настаўнічаў.

Дзеці слухаюць уважлівыя, пасур’ёзнеўшыя. Іх упершыню так вучаць, не навучаючы, а паказваючы, малюючы жыццё.

Надыходзіць час расставацца. Канстанцін Міхайлавіч бярэ ў абедзве рукі працягнутыя да яго загарэлыя лапкі. Пасля не вытрымлівае і прыціскае да сябе нейчую ўскудлачаную галаву.

— Ну, шчасліва, шчасліва!

Развітаўшыся з гасцямі, ён хмурнее. Прыслухоўваецца да цішыні раптоўна змоўкшага дома, нібы выклікае сюды водгулле дзіцячых галасоў.

— Прыляпіўся, — Канстанцін Міхайлавіч падкрэслівае даўняе значэнне гэтага слова, — прыляпіўся да іх душою. Сяджу і чакаю: зараз прыбягуць, пачнуць церабіць: пачытай, раскажы!

На некаторы час ён змаўкае.

— У педтэхнікуме сярод маіх студэнтаў на кожным курсе былі выхаванцы дзіцячых дамоў. Мне заўсёды хацелася, каб яны не адчувалі сябе сіротамі. Ды хіба пакінула пасля сябе хоць адна з мінулых войнаў столькі абяздоленых, столькі сірот?

Колас паглыбляецца ў развагі.

— А як надзяліць іх усіх добрым клопатам, абкружыць цёплай чалавечай спагадай? Некаторыя бяруць дзяцей з дзіцячых дамоў на выхаванне, у сямейнае кола. Гэта добра, але не ўсім пад сілу. Што, каб арганізаваць нешта накшталт грамадзянскай апекі? Напэўна, знайшліся б людзі з дастаткам і душэўнай прыхільнасцю да гэтай справы. Наведвалі б хлопчыка ці дзяўчынку ў дзіцячым доме, пісалі б ім лісты, спраўлялі б тады-сяды адзежыну або даравалі якую дробязь — шапачку, хусцінку. А пад час вучобы запрашалі б да сябе на вакацыі. Глядзіш, і дзіця жыло б пры сям’і. I апекунам была б уцеха пад старасць. Дабро, яно ж не гіне, дабром і абзываецца.

— Зусім забыўся ты пра мяне, — Канстанцін Міхайлавіч сустрэў мяне ўсмешлівым дакорам. Ён ведаў, што я на некалькі дзён выязджаў у вобласць, выступаць перад чытачамі.

— За гэта пасядзі тут адзін, я на паўгадзіны з’езджу ў горад. Трэба таму-сяму грошай паслаць.

I паказаў некалькі паштовых пераводаў.

— Гэтаму — трэба хату перакрыць, — Канстанцін Міхайлавіч пералажыў верхні перавод уніз, — а вось, — ён паказаў пальцам на наступны перавод, — жанчына пісала, што на карову не хапае. Тут — дзецям крыху пасылаю, засталіся без бацькі па вайне, а нядаўна і маці памерла. I яшчэ ёсць просьбы, ды ўсіх не адзеліш. Можа, і пакрыўдзіцца хто, скажа: глухі стаў Якуб Колас. Але мне здаецца, што на сапраўды пільныя патрэбы я адгукаюся.

Справа з асабістымі пазычкамі і дапамогамі вялася здаўна: калі гаварыць пра вядомы мне час — дык ад выкладання ў Мінскім педагагічным тэхнікуме.

Канстанцін Міхайлавіч часта падтрымліваў студэнтаў. Але гэта была іншая справа. Ён тады добра ведаў і мог дапэўніцца, каму і ў якой меры дапамагчы: у аднаго пазнілася дапамога з дому, у другога стыпендыі не хапала, каб замяніць порткі, што пачыналі свіціцца на каленях, трэці кволіўся здароўем і меў патрэбу ў шклянцы малака.

Цяпер у сяброўскіх гаворках яму часта раілі перад пасылкай грошай хоць бы спытацца ў райвыканкоме ці сельсавеце: пражывае такі і такі ў такім і такім месцы, якое ў яго матэрыяльнае становішча. Можа, гэта проста дармаед, якому не хочацца працаваць.

Буду я яшчэ задаваць людзям работы, — звычайна адказваў Канстанцін Міхайлавіч. — Каб у раёне маглі дапамагчы, дык дапамаглі б. Пасля такой вайны гора і нястач у людзей не абярэшся. I людзям трэба верыць. Думаеце, хлопцы, лёгка разявіць рот, каб папрасіць што-небудзь? Ой, цяжка! Ну, няхай я раз памылюся, затое дзесяць разоў падам руку тым, каму яна трэба.

I сапраўды, амаль беспамылкова выбіраў з свае агромністае пошты лісты, якія патрабавалі грамадскай, дзяржаўнай ці асабістай дапамогі. Гэта не раз пацвярджалася. У адказ прыходзілі падзякі і запрашэнні на ўлазіны ў перасыпаную хату, на свежы тварог ад купленай з яго дапамогай каровы ці на клубную вечарынку, дзе будуць танцаваць пад нядаўна набыты гармонік.

Аднойчы да Канстанціна Міхайлавіча, проста ў Акадэмію, з’явіўся малады чалавек, даволі добра апрануты, падчапураны, са свежым пахам парыкмахерскага адэкалону. Хвалюючыся, але ўсё ж цвёрда, хоць на шчоках успыхвалі ружаватыя плямы, загаварыў:

— Пяць гадоў назад вы памаглі мне… Я скончыў школу… Зараз на добрай рабоце… Прынёс вам пазыку… I хацеў бы паціснуць руку, якая…

Падрыхтаваныя загадзя словы пераселі ў яго горле.

— …якая… — паўтарыў ён, зрабіў рашучы крок да Канстанціна Міхайлавіча і закончыў зусім нечакана: — …якую я хацеў бы пацалаваць.

Канстанцін Міхайлавіч разгубіўся не менш за наведвальніка, скоранька адышоўся да сцяны і схаваў рукі за спіну.

— Ну, ну, — сказаў ён. — Ты, брат, цалуй рукі сваёй дзяўчыне… А я… Ну, дзякуй, што прыйшоў, што ўспомніў.

Малады чалавек пырснуў светлым хлапечым смехам. Кара надзіманасці злузалася, ён пачуўся свабодна і прамовіў:

— А я жанаты! — і зноў засмяяўся. — Вось вам ад жонкі гасцінца.

I вылажыў са скрутка на бліскучы віцэ-прэзідэнцкі стол белы сыр і пляйстру пахучага мёду.

Канстанцін Міхайлавіч зірнуў на мяне. Вочы яго весела паблісквалі, відавочна, цешыўся са слаўнай непасрэднасці гэтай сустрэчы, з маладога чалавека, які стаў на троп, мае сям’ю, а выглядае як шчаслівае хлапчанё.

Адчуўшы ў Коласе ветлівую прастату і ўлавіўшы яго лагодны настрой, наведвальнік не адступаўся:

— То ад жонкі, а гэта, калі можна, ад мяне, — і выцягнуў з кішэні пляшку недарагога ягаднага віна.

— Гэтак шчыруючы, ты, браток, усе свае набыткі на вецер пусціш, — пасміхнуўся Канстанцін Міхайлавіч. — Ты ў партыі?

— Кандыдат, — не разумеючы, куды хіліцца размова, адказаў малады чалавек.

— Гэта добра. Але чаму ж ты прыходзіш з выпіўкай да старога ды яшчэ ў рабочы час?

Не адчуўшы жарту, той памкнуўся апраўдвацца, а Канстанцін Міхайлавіч, пазіраючы з-пад брывей, удавана строга адчытваў:

— Што ў цябе, свята якое?

— А такі свята. Сына ў загсе запісаў, — твар маладога чалавека зрабіўся яшчэ больш шчаслівы, — і з вамі гавару…

— Гэта свята малое… Вось хіба — сын. Як жа назваў яго?

— Так, як вас. Мы з жонкай даўно прымералі: будзе хлопец — значыць, Якуб, а калі дзяўчына — назавём іменем вашай маці.

Канстанцін Міхайлавіч быў расчулены. Адышоўся да акна, правёў рукою па вачах.

— Вось што, — ён павярнуўся да маладога чалавека, — згортвай свае пачастункі ды кіруйся да мяне ў хату. Можа, пакажаш дарогу? — папрасіў ён мяне.

Правёў нас да дзвярэй кабінета:

— Я хутка вызвалюся. Пасядзіце, пагутарце там. — І ўжо зусім весела дадаў: — Толькі пляшкі без мяне не адкаркоўвайце. Чокнемся разам за малога Якуба.

Ідучы насустрач людской патрэбе, Канстанцін Міхайлавіч не любіў марных патрат, неразважлівага выдаткавання ніякіх сродкаў і мог здацца, што называецца, скупаватым. Ён патрабаваў акуратна гасіць святло, выходзячы з пакоя, і дома і, яшчэ больш, у гасцініцах, не напальваць залішне печаў, не марнаваць і не выкідаць рэчаў, прыдатных да ўжытку.

Сам ён у побыце здавольваўся да смешнага малым: еў мала, без асаблівага выбару, абы гарачае, гарнітур, да якога прывыкаў, гатоў быў насіць некалькі год, так што сынам амаль сілком даводзілася змушаць яго апрануць новы. Нават пісаў і то на другім баку сваіх чарнавікоў: гэта яшчэ задасць немалога клопату даследчыкам.

Ва ўсім гэтым адгукалася здабытае ўласным гарбом у першай палавіне жыцця веданне, чаго варта праца. Калі куплена рэч, скажам, крэсла, пачак паперы, чаравікі, значыць, яна павінна служыць доўга, на ўсе закладзеныя ў ёй магчымасці. На тую ці іншую рэч, разважаў Колас, затрачаны матэрыял, сродкі, а галоўнае — чалавечая праца.

Іменна працу шанаваў Колас, і толькі гэта пабуджала яго да ашчаднасці. Во іначай не падпісваўся б ён на пазыку амаль на палавіну ганарару за свае творы, не адсылаў бы і не аддаваў просьбітам значную частку акадэмічнай зарплаты кожны месяц.

Колас не быў добранькі слязлівай дабратою, ён адчуваў унутраны абавязак падтрымаць, а часамі і выратаваць чалавека. I зрабіць гэта моўчкі, каб не пакрыўдзіць таго, каму дапамог.

Вось і зараз ён неахвотна паказваў мне падрыхтаваныя да адсылкі пераводы. Для яго гэта была пільная справа, а далікатнасць не дазваляла проста, без тлумачэння пакінуць аднаго чалавека, які зайшоў у хату.

Чакаючы Канстанціна Міхайлавіча, я дастаў кнігу «для ўсяго, што лезе ў галаву», каб прачытаць паабяцаную мне «цыдулу». Але там ляжалі вырваныя з «Новай зямлі» раздзелы: «Дарэктар» і «Начаткі».

На аркушыку, прыколатым да ўкладкі, было напісана і закрэслена некалькі радкоў, як відаць, пачатку «цыдулы»: «Вучыліся мы ў свайго „дарэктара“ па-рознаму, пэўней кажучы, як хто мог і хацеў. Праўда, хацення паддавала бацькава папружка…»

Ніжэй ішлі радкі з буйных літар:

Неўзабаве з’явіўся аўтар запіскі, не хаваючы ўсмешкі на вуснах.

— Не трэба жаваць перажованага. Давай пойдзем далей. Я ноччу мала спаў і тое-сёе ўспомніў. Па якіх кнігах я вучыўся? Дома па Ушынскаму, чытаў «Родное слово» и «Детский мир». У школе я пазней натрапіў на хрэстаматыю «Северо-западный край» Адзінцова і Багаяўленскага. Жывучы ў Мінску, пасля прыезду з Куршчыны, бачыў гэту кнігу ў аднаго з настаўнікаў педагагічнага тэхнікума. Паглядзеў яе, і здалося — як быццам усё сваё маленства перагарнуў. Была ў гэтай хрэстаматыі байка Крылова «Леў і воўк». Дасюль яе помню.

Хоць, вядома, ніякіх доказаў не патрабавалася, Канстанцін Міхайлавіч прачытаў байку без запінкі.

Байкі Крылова падараваў мне дзядзька Антось. Як ён дагадзіў мне! Пабудзіў на досвітку і даў у рукі: «На, цешся!» А купіў ён кнігу ў нядзелю на кірмашы. Быў гэта, помніцца, дадатак да «Нівы», на кепскай паперы, з цьмяным шрыфтам. Але даражэйшага падарунка ў той час я сабе не ўяўляў. Кнігу ў Стоўбцах пераплялі, і я клаў яе ў торбачку, выбіраючыся на пасту.

Праз некаторы час у маёй пастухоўскай торбе з’явіўся Пушкін. Як я чытаў яго! Наўзахапкі і шкадуючы, пакідаючы на заўтра. Умацую кнігу дзе-небудзь у развіліне дрэва, у расошцы, і стаю ці ківаюся перад ёю, як перад абразом або перад люстэркам. Чытаю-чытаю, аж пакуль не вывучу старонку на памяць. Тады перагарну і бяруся за другую.

Гэта дапамагло мне перакладаць «Палтаву». Відаць, тады ўжо, у гады маленства, прымяраў я да Пушкіна беларускае слова. Некаторыя мясціны «Палтавы» даліся перакласціся лёгка, з першага чарнавіка. А наогул пасядзеў над гэтай работаю доўга.

Паэма так аўладала мною, што нічога іншага рабіць не мог, ні аб чым не дбаў і не помніў. Начамі не спаў. Толькі прымружу вочы — пачынаю сніць, нібы пераклаў якраз тое месца, што не ўдавалася. А зараз ліецца свабодна, роўна, лёгка. Адна бяда: прачнешся — і забыў усё чыста. Тады я навучыўся прымушаць сябе прахватвацца і запісваць тое, што сасню.

Марыя Дзмітраўна трывожыцца пачала: «Спі ты, Костусь, а то ўсшалееш, чаго добрага». Я нават думаю, што яна мне цішком падсыпала ў чай парашкоў на сон. Трэба сказаць праўду, што высненыя радкі раніцай здаваліся не такімі ўжо і ўдалымі. Я іх амаль не скарыстаў. Адна толькі мясціна пайшла ў друк. Я вельмі доўга думаў над ёю і запісаў, прачнуўшыся ноччу:

А як скончыў работу, стала і радасна і сумна: няўжо гэта ўсё? Хацеў брацца яшчэ за якую пушкінскую рэч. Аблюбаваў сабе «Домік у Каломне». I зрабіў бы, ды нешта адцягнула, перашкодзіла.

Але ў маленстве і потым у юнацтве, хоць прыйшлі і ўзварушылі ўсю душу Пушкін, а за ім Гогаль, Крылоў надоўга заставаўся недасяжным літаратурным богам.

— На Арцюхаўскіх азярынах мой бацька з Антосем часцяком лавілі рыбу. Дзядзька тут цалкам перакінуўся на рыбацтва. Не помню нават, ці захавалася ў яго ў Альбуці стрэльба. Перад дажджом рыба добра ловіцца. Неяк у другой палавіне лета ўдвух цягалі сетку, а я ішоў па беразе. I што, ты думаеш, рабіў? Чытаў ім уголас крылоўскае «Да салаўя»:

Багата тады налавілі рыбы. Дзядзька Антось усё жартаваў: «Рыба заслухалася салаўя і сама палезла ў сетку».

Другі раз пайшлі мы на рыбу толькі з дзядзькам. Нічога не лавілася, я ўжо вылез з рэчкі, а ён пужаў рыбу з «рáсы», гэта такая доўгая рачная трава. Хацеў і дзядзька выбірацца на бераг, а потым усміхнуўся і гаворыць: «Ану, зачні свайго „Салаўя“!» Я завёў:

Дзядзька пужнуў раз, пужнуў два — і тут проста на бераг, мне пад ногі, выкаціўся мянёк фунты на чатыры. От пасмяяліся мы тады…

Дзядзька кажа: «Ён сілá збаяўся ды скок проста на бераг». I кладзецца ад рогату.

Канстанцін Міхайлавіч таксама смяецца, нібы яшчэ і дасюль шчаслівы той дзіцячай рыбацкай удачай.

— Школу я скончыў, калі мне было гадоў дванаццаць. Вучыўся толькі дзве зімы, пачаў адразу з другога аддзялення: ад навукі Яські Базылёвых нешта ўсё ж такі засталося ў галаве.

Настаўнікам у нас быў нейкі Корзун, чорны, як цыган. Каму больш дзякаваць за першыя барозны навучання, Яську ці яму, не ведаю. Адно скажу, калі я, ужо будучы настаўнікам, злаваўся на вучняў і гатоў быў выкпіць каго-небудзь з іх або пакараць, дык заўсёды стрымліваў сябе: «Ты ж не Корзун».

Граматна пісаць навучыўся сам. Рабіў такім чынам: перапісваў байкі па памяці, а пасля правіў па кнізе. Добрую памяць меў, дапамагала.

— Школа была ў Мікалаўшчыне. Туды нас спярша вазілі, потым сялілі ў бацькавых братоў ці наймалі кватэру за натуральную плату: дровы, бульба, мука.

Я любіў альбуцкую хату і сумаваў па ёй. У суботу пад вечар, адвучыўшыся, мы беглі дамоў. Лугам, лугам! Хораша было. Тут табе і лес, і Нёман. Зімою, калі хутка цямнела, нас баяліся пускаць адных. Але ж мы былі хлопцы-лесавікі, валілі цераз лес смела. Нават касавурыліся, калі перад нядзеляю, у асабліва цёмныя піліпаўскія вечары, прыязджаў па нас дзядзька.

Канстанцін Міхайлавіч паглядзеў на маю папяросу. Ён ужо кінуў курыць, але заўсёды прасіў гасцей не зважаць на гэта.

— Мне ўжо не хочацца курыць, а дым нюхаю з задаваленнем, — казаў ён.

На гэты раз, відаць, яго пацягнула закурыць. Пакруціў у руках пачак з папяросамі, прамовіў.

— Скончыўшы школу, я легалізаваў курэнне. Праўда, толькі перад маці. Бацькі баяўся, хоць ведаў, што ён нейкім чынам вылучаў мяне сярод братоў і сясцёр і мякчэў, гаворачы да мяне. Бачачы маю прагу да чытання, ён стараўся кніжак, нават купляў іх тады-сяды.

А расстацца з капейкаю было яму не так лёгка. Дый капейкі тыя цяжка даставаліся, і шчадзіліся яны на зямлю. Колькі ні ўспамінаю гаворкі дзядзькі з бацькам, заўсёды ў іх была адна турбота: хоць драбочак, хоць сіняпёсу, але свайго.

Бацька шкадаваў мяне. У сялянскім разуменні шкадаваць важыла больш, чым любіць. Помніш народную песню?

Канстанцін Міхайлавіч хвіліну падумаў.

— Матыў яе нагадвае «Ці свет, ці світае».

— Я быў міжвольным сведкам бацькавай размовы з Антосем. Яны сядзелі ў хаце ўдваіх, выпілі паўкварты цішком ад маці і не заўважылі, што я ляжу на печы пад халатом.

«Шкада мне Костуся, — так і сказаў бацька. — Школа скончана, а яму яшчэ хочацца навукі. З тым, што ён умее, і ў пісарчукі не выб’ешся. Дый што гэта за доля пісарская! П’юць яны, бо ад зямлі адарваліся, а да неба не ўзляцелі.

I кожнаму, хто ў воласць прыйдзе, так і глядзяць у кішэню: ці не тырчыць адтуль корак. А гаспадара з хлопца таксама не будзе. Хоць ён і рупны, і старанны, а пра сваё думае, усё цікуе, каб аднаму застацца».

Дзядзька Антось слухаў, ківаў галавою і, мне здалося, хліпнуў носам: ён быў вельмі чулы і скоры на слязу.

А бацька гаварыў далей: «Можа, і разумна ты зрабіў, браце Антось, што не ажаніўся. Бо я от напладзіў поўную хату жабракоў. Нават калі б удалося зямлі купіць, усе яны на ёй не пракормяцца. Трэба па свеце разганяць. Ну, дзяўчаты замуж павыходзяць, каб толькі пасагу ім наскрэбці, беспасажных не надта хапаюць. А хлопцы? У прымы прыстануць хіба. Прымачы хлеб сабачы, а ўсё ж лепш, чым ніякі. I я такі думаю — пускаць Костуся ў навуку. А куды і за што вучыць будзем, не ведаю».

Дзядзька Антось яшчэ раз хліпнуў носам: «Падцягнем, Міхале, тужэй папружкі, а нешта зробім для хлопца. Наш век ужо канчаецца, а ён, можа, што людскае ўбачыць».

Тым часам у хату зайшла маці, гаворка перабілася. Але гэта дало мне магчымасць смялей загаварыць з бацькам пра настаўніцкую семінарыю. Відаць, і ён думаў аб гэтым. Прыклад быў, мікалаўцы прабілі ўжо сцежку ў гэтую ўстанову. Туды не толькі прымалі сялянскіх дзяцей, а і дармова вучылі. Каб адно паступіць, я б тады не вісеў каменем на шыі ў бацькоў.

Ахвотнікаў вучыцца ў Мікалаўшчыне ставала, наогул шмат пісьменных людзей у нас было. Штурхала на гэта тое ж малазямелле: не дае зямля кавалка хлеба — шукай іншага ратунку. I шукалі. Той-сёй знаходзіў.

Уважаючы на гэта, бацька даў мне дазвол рыхтавацца ў семінарыю.

— Дзве зімы я вучыўся самастойна. Пачаў з таго, што схадзіў у Нясвіж і купіў сабе граматыку Говарава. Я аб гэтым успамінаў ужо недзе. Але граматычныя правілы чамусьці не лезлі ў галаву. Яны чаргаваліся з урыўкамі цудоўных твораў. Я прабягаў вачыма тое ці іншае правіла і адразу ж хапаўся за радкі Пушкіна або Лермантава.

Чытаю і чытаю, адарвацца не магу. Гэта падабалася незразумеласцю, непадобнасцю да таго свету, які быў навакол мяне. Вычытаныя ў граматыцы і запомненыя мясцінкі я сустракаў пазней, чытаючы ўжо цэлыя творы, адкуль яны былі ўзяты, як добрых, даўно знаёмых сяброў. I ад гэтага, як мне здавалася, твор набываў яшчэ болей і сілы і хараства.

Адным словам, падрыхтоўка мая была неважнецкая, саматужная. Дый перарывалася яна хатняю работаю. Я ўвесь час пасвіў жывёлу.

— Былі пад маім началам у нашым невялічкім статку бугай і баран. Вельмі ў згодзе жылі паміж сабою. Бугай надзвычай любіў біцца. Згледзіць на другім беразе чужы статак — і туды. Тут ужо ні пугаю, ні калом не запыніш. Пераплыве раку і пачынае ўсё мэтлашыць.

Баран хоць і не любіў вады, але неяк усё ж плыў за ім услед. Калі два бугаі браліся ў рожкі, баран разганяўся і біў чужога бугая пад рабро. От такая была непераможная пара.

З гэткімі пастухоўскімі прыгодамі многа не навучышся. Пасля кожнага бугаінага паядынку ўсчыналіся сваркі, уздымаўся вэрхал. I перш за ўсё пападала пастуху.

— Зімою мне было зацішней вучыцца. Узяўся памагаць мне другі Антось, дзядзька па матчынай лініі. Паганяў ён мяне па граматыцы, а пасля даў дыктоўку. I здзівіўся: правіл не ведаю, а памылак няма. Гэта мне тое перапісванне твораў па памяці памагло: я запомніў, як пішуцца асобныя словы і цэлыя сказы, хоць і не ведаў, чаму гэтак трэба пісаць.

Вывезла мяне гэта і на прыймовым экзамене. Нам дыктавалі «На тяге» Тургенева. Я напісаў дыктоўку без памылак, усяго адну кропку забыўся паставіць.

— А вось спяваць я зусім не ўмеў і больш за ўсё баяўся экзамену па спевах. Думаў, правалюся. А бацька падбадзёрваў: «Нічога, разяўляй рот на вярсту і цягні. Паступіш».

— Нарэшце прыйшоў трывожны і чаканы час. Падапранулі мяне чысцей, сабраў я свае кніжачкі, маці перахрысціла на дарогу.

Пасадзілі на воз і — на экзамен. Выязджалі мы ў Нясвіж нанач. Па дарозе папасвілі каня ў лузе, а прыехаўшы ў мястэчка, спыніліся ў заезджай. Там — духата, смурод. Пасля нашага ляснога паветра я ніяк не мог заснуць. Сядзеў там на лаве і толькі слухаў, як гэта салодка храпе бацька. Вядома, трывожыла мяне таксама іншае: што будзе, ці ўдасца хаця паступіць.

Я цвёрда наважыў: калі не паступлю — сыду з хаты, не стрываю, калі мне ў вочы пачнуць пароць за невуцтва. Куды я пайду — сам не ведаў. Чамусьці думаў, што наймуся на пабудову чыгункі, буду сыпаць пясок на наспу і ўкладаць шпалы.

А яшчэ больш вабіла жыццё на смалакурні. Цішыня, адзінота. Можна думаць і запісваць усё, аб чым памарыцца.

Перамучыўся я ноч у бруднай і смярдзючай заезджай. У семінарыю прыйшоў, як у храм. Няўжо ж я тут буду хадзіць І жыць, у такім дзівосным месцы? А настаўнікі? Няўжо гэтыя людзі, непрыступныя, як міністры, будуць гаварыць са мною?

Праўда, міністраў ні тады, ні пазней аж да цяперашняга часу я ніколі не бачыў. Толькі паступіўшы, напаткаў у нейкім часопісе з нашай семінарскай бібліятэкі партрэт міністра народнай асветы Дзялянава з выкалатымі вачамі. Гэта яму адпомсціў хтосьці з семінарыстаў за тое, што не дапускаў да асветы «кухарчыных дзяцей».

Нарэшце экзамен. Папродаў я тут дрыжыкаў. Але паступіў усё ж такі.

Не хутка аціхлі нашы хваляванні і ўтаймавалася радасць. Потым нам абвясцілі, што можна на некалькі дзён пайсці дадому, забраць патрэбныя рэчы.

Выйшлі мы з хлопцамі пад вечар. Адышліся крыху, селі адпачыць ды ўзялі і паснулі. Прахапіліся і ашаламаніліся: давай ісці назад у Нясвіж! Спынілі нас начлежнікі: «Дык вы ж не ў той бок прастуеце, хлопцы!»