Колас расказвае пра сябе

З Купалам

Яшчэ ўрок майстэрства. Тры тройкі і дом Раманавых. Хата ў Смольні. Як сапраўды першы раз сустрэліся Колас і Купала. Гаворкі пра пяршынства. Глыбокія і плыткія душы. Салаўіны голас у шэрым пер’і. Мы — не спарышы. Слова навырост. Ненапісаная Купалава кніга. Два сябры.

Нешта падазрона маўчыць Канстанцін Міхайлавіч. Ніжняя губа падціснута і раз-пораз пасмыкваецца, ні на момант не асвятляюцца цікавасцю і ўнутранаю ўсмешкаю вочы. Можа, новая задума турбуе яго? Не падобна. Тады ён гаваркі. А то адвячорак мінуў за разборкай пошты, і за ўвесь час, можа, адна-дзве заўвагі, аднаскладовыя.

Заўтра змаўляемся сустрэцца раніцай. Што пакажа яна? Часамі цераз ноч прыплывы маўклівасці ў яго праходзяць. Але не на гэты раз. Усё ў такім жа змрочным стане. I з маім прыходам ён як быццам яшчэ больш пазмрачнеў. Размаўляў з сынам пра гаспадарчыя справы і раптам замкнуўся.

Каб не дакучаць распытваннем — не гаворыць, значыць не хоча гаварыць, — адвітваюся, абяцаю зайсці другім разам.

Канстанцін Міхайлавіч рэзка падымаецца з крэсла, за адзін шырокі крок апынаецца каля балконных дзвярэй. Адтуль, тупаючы драбней, але так жа паспешліва, пераходзяць у процілеглы кут пакоя. Стоячы там, пачынае сварыцца, літаральна сварыцца, ледзь не крычаць:

— Як гэта людзі пішуць! Намалюе алеаграфічную дробязь і рад. I ў друк хутчэй. I там рады: усе шчаслівыя, усе смяюцца. Сёрбай, чытач, ружовую вадзіцу. Пішуць пра жыццё партызанаў у лесе. Паспрабуй уявіць той лес! Герой дзве гадзіны ідзе пушчаю, а ў яго пад нагою нават сучок не хрусне. Партызаны, вядома, з «суровымі тварамі», камандзір устае і аддае каманду «звонкім» голасам і, вядома ж, «падцягнуўшы пояс». А ў канцы «спалоханыя гітлераўцы валяцца, як снапы»… Камандзір дзякуе героям ці дае клятву помсты над «паўшым целам» таварыша.

Канстанцін Міхайлавіч вельмі трапна парадзіруе акамянелыя звароты, што сапраўды прымільгаліся ў неразборлівай прозе. Пачынаю смяяцца.

— Смешна?

Ён падыходзіць да мяне ўсутыч і паўтарае:

— Смешна? А як табе падабаецца такая сустрэча двух паэтаў? Яны першы раз бачацца і адразу абдымаюцца і тройчы чаломкаюцца, як «загадвае звычай», і, не паспеўшы ўцерці губы, хапаюцца за вершы, і пачынаюць чытаць, і не абы-як, а выйшаўшы на сярэдзіну хаты і ўпёршы рукі ў бокі. З-за коміна паглядаюць дзеці — абавязкова замурзаныя! — і варушаць губамі — абавязкова пульхнымі! — паўтараючы вешчыя словы. Дарослыя — абавязкова! — зміргваюць з вачэй слязу. Хто — абавязкова! — цярэбіць хустку, хто — абавязкова! — пагладжвае вусы ці бараду…

Ён хаваецца ў спальні. Чуваць, як адкручваецца накрыўка тэрмаса, — п’е гарачую ваду і працягвае адтуль:

— Не веру і не паверу. Сто разоў ціснутае клішэ. Алеаграфія.

Цяпер маланкі сыплюцца проста на маю галаву. Напярэдадні я прынёс яму заключны раздзел аповесці. Думалася закончыць яе сустрэчай Купалы і Коласа ў Смольні. Так найлепш закругляўся замысел — прайсці за Коласам ад нараджэння чалавека да нараджэння паэта. Песня сустрэлася з песняй, паціснулі рукі і пайшлі поруч.

Заканчэнне было напісана раней, чым належала, сярэдзіна аповесці па-ранейшаму пуставала, але набліжалася купалаўская гадавіна, хацелася адгукнуцца хоць урыўкам.

Канстанцін Міхайлавіч з’яўляецца на парозе. Па ўсім відаць, што самы большы гром перагрымеў. Ён сядае поруч, голас крышку мякчэе, у ім пракідаецца знаёмае цёплае пабулькотванне лясное ручаіны.

— Я на вас дваіх узлаваўся. Спачатку на таго…

Канстанцін Міхайлавіч паказвае скрэсленае партызанскае апавяданне ў адным паважаным выданні. Яно належыць аўтару, да работы якога Колас адносіцца іранічна (хай даруе, што не называю прозвішча).

— А потым, на злоснае вока ты трапіў. Адкуль гэта ты ўзяў, што ў нас з Янкам былі «звонкія» галасы? Як гэта мы маглі так вольненька, паляпваючы адзін другога па плячы, перайсці адразу на «ты»? I пры малых, пры маці ўсчыналі ледзь не рэвалюцыйныя прамовы? А як ты прымусіў нас размаўляць? Падумай. Вытрымкамі з вершаў. I хоць бы з якіх-небудзь, а то са сваіх уласных. Хіба ў нас людскія словы ў горле паперасядалі?

Спакушаны тым, што перад вачыма ляжалі Коласавы ўспаміны пра смольненскую сустрэчу, я клапаціўся толькі, каб захаваць вонкавую дакладнасць у побыце, у абставінах. I спяшаўся. Не падбаў аб характарах. Даць добры радок, яго ўласнае слова ў вусны паэту, здавалася мне, — найлепей выявіць характар. А звычайны бытавы дыялог не хацеў дапасоўвацца да вершаванай узнёсласці… Нясцерпны фальш рэжа вушы. Гэта зараз адчуваецца самому.

Канстанцін Міхайлавіч пакручвае ў руках мой рукапіс.

— Забярэш ці мне на памяць пакінеш? Хай усё застанецца ў гэтых сценах. Ніхто нічога не пісаў, ніхто нічога не чытаў і ніхто нікому пра гэта ані шэп.

Ён ужо зусім адпусціўся, але гаворыць то жартам, то зноў сур’ёзна.

— Я на тваім месцы перадумаў бы ўсё нанова. Мы ж умовіліся з табой рэзаць адзін аднаму праўду. Вось і рэжу. Да таго… — кароткі палец цвёрда ўпіраецца ў пакрэсленае апавяданне, — я і не абзавуся. Не паможа…

Зараз ён размаўляе са мной, як з дзіцем. I ўмее ж такі падсаладзіць гаркаватую пілюлю!

— Я ўпэўнены, што, пасядзеўшы, зробіш. А не выйдзе, — бровы грозна ссоўваюцца, але вочы смяюцца добра, куды ўжо дабрэй, — забяру твой «гросбух» з запісамі і пачну мазоліць рукі сам…

— Дык там жа нічога не запісана, дзядзька Якуб! Вы мне не расказвалі пра Купалу.

— Праўда? — удавана здзіўляецца ён. — Добра, што ты знайшоў, на каго злажыць віну. Калі вінаваты, буду адказваць. Раскажу як-небудзь. Хадзем на веранду, папросім чаго ўкусіць. Старыя людзі казалі, што, пахваляваўшыся, трэба пад’есці. Каб сіла не падупадала.

— Дзядзька Якуб, — затрымліваю яго каля дзвярэй, — а вершы тады ўсё ж такі чыталі, відаць?

— Ты яшчэ захочаш, каб «Варшавянку» спявалі. Калі і чытаў, дык адзін я…

Месяцы цераз тры Канстанцін Міхайлавіч заехаў паглядзець кватэру, куды я перабраўся з Палярнай. Тут рэзрух, бязладдзе, кнігі ляжаць на падлозе, няма стала… Але яму падабаецца.

— Цяпер у цябе прасторна… У добры час! Няхай лёгка пішацца…

— За вамі затрымка… — я спяшаюся нагадаць пра абяцанне…

— Абяцанага сем год чакаюць… — ухіляецца ён.

Выцягвае з груды кніжак наўздагад даволі пампезна выдадзены том «Юбилейные торжества в Виленском учебном округе».

— Цераз сорак год сустрэліся, — кажа ён хутчэй кнізе, чым суразмоўніку. — Яшчэ ў Пінску трапіла на вочы. З вялікім грукатам спраўляліся тыя ўрачыстасці. Адзін мой знаёмы быў прыхільнік сімволікі лічбаў. Дык ён казаў так: «Дынастыя Раманавых праіснавала 3 стагоддзі, у 1613 годзе пачалася, у 1913 адзначае юбілей. Калі гэтак збегліся тры тройкі, значыць, цераз тры гады імперыя лусне». I як у ваду глядзеў, на год усяго памыліўся.

Ён праглядае кнігу далей.

— Я адсюль даведаўся, што Жан Жак Русо збіраўся жыць у нашай Белавежы. Адзіноты шукаў.

Гартаюцца старонкі, адзін за адным адкрываюцца малюнкі. I вось — Гродна. Высокі бераг і над ім Нёман.

Колас доўга глядзіць, быццам чакае, што па застыўшай хвалі можа падплысці ягоная маладосць…

— От і ў нашай сям’і, як у царскай, бацькаў прастол перадаўся старэйшаму сыну. Бацька памёр, а Уладзя пачаў леснікаваць у Цёмных Лядах. Мае хатнія жылі пры ім гады чатыры. Але пагналі мяне з пасады, не ўтрымаўся і брат. Мусіць, праз маю «ненадзейную» асобу.

Давялося перабірацца зноў у Мікалаўшчыну, адкуль на ўсю сілу стараўся вырабіцца бацька. Добра, што мікалаўскі карчмар надумаўся выязджаць. Нібыта ён падаваўся ў Амерыку. Пры карчме быў надзел зямлі. Вось туды мы і пераехалі ўсёй сям’ёю, заарандаваўшы і хату і ўчастак. Нядоўга пажылі. Бяда хадзіла па пятах: другі раз пацярпелі ад агню. Калі я сядзеў у турме, нахапіўся пажар. Карчма пайшла з ветрам, і мы сталі пагарэльцамі.

Дзядзька Антось пачаў прыслухоўвацца, дзе прадаюцца хаты. Паехаў некуды, старгаваў зруб і прыгнаў яго вадою ў Смольню. Будавацца было цяжка, але Антось быў майстар на ўсе рукі. Дый сваякі памаглі.

Мне расказвалі потым пра пажар і пра будоўлю. Дзядзька ўсё войкаў: «Занялося раптоўна, а гарэла ж ціха, хораша, як свечачка». Здавалася, ён не аб страце гаруе, а той прыгожы малюнак не можа адкінуць ад вачэй. У душы ён паэт быў. Са смольненскай хаты вельмі цешыўся, моцна хваліў яе: «О, маем! Над палацамі палац!»

Будынінка стаяла неважнецкая, але магла-такі здавацца палацам. А як жа: першая ўласная хата на ўласным драбочку зямлі. Дзядзька і лужок прыкупіў непадалёку. Словам, у гэтым месцы як бы ажылі і дзядзькавы і бацькавы мары — асесці на сваёй зямлі.

Антось гаварыў: «Нябожчыку брату спакайней цяпер у жвіры ляжаць. Мы ўжо схапіліся за пэўнае дзела».

— Я бываў у Смольні наездамі. Аднойчы пайшоў у Мікалаўшчыну да некага з хлопцаў «пагуляць». Удалае слова, дарма забываем пра яго. Гэта не ў госці схадзіць, а так зайсціся адпачыць часінку, пасядзець без работы, гуляючы. Мне далі знаць: прыйшоў Купала і чакае ў нас у хаце. Я вельмі ўзрадаваўся. Вярсту да Смольні бегма бег. Але як ні спяшаўся, захапіў-такі кварту гарэлкі.

Купала ўстаў з лавы, хацеў падысці мне насустрач і ледзь не паваліўся. Мы абодва збянтэжыліся. Неяк павіталіся ўсё ж. Ён, накульгваючы, забіўся зноў на покуць і не падымаўся з месца. Ад пераходкі Янка намуляў ногі, чаравікі былі новыя і малаватыя. Дык ён ціхенька параспускаў шнуркі і сядзеў босы. Зачуўшы, што нехта забразгаў дзвярыма, хацеў абуцца, але спяшаўся і паблытаў свае хадакі, панадзяваў не на тую нагу. А ішоў да мяне пешкі, бо пашкадаваў грошай на фурманку. Чорт яму плаціў, таму балаголу, лепей прыхапіць непустую пасудзіну. Ён здагадваўся, што дастатку ў мяне не густа.

Спярша мы з Купалам страшэнна саромеліся адзін аднаго. Я стыдаўся свайго таннага лапсардачка — Купала ў новым пільчаку выглядаў куды ямчэй. Брыдка было і за пачастунак. Госць з вялікай дарогі, першы раз у хаце, а на стале ў нас як быццам ежы вобмаль.

Саромеўся і Янка. Сядзеў як прыкуты. Еў тое, што стаяла бліжэй, і лішне рукамі не варушыў. Потым ён прызнаўся, што пагнаўся за модным гарнітурам. Купіў і не агледзеўся: рукавы караткаватыя. Я і сам прыкмеціў: пацягнуўся ён дастаць хлеба, а рукаў заехаў на самы локаць.

Праз гэтую сарамяжлівасць мы больш маўчалі і часцей, чым належала, кулялі чаркі. Разгаварыліся, як добра асвойталіся. Радаваліся і бедавалі. Пішам, а для каго? Хто чытаць будзе? На нашай мове школ няма. Што ж ты — адною ці дзвюма беларускімі кніжкамі свет абернеш? Але надзея на перамены была. Не павінна ж усё дзевяцьсот пятым годам скончыцца. Мы чулі пра Ленскія падзеі. Янка даволі многа ведаў, ён у шырэйшым свеце нігаў. А лёс у абодвух быў хісткі. Купала пацярпеў ад цэнзуры. Кожнае слова бралі на зуб: ці не насыпана пораху. А пра мяне і гаварыць няма чаго…

Мае хатнія даўно паснулі. Толькі маці не спала, трывожылася, мусіць, каб чаго благога не выйшла з гэтай сустрэчы. Не сама дадумалася. Ці не шапянуў ёй дзядзька Антось. Ён быў не ў гуморы, ледзь упрасілі прысесці. Выпіў адну чарку і сышоў на ўсю ноч. Адгаварыўся, што падаецца на рыбу, трэба свежанькаю заўтра госця пачаставаць. А напэўна не хацеў размове замінаць. Дый на выпадак, калі пачнуць пытацца, — нашто лішні сведка. Не быў дома, і ўсё.

Хітры народ мікалаўцы! Так некалі і запішуць гістарыёграфы.

Сядзелі мы і жаліліся на сваё няпэўнае жыццё. Многага не стае. Як направіць? I вырашылі, што трэба бліжэй трымацца. Перакінуцца словам, руку падаць. I пакрысе весці сваю баразну. Колькі ўдасца.

— Назаўтра я пайшоў Янку праводзіць. Як толькі пачалася лясная дарога, ён разуўся. Тут і высветлілася гісторыя з чаравікамі. У Свержані мы пабылі ў гасцях, падмацаваліся. Янка ўсё прабаваў заспяваць песню. Я суцішаў яго, а ён слухаць не хацеў. «Я старэйшы, кажа, я ўжо сваёй маці ўсміхаўся, а ты яшчэ і разу ў калысцы не вякнуў». Тады пачалі спяваць разам. Ты чуў такую?

Пасядзелі мы з ім у хмызняку і развіталіся. На ростань пацалаваліся. Праўда, не тройчы, — Канстанцін Міхайлавіч падымае на мяне вочы, — але моцна. Калі так напісаць, будзе папраўдзе.

Мінуў амаль што год. Зноў падыходзяць купалаўскія дні. Канстанцін Міхайлавіч размаўляе з удавою паэта, дырэктарам купалаўскага музея Уладзіславай Францаўнай. Віцэ-прэзідэнцкі кабінет. Колас выйшаў з-за стала, яны сядзяць насупраць у крэслах.

— Нешта абмінаеце мой дом, Купаліха…

— Дый я вас не бачу ў сябе, дзядзька Колас.

Тут няма месца дакору, асабліва з такімі сімпатычнымі, даўно ўсталяванымі зваротамі: «дзядзька» і «Купаліха». Але за словамі чуваць непагасшы жаль, што няма таго, хто змацоўваў узаемную дружбу. А каб быў, часцей бы расчыняліся дзверы абодвух дамоў, не паспявалі б астываць сляды на ганку.

Уладзіслава Францаўна нагадвае пра купалаўскі вечар. За некалькі хвілін паспявае расказаць, колькі знойдзена новых рукапісаў, заказана карцін для музея, як думаецца палепшыць экспазіцыю. А ўперамежку з гэтым: выдавецкія справы, успаміны аб першых гадах пасля прыезду ў Мінск, што было на дачы ў Ляўках… Крыху блытана, на першы погляд нават нечакана: «Помніце, вы з Янкам наверсе нешта чыталі, а я збіралася ў Оршу…» I адразу ж: «А я сачу за вашай аповесцю ў „Полымі“. Ой, добра!» Але як бы ні гаварылася ўсё гэта, скрозь відзён адзіны непарушны клопат гэтай працавітай, нястомнай жанчыны: каб шанавалася памяць Купалы, каб шырэй разыходзілася па людзях яго слова.

Ёй трэба вельмі многа сказаць зараз, не таму, што шукае падтрымкі і дапамогі, проста хоча падзяліцца, паўспамінаць разам. Хто ж не ведае, што Колас заўсёды помніць і дбае аб тым самым, што і яна. I Уладзіславу Францаўну не крыўдзіць яго маўклівасць.

— Трэба бегчы, — яна ўспамінае нейкую неадкладную справу. — Весялей стала. Пагаварылі. Праўда, больш я…

Канстанцін Міхайлавіч праводзіць яе. Прытрымліваючы пад руку, адчыняе дзверы.

— Дык не мінайце ж!

Ён варочаецца і нібы дагаворвае недаказанае сваёй рэдкай госці.

— Трыццаць год мы з Янкам ведалі адзін аднаго. Дружылі. I сварыліся. Але гэта — толькі ў шахматы гуляючы. Я ведаю пустабайства, з якім пачаў сяды-тады вытыкацца ў кампаніях наш агульны знаёмы. Той-сёй можа падумаць, што паміж мною і Купалам сапраўды ляжала нейкая непрыязнь. I нібыта вынікала яна праз спаборніцтва за першае месца.

А якой карысці, скажы ты мне, выпінацца са скуры, лезці на покуць, калі цябе туды не просяць? Чым большая здольнасць у чалавека, тым менш ён дбае пра знадворнае. Ідзе аблюбаванай сцежкаю і спявае аб тым, што заманецца. А прыгледзішся — і выходзіць: сцежка тая не сцежка, а дарога, бо торыць і брукуе яе народ. I спявак наш працуе разам, пракладае першы след. А яго, як быццам і незайздросная, песенька якраз тое, чаго чакаюць людзі. Нібыта і не стараўся чалавек, а пацэліў у яблычак. На справе ж ён і не думаў нікуды цаляць, рабіў, што душа загадвала.

Калі душа глыбокая, у ёй не адна свая турбота змесціцца. А ў плыткую — колькі ні гаці, усё роўна ні прыску, ні полымя. Выгляд глыбакадумны, а сам чэравам у лужыне скрабецца. Людзі такога парадку і стараюцца падмацаваць сябе знадворна. Быць у начальства на воку, паболей бразготак начапляць. Як у таго Пракоф’ева напісана: «Сем значкоў сістэмы Мопра на грудзях яго вісіць». А галоўнае ў іхніх прагненнях — улада. Хай дробненькая, не ўлада нават, а здань яе. Хочацца быць такому, скажам, не проста членам прафсаюза, а хоць узносы збіраць.

Здаецца, у Чэхава высмеяна жаданне дробнага чалавека, каб і яго хто-небудзь баяўся, хатні сабачка, да прыкладу. А не дай божа дарвацца гэткай драбноце да якога-небудзь кіраўніцтва. Надзьме волле, як індык, пачне сваёю спінаю іншых засланяць. Усё, што зроблена імі, прыпіша сабе і будзе хапацца за кожную нітачку, каб яшчэ на прыступку падняцца. Лезе, лезе і — бух, грымнецца доле. Застанецца мокры след, і то ненадоўга. А шкоды ад такога… за гады не паправіш. Бо ён жа не пра справу дбаў, а пра ўласную асобу. I не зрабіў сотай долі таго, што падняў бы на ягоным месцы чалавек з варыстаю галавою і поўным сэрцам.

Кар’ерызм у літаратуры — гэта асабліва агідна. Тут цяжэй арудаваць, але ўсё ж можна. Чытаеш часам: такія і такія кніжкі перакладзены ў Маскве, у Варшаве або ў Пекіне. Без памылкі можна сказаць, які твор сам за сябе пастаяў, а які «прапхнуў» аўтар, бо прыстроіўся недзе каля дзяржаўнай лавы. I пачынае расці свяціла: прыступу няма, вочы слепіць. Па прыклады недалёка хадзіць. Не хочацца толькі варушыць.

Спробы пакрыць унутраное надворным — справа марная. Нястачу розуму і сэрца нічым не заменіш. Як бы ўмела ні выгінаў чалавек хрыбет, расчышчаў сабе дарогу, забягаў наперад. Як бы ні кляўся ўсімі існуючымі і неіснуючымі багамі і рабіў выгляд, што цягне воз на ўсе лапаткі, у той час, калі пастронкі целяпаюцца.

Прырода мудра ўсё прадугледжвае. Атрымаў, скажам, салавей шэрае пер’е, на табе за тое срэбраны голас! А ўдод дастаў таленту на адну ноту: ут-ут-ут! Таму, удодзе, каб і табе крыўды не было, насі стракатую вопратку.

Канстанцін Міхайлавіч памаўчаў і пасміхнуўся сваім думкам:

— Відаць, памылковая мая здагадка. Прырода ўмее берагчы свае скарбы. Вось і прыхавала салаўіны голас у непаглядную адзежыну. Каб драпежніку на вока не кідалася. Гэта, мусіць, больш правільна. Заўваж, папугаі — вялікія моднікі, ніводная кабета так прыбрацца не патрапіць. А каторы здальнейшы, дык і вопратку сціплейшую мае. Самы здатны да размовы і пераймання так і называецца — шэры папугай. Я ў старым часопісе чытаў, што такі жако песні высвістваў, гаспадара «татам» клікаў і гасцям «дабрыдзень» даваў.

Але прырода бароніць не толькі талент, а і хараство. На таго самага ўдода нават агаладалы коршак глядзець не хоча. Бо да яго падступіцца нельга, ад смуроду нос зрывае. Наша Тэпця ў Альбуці неяк хапіла ўдадзяня, яно з гнязда выпала. Каб ты бачыў, што з сучкай рабілася. Плакала, нос лапамі дзёрла, потым у ручайку абмывацца кінулася.

Багата яшчэ ўдодаў у пільчаку і пры гальштуку каля нас сноўдаецца. Песень у іх мала, а смуроду хоць адбаўляй.

Канстанцін Міхайлавіч нешта ўспомніў, глянуў на гадзіннік.

— Пара! Я цябе падвязу дамоў, а сам у Вярхоўны Савет. Прасілі, каб абавязкова быў.

Назаўтра я знайшоў яго ў гамаку пад хвоямі на ценевым баку дома.

— Бачыш, гняздзечка. Там мухаловачкі жывуць. З гадзіну гляджу, яны паспелі трыццаць рэйсаў зрабіць. То туды, то назад. Чуеш, які піск у гняздзе? Тут лішняга моманту не пасядзіш. У малых дзюбкі разяўлены, трэба ў кожную хоць па мошцы ўкінуць. Каб чалавек мог столькі працаваць, свет бы моцна забагацеў.

Канстанцін Міхайлавіч падняўся.

— Мая работа на лета зусім занепадае. Узяўся яшчэ адну казку жыцця напісаць. Пяты дзень сяджу, а вынік слабы.

— Можа, пачытаеце?

— Не пакуль што. Давай паходзім, хворы дубок адведаем, на хмары зірнём.

«Хвароба» дубка перажывалася Канстанцінам Міхайлавічам вельмі востра. У некаторай ступені ён адчуваў сябе вінаватым: папырскаў дрэўца нейкай «хіміяй», не разлічыўшы канцэнтрацыі раствору. Праўда, адразу ж пачалі абмываць глебу чыстаю вадою са шланга. Аднак дубок стаяў, скамячыўшы ніжняе лісце ў сухія кулачкі.

— Як быццам прымаразкам хапіла, — Канстанцін Міхайлавіч адарваў загінуўшую лісцінку. — Але павінен жыць. Гэта, вядома, толькі налета высветліцца.

Так яно і здарылася. У выніку многіх турбот дубок ажыў і наступнаю вясною добра развіўся, хоць і з пэўным спазненнем. Яшчэ цераз год дрэўца выперадзіла ў росце ўсіх сваіх лясных таварышаў, што прыжыліся на паэтавай сядзібе.

Канец дня мы праседзелі ў кабінеце. Канстанцін Міхайлавіч сам вярнуўся да ўчарашняй размовы:

— Пачалі мы з табой пра Купалу, але гаворка неяк сышла ўбок. А я прачнуўся ўночы і думаў аб ім. I пра ўсё гэтае дзейканне аб першынстве, спаборніцтве. Недзе ў Паўла Тычыны добрыя радкі ёсць.

Паглядзеў на шафу, дзе стаялі падараваныя яму кнігі, але не адчыніў. Успомніў:

Прачытаў і адразу ж злавіў мяне на нявыказанай думцы:

— Не ўсміхайся! Я сапраўды нездарма прыгадаў Тычыну. Вось і на Украіне два прозвішчы вымаўляюцца поруч. Дый багата дзе. А хто першы? Лягчэй за ўсё тут паглыбіцца ў мудраванні. Але карысці з іх на макавае зерне. Пабольш бы ў літаратуры спаборніцтваў было: без злосці, без падкусвання, без закасоўвання работы паплечніка. Рабілі б людзі, пра адно гэта толькі дбалі, і годзе.

А што такое тое першае месца? Чыё прозвішча першым называюць? Мы з Янкам першыя пачалі пісаць, у адзін час, бадай, у друк выйшлі. Праўда, пісалі, можа, болей за іншых, але ні адзін аднаму і нікому іншаму дарогі не перабягалі. I дарэмна зусім вакол Купалы і Коласа робяць голае месца: яны, бачыце, усю парý дарэвалюцыйную паднялі.

Нас пара падняла. Калі гэтак насыпаць курганы заслуг, дык абавязкова побач яміну выкапаеш. Завядуць катрынку, тут табе мы і «асілкі», і «волаты», і «баяны», чытаць няёмка.

А Максім Багдановіч куды падзеўся? Яго ж, каб і хацеў, з першага месца ніякай вагаю не зрушыш. У Купалы і Коласа амаль кожны радок вынюхалі і выслухалі на мацунак і смак. Дык зрабіце тое самае і з Багдановічам. Колькі ў яго добрай думкі, паглыблення ў лёсы краіны. «Ты крыкнуць не можаш „ратуйце!“, і мусіш ты „дзякуй“ крычаць». Дай бог кожнаму так пра народ сказаць. Шкада, вельмі рана ён выйшаў са спаборніцтва, калі называць гэта слова. З яго магчымасцямі можна было багата здабыць у народнай долі. Такога, што толькі яго вочы бачылі, а не мае і не Янкавы.

Цяжка рабілі мы пачатковыя крокі. Цесна ў друку было, аднак хапала месца ўсім, чыім пяром душа вадзіла. У «Нашай ніве» густы параснік падымаўся. Каб не было яго, і мы з Янкам пасохлі б. А так яшчэ і Гартны загаварыў, Бядуля, Максім Гарэцкі. Гэта таксама немалы талент, трохі навуковая работа прысушыла. Я чуў, Гарэцкі перад вайною прыязджаў у Мінск і пакінуў рукапіс рамана. Каму, не помню. Цяпер не знойдзеш, а страта, відаць, вялікая. Першая яго кніжка «Рунь» вельмі цікавая. Думка расце з глыбіні. Апісанні такія, што нібы навобмацак рэч бярэш. Каб усе гэтыя людзі жылі, галасней гаманіла б літаратура. Выкасавала іх смерць, а людзі ж не павінны забываць… Асабліва Янку.

Мне пры апошніх сустрэчах здавалася, што Купала вось-вось разгорнецца ў шырокім творы. Перагарыць яго сэрца, перагаруе ваенную бяду і абзавецца нечым незвычайным. Чымсьці накшталт «Песні аб паходзе Ігара». Вялікім помнікам, на доўгія гады. Нездарма некалі Купалу на пераклад гэтай рэчы павяло.

Зараз у яго за плячыма было б чатыры вайны.

Купалава гэта тэма, яму, як нікому, падатная. Не выдзіраць асобныя лапінкі з ваеннага часу, не маляваць падзеі з мурашынымі высілкамі людзей, а знайсці такую дарогу, дзе б змясціўся ўвесь народ. Каб відзён быў увесь агромністы рух ад перавалу да перавалу, праз вайну да міру. Такога твора я чакаю, сам смуткую па ім. А найбольш па тым, што не пашчасціў лёс, не даў узяцца за яго Янку. Ён умеў, а можа, гэта не ўмельства, а ўласцівасць, патрэба ў адным радку даць вобраз з’явы. Сказаць аб ёй канкрэтна і ў той жа час перанесці на тысячы душ і на тысячы выпадкаў.

Табе здаралася чуць Купалавы вершы адразу ж пасля напісання? У мяне так бывала: паслухаеш і не задаволішся — слабавата як быццам. Потым трапіцца табе тое ж самае ў часопісе або ў кнізе. I здзівішся: проста і хораша! А ты не ўбачыў. Значыць, адразу не ўсё выгарнуў для сябе з твора, не прытуліў яго да душы цалкам. А мінуў час, павярнуўся твор да цябе іншым бокам і як бы выпусціў з сярэдзіны яшчэ трошкі святла.

I колькі ні перачытвай добрую кнігу, яна ўсё лепшае. Здаецца, усё ведаеш ад лаўкі да лаўкі, а перагарнуў — і знойдзеш нешта некранутае. Значыць, навырост пашыта, з добрым запасам.

Калі расце твая душа, дык і ў кнізе кожны раз знойдзецца новы прастор для яе. Па-мойму, кнігі жывуць да таго часу, пакуль іх не толькі чытаюць, а перачытваюць.

Кнігарні нашы нагадваюць мне магазін гатовай вопраткі. Што ні памерае чытач, цесна, не па ім. Уся бяда — крой аднастайны, хоць ніткі, можа, і розныя сустракаюцца. А трэба кроіць, каб на ўсе ўзросты і да кожнага росту пасавала!

Канстанцін Міхайлавіч запытальна падняў вочы:

— Табе здаралася перачытваць што-небудзь з майго?

Я назваў «Новую зямлю» і «У палескай глушы».

— Ад пачатку да канца?

— Як калі. Часцей за ўсё «Агляд зямлі», «Дзядзька ў Вільні». А другім разам «Воўк», «Смерць Міхала». Або толькі малюнкі прыроды з розных раздзелаў.

— Я думаў, «Сымона-музыку» ўспамянеш. У мяне з Янкам такая размова была. Ён падараваў мне новы том. Я і ўзяўся за кнігу. Засланіў «Курган» мне ўсю работу: хаджу, паўтараю. Дацягнуў да вечара і не ўтрываў: дай схаджу да Купалы, скажу яму, што вельмі гэта добры твор. Аж тут сам Купала на маім панадворку.

Янка гаворыць: «Ведаеш, Каласок, якое здарэнне? Я ўвесь дзень твайго „Сымона“ чытаў. Прыбіліся да мяне спачатку радкі: „Восень прала кужаль тонкі, павуціння белы лён“. Пачаў шукаць той раздзел, ды неўзаметку ўсю кніжку прачытаў. Вось прыйшоў табе сказаць». Я паказваю на кіёк, кажу, што з тым самым намерам выбіраўся да яго. Пасмяяліся мы і замачылі крыху ўзаемнае прызнанне…

Канстанціну Міхайлавічу пара прымаць лякарства. З неахвотай глытае нясмачны парашок і расказвае, як некалі аглядаў яго прафесар С.М. Мялкіх.

Скончыўшы выслухванне, Сяргей Міхеевіч запытаў:

— А што вы прымаеце?

Канстанцін Міхайлавіч паказаў рукою на столік каля ложка з бутэлечкамі і парашкамі.

Мялкіх пакруціў галавою:

— Я думаю, трымайцеся звычайнага распарадку. Тое, што ўхутвацца кінулі, добра. Асабліва дыеты пільнавацца няма сэнсу. Можаце за абедам чарачку каньяку выпіць. А ўсе гэтыя мікстуры — убок, мы іх з прафесарам Трусевічам спажывём.

Гэты выпадак потым Канстанцін Міхайлавіч расказваў многа каму з сяброў і дактарам, якія не скупіліся на рэцэпты.

— Доктар доктара па почырку пазнае. Сапраўды, напярэдадні ў мяне быў Трусевіч і навыпісваў лекаў не шкадуючы. Дык вось пра почырк.

— Мы з Купалам думалі з першых сваіх крокаў пра адно: каб як мацней народ на ногі стаў. Пра гэта і гаварылі, і пісалі ж, вядома. Але падыходзілі да пісання кожны з іншага боку: што каму больш на вока ўпадала.

Янка не вельмі любіў слухаць заўвагі, асабліва пра свежанапісанае. Аднак, калі слова гучала напаўгубы, згаджаўся і правіў. Мы з ім адзін у аднаго па радках не поўзалі, а раіцца — раіліся. Напэўна, нейкая частка яго працы ўзмацняе маю. Але не спарышы мы з ім, як малюецца ў крытыцы. Спеюць жа два яблыкі на адной галіне, сядзяць усутыч, а не зрастаюцца. Магчыма, дзе-небудзь далёка і думаюць пра нас як пра адну істоту, злепленую з дзвюх палавінак. Можа, гэта і нядрэнна. Злажыўшы разам усё, што напісалася адным і другім, паўнейшы вобраз нашага краю ўяўляецца. Каб бог меў розум і ў часе адумаўся ды злучыў нас у цэласць, пэўна, громкі голас бы атрымаўся. I ніхто б пра «спаборніцтва» языком не мяльнуў.

Вось цяпер апынуліся не ў роўным становішчы: Янка змоўк, мне аднаму дыбаць трэба. Не пагаджаюся ніяк. Усё хочацца азірнуцца на яго, паслухаць, параўняцца на ягоны крок. Нават каб ён нічога не рабіў цяпер, а проста быў. Каб ведаць, што ён тупае недзе па горадзе або размаўляе з кім-небудзь, як мы з табою! I тады б нам усім дружней было б. Ахватней бы рука па паперы хадзіла.

Таварыскасць жыла ў ім. Праз гэта многа тлуму яму парогі абівала! Сяброў сапраўдных не так многа было, а рэшта — так званыя прыхільнікі таленту, ахвотнікі кульнуць чарку. I Янка зводзіў на іх мноства часу. Дый здароўя таксама. Мы з ім на поўдні лячыліся. Ну, сядзеў бы ціхенька, хочаш пі тую ваду, хочаш палашчыся ў ёй. Дык не. Праз два дні аброс кампаніяй: адна душа цікавая, а дзесяць — чыстыя падсёрбвальнікі. I зглумілі яму адпачынак.

Я тады напісаў эпіграму: «Памыецца Янка ў нарзане…»

Янка спачатку нібы надзьмуўся крыху, але, прыехаўшы ў Мінск, смеючыся пераказваў вершык, калі дзе-небудзь у гасцях да яго чапляліся з пачастункамі. Наогул жа ён больш любіў частаваць, чым частавацца.

Сустрэнешся з ім, бывала: «Здароў, Янка!» — «Здароў, Якуб!» Часамі на гэтым і гаворка ўся. А дзень пройдзе весялей і зробіцца больш. Значыць, ён табе моўчкі паспагадаў, дабра пажадаў. Чалавек заўсёды чуе, што яму другі зычыць у нутрах. Такое зычлівасці Янка меў багата. Не скажа, але ўсё роўна зразумееш, што ён душою хінецца да твае радасці або бяды.

Ад свае думкі ён не адступаўся, і з яго добры камуніст быў бы.