Колас расказвае пра сябе

У клопаце дзень пры дні

Здарэнне з наведвальнікам. Размарынаў. Гаворка з карэспандэнтам «Правды». Не шкадуйце на людзей добрага слова.

— Размарынаў? Няўжо ў яго такое аперэтачнае прозвішча?

Колас нічога не адказвае: так ён толькі што назваў аднаго з сваіх наведвальнікаў. Але ў вачах праблісквае ледзь прыкметная іскрынка, значыць, у думках ён падсмейваецца і зараз нешта раскажа.

Шумных і дакучлівых людзей Канстанцін Міхайлавіч не любіў. Можа, гэта замоцнае слова — не любіў, бо хоць яму і было цяжка з надаядамі, як ён ахрысціў асоб такога заводу, але ж не адмяжоўваўся ад іх. Ён ніякавеў і губляўся перад бесцырымоннасцю некаторых просьбітаў, аднак выслухваў іх. Ды не толькі выслухваў і дапамагаў праз прыроджаную далікатнасць, а вышукваў у кожным зернетка сапраўднага, чалавечага. Праўда, вочы не абміналі нічога ў суразмоўніку: памяць адкладала ў запас смешныя рысы, дробязныя звычкі, драпежныя ўхваткі.

Адзін усяго раз за наша знаёмства Колас так зірнуў на занадта настырнага карэспандэнта, што той паспяшаўся зачыніць дзверы гасцінічнага нумара — знік, як быццам і не з’яўляўся.

Канстанцін Міхайлавіч незадаволена пачмыхаў, а праз паўгадзіны, калі мінулася змора і адышлася ад вачэй сумятня цяжкога пасяджэння, адкуль ён вярнуўся, пачаў каяцца.

— Паказаў, называецца, характар, стары пень… — Зневажальныя звароты да ўласнай асобы заўсёды выкрываюць ягонае хваляванне. — Выгнаў чалавека, а за што? Яго ж справа ў карак штурхае…

Памаўчаў і ўзяўся за мяне:

— Дый ты — добрая цаца. Няма, каб спыніць, асцерагчы…

— Тады б і я апынуўся за дзвярыма…

Колас лёгка адгукаецца на жарт:

— Але ж выпарыўся ён хутка. Быццам нячысты дух. Няўжо я страшны такі, га?

Пагаварыўшы пра заўтрашнія турботы, здалёк пачынае падступацца да таго, што не пакідае яго ў спакоі.

— А можа б, пазваніць яму? Не магу ж я пісаць тут, у гасцініцы. Не атрымаецца. Прыеду дадому, тады раздумаюся, будзе ім артыкул. Як ты мяркуеш?

Запытанне гучыць так: давай пазвонім, растлумачым, скінем з сэрца цяжар.

Бяруся за тэлефонную кнігу, званю ў бюро даведак, нарэшце дашукваюся патрэбнага нумару.

— Дык як яму казаць, дзядзька Якуб?

— Відаць, мне давядзецца…

Пакуль ён падыходзіць, тэлефон абзываецца сам. Рэдактар перапрашае за свайго супрацоўніка — аператыўнасць прымушае! — просіць не ламаць з імі дружбы на далейшае: што здолееце і калі здолееце — усё роўна, толькі прысылайце.

Коласа гэта кранула.

— Не пакрыўдуйце і вы… I хлопцу свайму скажыце, няхай… Ну, адным словам, хай даруе. Я з ім хацеў бы пабачыцца. Калі? А хоць і заўтра.

Паклаў трубку, таймуе ўзрушанасць: ходзіць ад акна ў парог і назад.

— Бачыш, — голас у яго цяплее, — колькі нас, беларускіх капшукоў, вучыць трэба. Хто вінаваты, а хто першы прабачэння просіць…

Ён сядае за стол і, уздыхаючы, бярэцца за асадку.

— Нічога не зробіш, нічога не зробіш…

Крыху падумаўшы, глядзіць цераз плячо вясёлымі вачыма:

— Я ўжо ведаю, як пісаць. Зробім ім артыкулец. Заўтра ён прыйдзе — атрымай, дружа! Тады паглядзім, чый верх будзе. — I зусім весела дадае: — У аператыўнасці і ў далікатнасці.

З чалавекам, якога Колас назваў Размарынавым, спаборнічаць у далікатнасці не даводзілася. Па зусім простай прычыне: гэтай якасці той не меў. Унадзіўся хадзіць кожны дзень, з’яўляўся зусім па дробязях, якімі было брыдка турбаваць Коласа, нават каб у яго пракідалася вольная часіна.

Канстанцін Міхайлавіч раз ці два перагаварыў, паслаў хадайніцтвы, і большасць просьбаў была задаволена. Аднак знаходзіліся новыя, і наведвальнік трымаў дом у аблозе: раніцай адмануцца, нібыта гаспадара няма дома, — прыходзіць у абед ці ўвечары.

Так здарылася і ў гэты адвячорак. Канстанцін Міхайлавіч закончыў навелу з «Казак жыцця» і меўся пачытаць. Мы сядзелі ў садзе. Нехта з хатніх прыстрашыў: «Хавайцеся лепш у дом, візіцёр можа наскочыць». Тады Канстанцін Міхайлавіч і вымавіў дзіўнае прозвішча — Размарынаў. I ледзь паспеў гэта зрабіць, лёгкі на ўспамін і на нагу чалавек быў на падыходзе.

Колас махнуў рукою:

— Паслухай яго. Я ўжо рады не дам: ён і за сябе і за мяне гаворыць. — I накіраваўся ў глыбіню саду, а пасля праз бакавыя дзверы — у дом.

Задача выпала не з лёгкіх. Чалавек сыпаў словы чэргамі з аўтамата — цэлы дыск за раз. Паўхвіліны на замену — і новы дыск. А гаварыў ён выключна пра сябе, пра свае поспехі, што маглі быць яшчэ большыя, каб не заміналі нейкія непрыхільнікі, нядобразычліўцы, зайздроснікі. Сам у сябе пытаўся, сам сабе адказваў, нават спрачаўся сам з сабою і смешна заядаўся, быццам шматаў на кавалкі ўсіх, хто стаяў яму на дарозе. Спружына была накручана туга, завод не сыходзіў, чалавек ніяк не мог выгаварыцца — наадварот, чым больш гаварыў, тым больш заводзіўся на гаворку.

Тым часам ні турбота, з якою з’явіўся сюды, ні цяжкасці, якія заміналі яму, не рабіліся для мяне яснейшымі. Наверсе чакаў Колас, надужаць яго цярплівасць было нельга. Сяк-так укараціўшы размову, я падняўся ў кабінет.

Канстанцін Міхайлавіч размаўляў з Іосіфам Зінковічам, тагачасным карэспандэнтам «Правды» ў рэспубліцы. Ён вярнуўся з калгаса і расказваў пра паездку.

— Ну, хапіла па самую завязку? — Зінковіч паблісквае вачыма. — А я даведаўся, з кім вы седзіце, ды чорным ходам проста сюды.

— Вы таксама, відаць, пакаштавалі? — пытае Колас.

— Наспытваўся гэтага смаку — во! — Зінковіч праводзіць пальцам пад барадою. — Прыйдзе, гаворыць-гаворыць — канца-краю няма. А спыніш, спытаеш, у чым жа ваша справа, — крыўдзіцца: «Як у чым?» I пачынае тое самае спачатку. Пра заслугі… — Зінковіч паварочваецца да мяне. — Што, няпраўда? Па вачах відаць, — што гаварыў. Гэта чалавек такога гатунку: гвалту поўна, а заслуг, як у кацяняці — яшчэ ніводнай мышы не злавіў.

Колас смяецца — параўнанне ў народным духу.

— Я не даказаў, як да яго мянушка прыляпілася. Максім думае, што ад «Роз-Мары»: адтуль усё адну арыю пяюць.

— А што, не ўгадаў?

— Не. Я ляжаў у гамаку, нядужылася. А гэты як сеў пры баку, так і прымёрз. I завёў, як вы кажаце, катрынку. Слухаў я, слухаў — засну зараз, думаю, так размарыла. Як падумаў гэта, так і сказаў: «Заходзьце, кажу, другім разам, таварыш Размарынаў». Ён вочы паставіў, як на тыгра. Ну, я паправіўся, сказаў прозвішча як след.

Зінковіч пасміхаецца, але не можа схаваць засмучэння:

— Вы чалавек добры, Канстанцін Міхайлавіч, і не хацелася б, каб да вашай дабраты смецце прыліпала. Як гэты… Ён жа носіць па ўсім горадзе: я ў Коласа — рана і ўвечар бываю, разам ем і п’ю. Ён без мяне як без рук.

— Гэта вы да чаго? — Колас насцярожваецца.

— А каб не было якога злоўжывання вашым іменем. Праўда, выхвалянне гэта выглядае, мякка кажучы, нікчэмна. Як у аднаго дзядзькі… Дазвольце расказаць, Канстанцін Міхайлавіч? — I Зінковіч працягвае: — Прыехаў той дзядзька з кірмашу, сеў каля хаты на прызбу і сядзіць, надзьмуўшыся. Курыць крамную папяроску, а суседзям не дае. I ўсё моўчкі. Людзі пытаюць: «Нешта ты сёння вельмі важны, Ігнат?» — «А я вам не раўня». — «Дык хто ж ты?» — «Я сёння з самім гаспадзінам прыставам нагаварыўся». Ну, тут усе: ах ды вох, як, калі было. Расказвае: «Прыехаў у горад, гляджу — на рагу прыстаў стаіць. Я злез з воза, падышоў блізенька: „Здравія жалаю, ваша высокаблагароддзе!“ А ён глянуў на мяне, памаўчаў крыху дый адказаў…» Тут зноў усе завойкалі: «Што ж ён хаця табе рэкнуў?» — «Пайшоў ты, кажа, к нямытай мацеры, мужыцкая морда!» Вяскоўцы, — хто «хі-хі!», хто «ха-ха!». А нехта смялейшы пытае: «I ўсё?» — «Усё! — адказвае Ігнат. — Пайдзі, няхай табе столькі скажа».

— Дык што ж вы мне раіце, дружа? — з дакорам ківае галавою Колас. — Вас паслухаўшы, хлопцы, мне ад людзей браму замыкаць трэба. — Праз жарт у голасе Канстанціна Міхайлавіча прабіваецца горкая нотка. — Ну, няхай адзін які пасвісцёл і ўб’ецца, затое паўсотні добрых пабачу і пачую. Шкоды, па-мойму, тут няма.

Каб адцягнуцца, бярэцца за рукапіс, і праз хвіліну мы пераносімся ў алегарычную плынь казкі.

Навела ўдалася, Колас ведае гэта сам і цяпер чытае пацвярджэнне на нашых тварах. Надыходзіць тая добрая хвіліна, калі лёгка думаецца і гаворыцца, калі мастацкі твор змушае гаварыць не пра сябе, а пра ўсё, з чаго ён вырас, куды кіруецца, пра выпадковыя, здаецца, рэчы. А сам, абудзіўшы мноства думак і вобразаў, прысутнічае сярод людзей на правах паўнамоцнага, хоць і маўклівага, суразмоўніка.

Развітваючыся, Колас напамінае:

— Вы на таго малайца не наракайце. I крыўдзіць яго не трэба. Ці мала каля літаратуры людзей ходзіць? Ёсць асабліва трапяткія, адчувае, небарак, што ў славе ён не паплыве, дык, можа, хоць калошы замочыць. I гэты хоча выбіцца. Толькі няграматны ён зусім. Але нічога, перачакаўшы крыху, яшчэ і ўспаміны пра нас з вамі напіша. — Канстанцін Міхайлавіч стрымлівае на паўдарозе ўсмешку: — А ўсё ж не трэба шкадаваць на людзей добрага слова. Нават калі яны потым прыманяць, пішучы ўспаміны.