Колас расказвае пра сябе

Коласава худоба

Прыблудны грак. Вырай і ўраджай. Лахмач і Муза. Хітрая сінічка. Ластаўкі ў Доме друку.

Неўзабаве пасля вайны, нейк пад восень, на гарадской Коласавай сядзібе з’явіўся грак. Ці то, акалечаны з рагаткі, рынуўся ад крыўдзіцеляў у адчыненую брамку, ці то, прыхварэўшы, шуснуў за агароджу, прываблены засенню дубоў і яблынь, мноствам кустоў арэшніку і ягадніку — ёсць дзе схавацца і добра адседзецца ў зацішку. Падрабязнасцей граковага з’яўлення не ўсачылі, а ўбачылі яго выпадкам, калі перабягаў з аднае свае схованкі ў другую.

Хаваўся ён больш у гусцейшым зарасніку, а калі крыху акрыяў, асмеліўся выходзіць на чыстую мураву і нават да дзвярэй дрывянога хлеўчука, дзе на лаўцы адпачываў Канстанцін Міхайлавіч, не забыўшыся пасыпаць чаго-небудзь птушцы. I грак, не баючыся павольнага ў кроку Коласа, патупваў блізка каля яго, браў ежу амаль што з рук. Усіх іншых жыхароў дома асцерагаўся, уцякаў, нават спрабаваў падлятаць, але махаць-то махаў крыламі, а ў паветры адзéржацца не мог.

Так і дабыўся калека-грачок да першага снегу, хоць і паправіўся ўжо, жывучы на дармовых харчах.

— Замерзне, небарака! — Колас вярнуўся з праходкі па зацярушаным шэранню садзе, дзе ўжо аказваўся першы маразок.

Пацёр рукі, сядаючы за абед, і пачаў уголас думаць, якой даць рады, каб птушка перазімавала ў цяпле. Забыўся нават, што злаваў на граковае племя ў час іхніх крыклівых адвячоркаў, калі птушкі ўмошчваліся нанач на прыхатнія сосны. Тады ён наракаў і лаяў іх чорнымі дармаедамі: ломяць, бачыце, галлё, а дрэвы праз гэта ўсыхаюць.

Пачалі рабіць захады прыстроіць грака на жытло ў цёплай прыбудоўцы. Але, пакуль тое што, здарылася адліга, снег растаў, а галоўнае, не было для каго старацца даху: грак знік.

Шафёр Сяргей расказаў, як рыхтаваліся ўцёкі. Кожнае раніцы, калі ён аглядаў у гаражы машыну і па двары яшчэ ніхто не хадзіў, грак выпрабоўваў сілу крылаў. Прарабляў трэніроўку паводле самых строгіх правіл аэранаўтыкі: выбраўшы на панадворку вольную роўную мясціну, хутка бег і, разагнаўшыся, узлятаў. Толькі лёту таго было ўсяго метры са два, — яшчэ не трымалі крылы, не ўдавалася набраць вышыню.

— Дзівак! — сказаў Колас. — Яму трэба ўзляцець на дрэва і пераскокваць па галінах як мага вышэй. А з верхавіны — кідацца ў паветра. Тады крылле размахаецца, можна паляцець.

Аднойчы спроба ўдалася і менавіта так, як разлічваў Колас. Настойлівы грак злаўчыўся сесці на сасну, адпачыў, зноў замахаў крыламі і апынуўся за агароджай.

Тады яшчэ наўкол будынкаў не было, Коласаў дом стаяў амаль апошні. Далей разлягалася пустка, ішла яна аж да маладога хвойніку на магілах нямецкіх салдатаў. Туды, падсачыў Сяргей, і пакіравалася птушка: дзе ўподлеткі, дзе подбегам…

— Наўрад каб ён перазімаваў, — патужыў Колас. — Лётаць не можа, дый раздурэў на ўсім гатовым. Калі не падаб’юць і не ўхопіць хто з дужэйшай дзюбаю, здохне з голаду, бядак.

Напрадвесні, выходзячы на работу ў акадэмію, Канстанцін Міхайлавіч заўважыў, як ад брамкі адбеглася вялікая худзезная птушка. Нешта знаёмае здалося ў ёй: грак, і, магчыма, той самы!

Колас пакінуў брамку адчыненай, а сам адышоўся, нібыта нічога не прыкмеціў. Зрабіў некалькі крокаў, пастаяў за рогам плота і вярнуўся. Зазірнуў у двор: грак ужо быў там, шукаў спажывы каля скрынкі з адыходамі.

— Прыязджай на агледзіны, — пачуў я вясёлае запрашэнне ў тэлефоннай трубцы, — вярнуўся, здаецца, леташні кватарант.

Дзеля такога здарэння не пашкадавалі жыта з леташняга ўраджаю на Коласавай клумбе, пасыпалі шчодра і падышлі блізка, як маглі, як дапускаў агаладалы госць.

— Той самы, — абвясціў Канстанцін Міхайлавіч, агледзеўшы, як грак паводзіўся поблізу людзей і, накульгваючы, кляваў зерне. — Але як ён жывы застаўся?

— Неабавязкова той. Мала хіба тут пакалечаных птушак?

— А можа, лётаў куды недалёка, — працягваў Колас недагавораную думку, — дастаўся ў Польшчу ці ва Францыю і зімаваў.

— Наўрад, дзядзька Якуб! Каб адлятаў, дык не вярнуўся б гэтак рана.

Колас падумаў. Сапраўды, да вызначаных фенолагамі тэрмінаў звароту птушак было далекавата.

— Мог перакідацца тут, — разважыў ён, — зіма была не з цяжкіх. А зараз вясна марудзіць, вось ён і ўспамянуў, дзе жывіўся некалі. Бо каб быў які іншы, дык чаму б яму перціся ў наш двор?

Малодшы сын Міхась, у тыя часы заўзяты паляўнічы, знаўся на звычках звяроў і птушак і даволі іранічна кінуў:

— А чаму птушкі выбіраць на гнездаванне акурат вось гэтую балаціну, а не тую, што поруч? А вавёрка ці жаўна селяцца ў хвойніку сярод гушчы, а не ад дарогі? Забеспячэнне, значыць, там лепшае — чарвей і арэхаў болей.

Колас не прыняў пярэчанняў і знайшоў канчатковы доказ.

— Помніце, у таго нашага грака была белая плямка на валляку? Гэта, мусіць, на пашкоджаным месцы іншая пярынка вырасла. I ў гэтага ёсць, бачыце?

Сапраўды, у грака на горле адсвечвала адно ці два белыя пёрцы. Гэта можна было лёгка разгледзець з лаўкі, куды мы паселі.

Гракова гасцяванне цягнулася з месяц, пакуль не стала добра цёпла. З мясцін зімовага бытавання паварочаліся ягоныя родзічы, зноў пачалі абсядаць сухаверхія сосны, выклікаючы Коласава нездавальненне. Да гэтай крыклівай кампаніі прыхатні грак не далучаўся, хоць ахвотна дапускаў да пасыпанай яму ежы, праўду кажучы, тыя былі не вельмі жадны да яе. Спроб лётаць ён не рабіў, толькі задзіраў галаву, калі на верхавінах начлежнікі пачыналі перагаварвацца перад сном на сваёй, адным ім зразумелай мове.

I ўсё ж аднойчы, калі Колас выйшаў раніцаю пасыпаць зерня, птушка на голас не прыйшла. Глянуў на дрывотню — пуста.

Канстанцін Міхайлавіч выказаў надзею: можа, заляціць на абед. Дарма: грак не з’явіўся ні на вячэру, ні назаўтра. Колас пытаўся ў хатніх, у шафёра Сяргея, — і гэты нічога не дагледзеў.

Колас з усмешкаю разважыў так: падужэўшы на трывалым хлебе, грак не вытрываў штовячэрняй птушынай балбатні над галавою і наняў недзе цішэйшы куток. Ці, можа, залётныя начлежнікі ўстыдзілі яго: што ж ты, браток? Маеш крылы, а бадзяешся па зямлі з куранятамі! Вось ён і паляцеў разам з усімі, а там знайшлася пад густ сяброўка, трэба было будавацца, пайшлі дзеткі: паспрабуй накармі ды навучы лётаць… Глядзіш, новы клопат: ці рыхтуйся да зімы, ці збірайся ў вырай.

…Вырай! Колас уздыхнуў, і пачалася адна з незабыўных размоў пра жыццё, прыроду і ўсё жывое ў ёй.

…Пахіснулася, калі не сказаць — парушылася, шматвяковае, прадыктаванае жыццём і ўмацаванае ім прызвычаенне: некаторыя птушкі перастаюць адлятаць у вырай, як рабілі раней, многа восеней і вёснаў запар, пакідаючы нас адных перабываць доўгую зіму, горача паліць у печы, насіць кажухі і ўсякую іншую цёплую водзеўку, піць чарку з марозу, а ліпавы цвет і маліну — ад застуды.

Вырай… Дарэчы, гэта не толькі цёплыя краіны, казачны земны рай (вы-рай), як вучаць славутыя мовазнаўцы на чале з Насовічам і Далем. Народ укладае ў гэтае слова многа больш шырыні, асвятляе яго смуткам ці радасцю, гледзячы ў якую пару года ідзе гаворка.

Вырай, кажуць, на адлёт або прылёт птушак, на доўгую птушыную дарогу — дапраўды, якую прастору трэба перамахаць крыламі! Чараду журавоў пакажуць, задраўшы галаву на курлыканне іхніх ключоў у небе, і з грудзей як быццам выдыхнецца: вырай… Таксама называюць час, калі адбываецца вялікае птушынае рушэнне — вясновы вырай, асенні вырай.

Але ўсё роўна, калі б ні вымавілася гэтае слова, заўсёды востра адчуваеш у ім старое вырь (вір) — вадаварот, паварот, колазварот, словам, рух па замкнутым коле, як віруе вада наўкруга яміны або карча ў рацэ, як аблётвае вецер наўкруга лесу, ракета — наўкруга зямлі.

Найчасцей чамусьці гэта слова ахінае чалавека ў смутак. Сказаў ці пачуў — вырай! — і адразу павее ў душу: туга расставання з абжытай мясцінай дзе-небудзь пры лясным возеры, дзе падымаецца ранішні туманок над трыснягамі; журба адвітання цёплага чарнічнага лета; шчымлівая ростань з дарагім чалавекам, можа, сынам ці дачкою, што выбіраюцца на іншую аселасць…

Пасля даволі элегічных згадак і здагадак размова вярнулася на той самы троп.

— Мусіць, Міхаська тады праўду казаў: дзе харчы, там і жывёліна. Помніш, мы з Масквы ехалі, у снежні ці ў лютым. Я хадзіў у вагоне ад акна да акна, глядзеў: паабапал дарогі вароны пасвяцца, а паміж імі і гракі. З ласкі пасажыраў жыруюць на тым, што з вагонаў выкідаецца. А ў дарогу, сам ведаеш, набіраюць больш, чым можна з’есці. Значыцца, хапае, птушкі могуць пракарміцца. Напэўна, не ў марозе справа… Цяпер вось у Мінску, здаецца ж, і ваеннае ліха не ўсё перабылося, а людзі не саромеюцца хлеб у памыйніцу кідаць, дый іншых недаедкаў поўна. Таму і гракоў усё часцей бачыш. Гэга ж не ластаўка, ёй мошкі трэба, а гракі — памыйнікі. Мароз — градусаў за дваццаць, а яны тупаюць сабе па снезе і не дбаюць пра абутак. Хоць бы лапці з саломы паплялі. Як некалі немцы ў вайну…

Сказаў і пасміхнуўся сам сабе. Тады ўспомнілі, што каля прысталічнага дома творчасці ў незаплыўшым яшчэ тванню азерцы да студзеня амаль трымаліся качкі. З берагоў — лёд, чалавека трымае, а на сярэдзіне — продухавіна. Балацянае цяпло агравае ваду, і качкі плаваюць сабе хвастом угору! Відаць, можна нешта дзюбаю дастаць, не галодныя.

Давялося расказаць, што зімуюць у нас і курапаткі. Іх ці раз прыходзілася бачыць зусім недалёка ад горада, праўда, на тэрыторыі бліжэйшых калгасаў. Жыруюць вялікімі чародкамі, выбіраюць зерне, балазе ад палявых сціртаў да фермаў цягнуцца засланыя ў калена растрэсенай саломай трактарныя дарогі. А часам курапаткі бегаюць каля кар’ераў, адкуль возяць пясок на будоўлі.

— I там нешта знаходзяць?

— Відаць, знаходзяць, не ведаю…

— Ведаеш, ведаеш, — засмяяўся Колас. — А чым яны ежу пераціраюць, — зубоў жа няма. Вось і ляцяць на чысты пясок, назбірваюць каменьчыкаў у волле.

Прысарамаціўшы мяне за недасведчанасць у такой простай справе, Колас працягваў:

— Паіначылася цяпер усё, моцна час змяніўся. Не толькі тыя, што лёталі за свет па цяпло, цяпер зімы не шманаюць. Тыя, што лавілі рыбу і розную вадзяную дробязь, узяліся не за сваю работу. Ехаў я аднаго разу пад Заслаўе, там ваду ў Мінскае мора напускалі. А поблізу трактарыст уздзіраў нізавы поплаў плугамі. Гляджу, што за ліха? Не чорныя скібы адгорнуты, а белыя, уся ўзараная прастора нібыта снегам пасыпана. Спыніліся. Аж гэта столькі кнігавак на раллю насела, чарвей выбіраюць. Пазлётваліся адусюль, прачуліся, мабыць, пра наша мора, аж тут есці няма чаго. Мора-то мора, а рыбы не нагадавалася, вось і ўзяліся за чарвей. Давялося гракам пасунуцца, даць месца за сталом.

Скончылася тая гаворка не сказаць каб нечакана, а па-коласаўску: з выхадам ад грака, як і заўсёды, на чалавека, на гаспадарчы клопат.

— Хочаш дазнацца, якія паперы ў калгасе, прыязджай туды восенню. Не ў кантору, а на поле, дзе ўжо ўсё зжалі і абмалацілі. Калі блізка дарогі і па разорах чорна ад сытых шпакоў, а побач перавальваюцца спасныя, вялікія, як гусі, гракі, — няма тут гаспадара. Бо палавіна намалочанага парасцярушвана, а што пасеялі, кепска забаранавалі. Каб быў у тым калгасе гаспадар, ён бы рабіў іначай. Падумаў бы, перш чым хваліцца ў раёне і ў вобласці: так і так, маўляў, засéўная плошча павялічана з перавыкананнем. Сеяў бы, колькі можа прыбраць, каб усё, да апошняга зернетка ў засек. Пасля такое вайны людзей адразу не нарасце і машын для ўсіх не наробішся. Бог з неба анёлаў не скіне вязаць ячмень ці выбіраць бульбу. Спадзявайся больш на сваю сілу: узваж, колькі падымеш. Іншая справа — разжыўшыся на людзей, на трактары, тады можна і новыя разлогі разорваць…

Праз многа гадоў, пераводзячы на паперу тагачасныя накіды і запісы гаворак з Якубам Коласам, прачытаў я выдатныя нарысы. Пра бульбу, пра сельскую гаспадарку ў Літве. Захоплена, з любоўю да справы і з адменным веданнем яе піша Юрый Чарнічэнка. Напісалі, вельмі ў пару, удала, і пра яго самога, адзначыўшы, што ён працуе, «…неаднойчы паказваючы, што, да прыкладу, любою цаною пашыраць пасевы шкодна» і падмацоўваецца выказваннем акадэміка Бараева: «Стараемся сеяць болей, каб збіраць менш…» («Наш современник», 1979, № 8, с. 179.)

У гэтым сэнсе можна спасылацца і на прыведзеныя вышэй словы Коласа — далёка і шырока бачыў народны паэт. Шкада толькі, што і дасюль даводзіцца заклікаць да разумнага і дбайнага гаспадарання на калгасных палетках.

Любоў Коласа да прыроды, лесу і ўсіх жывых стварэнняў найлепей і найбольш поўна пералілася ў ягоныя творы. Гэтыя эпізоды ўзнаўляюцца для таго толькі, каб паказаць адносіны з жывёлай і птушкаю, хатняй, асабіста «знаёмай» яму, калі можна так сказаць.

У папярэдніх раздзелах кнігі расказвалася пра падсвінка, якога Канстанцін Міхайлавіч выпусціў з хлеўчука: «Ідзі, уцякай, Белы». Успомніў пра жывую душу, затрымаў машыну і вярнуўся ў двор. А трэба было спяшацца: Мінск гарэў пад нямецкай бамбёжкай і полымя пагражала пакінутаму дому паэта.

Не ўсё сказалася, аднак, пра каня, на якім да яго прыехалі выхаванцы дзіцячага дома. Дакладней сказаць — не прыехалі, а прыйшлі, бо драбіны былі загружаны падарункамі Коласу: яблыкамі, морквай і нават буракамі, — самі ў сваім агародзе сеялі, даглядалі, вось і прывезлі.

Канстанцін Міхайлавіч, праводзячы багата часу з дзецьмі, не забываўся і пра каня. Накасіў яму — колькі сілы стала — атавы ў садзе і, каб не бачылі госці, ціхенька падкормліваў коніка прывезенымі моркваю і буракамі. Конь хутка ацаніў гэта і, згледзеўшы Коласа, радасна падраготваў.

Да вайны была ў ягонай гаспадарцы карова. Летавала яна ў тых мясцінах каля Ждановіч, дзе Колас жыў з сям’ёю, а ўзімку пераганялася ў хлеў пры доме на Вайсковым завулку і паіла ўсіх сырадоем. Канстанцін Міхайлавіч тады хварэў, былі патрэбны свежыя малочныя прадукты. Цёплы сырадой падабалі ўсе, крывіліся толькі старэйшыя сыны — Юрка і Даніла, — ім даводзілася пасвіць жывёліну. Але нічога не зробіш: прыклад паказваў бацька, ён са здавальненнем тупаў ранічкай па беразе рэчкі, пакуль падласая спаганяла ахвоту, ходзячы па роснай траве. Ну, вядома, шкадаваў будзіць сыноў-падлеткаў: хай паспяць, растуць жа.

Як цяпер успамінаецца, Колас пайшоў на такі крок не таму, што змушала канечная патрэба. Прынамсі, я так зразумеў яго: ад жывога стварэння пры доме цягнуліся невідочныя ніцінкі да сям’і лесніка Міхала Міцкевіча, да маці і братоў, нарэшце да самога сябе — малога Костуся. Таго хлапчука, што пасвіў жывёлу і чытаў уголас пад чыстым небам ці ў лесе байкі Крылова і вершы Пушкіна: закладалася паэтычная завязь у душы.

Мясціны, дзе пражыў Колас гады маленства, адрэзала мяжа. Пабачыць іх вельмі хацелася, тым больш — ва ўяўленні канчаткова выспяваў вобраз Сымона-музыкі, недзе ў глыбіні істоты аказваўся малады настаўнік Лабановіч.

I Колас узнаўляў вакол сябе, колькі мог, сялянскі побыт і клімат тагачаснага Наднямоння. Ні на хвіліну не завагаўся, як гэта будзе выглядаць, як пачнуцца смешкі: «Чулі? Колас купіў карову!» Няхай сабе выскаляецца мешчанін, яму няма да гэтага справы. Купіў, бо так хацеў, і не без патрэбы. I ў доме былі карова, парсюк, хатняе птаства, дрозд, пра якога напісаўся верш «Дронік», і цэлая дынастыя сабак. Гэтыя чатырохлапыя сябры нагадвалі зноў жа бацькава леснікоўства, тую таксу Тэпцю, што спрытна знаходзіла норы тхароў, хату, пабудаваную за іхнія шкуркі, так і звалі — «Тэпціна хата».

А ў Мінску жылі невялічкая злая Чутка, мала ваяўнічы Марс і легендарны Лахмач. I Колас, і ўсе сямейнікі ўспаміналі гэтага сабаку з добрай усмешкай. Мяшанец — сібірская лайка і дварняк, сумленны вартаўнік дома, добрага нораву пёс, Лахмач мог бы выступаць і ў цырку. Бегаў наўкруга, ловячы свой хвост, прыносіў кінутую рэч, «служыў», даваў лапу, па камандзе сядаў, уставаў, бег у паказаным кірунку. Нават па дрэвах лазіў, не так, вядома, як кот, але ўсё ж. Гэта і наклікала на яго сабачую галаву непрыемнасці.

Канстанцін Міхайлавіч прачнуўся ўначы з адчуваннем, што на панадвору ёсць нехта чужы. Сабачага брэху, аднак, не чулася. Колас пачаў апранацца і на жончына запытанне: «Куды ты?» адказаў старым жартам: «Злодзей у хаце, пайду сабаку будзіць».

На двары было ціха, усё пазачыняна, як было звечара, а сабака не з’явіўся і на голас. Колас устрывожыўся: звёў нехта сабаку, каб сабе рукі развязаць. I не клаўся ўжо, а сеў пры акне, паглядаючы на варотцы і на плот… Калі стала днець, на адным з праслаў, дзе было ніжэй, з’явіліся сабачыя лапы, а потым і галава — Лахмач! Пералез цераз плот і ціхенька падаўся на сваё месца спаць.

Калі Колас выйшаў з дому, яго сустрэлі звычайны радасны віскат, падскокі і загляданне ў вочы. Толькі ад запытання: «А дзе ты бадзяўся ўначы, валацуга?» Лахмач як быццам крыху збянтэжыўся.

Пазней было высветлена, што, пажадаўшы гаспадарам добрай ночы, Лахмач пералазіў цераз плот і кіраваўся па сваіх кавалерскіх справах. Каб спыніць гэту «самаволку», наверх плота наўкасы набілі фанеру, — з таго часу сабаку давялося начаваць дома і выконваць усе абавязкі, якія ўскладала пасада вартаўніка.

На маёй памяці, пасля вайны, у Коласа жыла Муза, чорная, з крэмавымі падпалінамі прыгожая аўчарка. Узялі яе шчанюком з гадавальніка, зноў жа на пасаду вартаўніка. Аднак хутка выявілася поўная неадпаведнасць сабакі такому прызначэнню. Муза была вельмі баязлівая, лашчылася да сваіх, ад чужых уцякала і хавалася. А нораў мела вясёлы і вельмі смешна хапала футбольны мяч, гуляла з ім.

Канстанцін Міхайлавіч цешыўся з гэтай забаўкі, нават сам падкідаў мяч да сабачай морды. А потым неяк пажартаваў, што лепей бы перадаць гэтую Музу на стадыён, можа, падвучыцца каля футбалістаў і выб’ецца ў людзі.

Мне заўсёды здавалася, што для Канстанціна Міхайлавіча дзікая жывёла і птушка многа бліжэй, чым свойская, прыручаная, у нечым прыстасаваная, калі хочаце, прыняволеная чалавекам.

Назіраць, як нястомна шчыруе пара мухаловак над акном, сачыць за лётам ластавак, — калі лётаюць нізка, чакай дажджу, мошкі пайшлі ўніз, — падоўгу стаяць на беразе Балачанкі, вычэкваючы, ці не выплыве на паляванне вадзяная гадзюка, узняўшы бліскучую галоўку і з прысвістам рассякаючы ржавую ваду, — усё гэта давала яму відавочнае задавальненне, можна сказаць больш — прыносіла жыўленне для работы душы. Што так і было сапраўды, можна меркаваць хоць бы вось па чым: пра здабытае пад час назіранняў Колас не гаварыў, не раскідаўся ўбачаным нават дзеля сяброў: сабе патрэбна, у нешта ж ды перапрацуецца. Хіба ўжо штосьці смешнае кідалася ў вока: дапраўды, не смяяцца ж аднаму, аднаму толькі плакаць можна.

Так неаднойчы расказвалася ім смешнае здарэнне з дачным сабакам па мянушцы Сівак. Гэты заўсёды галаднаваты вясковы дварняк не грэбаваў нічым з чалавечай ежы: буракі — давай буракі, капуста — хай будзе капуста, нават яблыкі еў, калі былі сопкія і салодкія. Праз гэту сваю ненаеднасць ён аднойчы ўвабраў выкінутыя з-пад настойкі вішні, а бутля была літраў на пяць. Ну, і ўпіўся, і трымаўся рыхтык п’яны чалавек: падскокваў, дурэючы, каля хлопцаў, вішчаў, лашчыўся да іх, гаўкаў без злосці на каня і на пеўня, потым кінуўся ў бойку з суседскім сабакам і нарэшце, хістаючыся, даківаўся да павеці, запоўз пад панарад і праспаў да белай раніцы.

Назаўтра на сабаку было шкада зірнуць, ён выглядаў вельмі няшчасным і нікому не глядзеў у вочы.

— Саромеўся, відаць, — жартліва заканчваў Колас, — бо адразу збег на пасту, выганяў са шкоды каровы, словам, акупаў правінку самай вернай службаю.

Пры кожным пераказе гісторыя абрастала падрабязнасцямі, падлягала, як кажуць, літаратурнай апрацоўцы і таму выслухоўвалася ўсімі і заўсёды з нязменнай цікавасцю.

Таксама сакавіта расказваў Колас і пра сініц, — гэтых вясёлых, зграбных, з густам апранутых франціх ён упадабаў ў далёкім маленстве.

— Здалёк здаецца — птушка, а возьмеш у руку тую сініцу, дык яна нічога не важыць: адзін пух, а пад пухам — кволенькія костачкі. I нетрывалая гэта птушка. Я, малы, лавіў іх. Паставіш сіло на шчыгліка — хораша пяюць шчыглы раніцай і перад вечарам, — дык абавязкова сініца ўблытаецца. А ўнясеш яе ў хату, пражыве дзень і — лапкі ўгору. Вельмі яны чаду баяцца. А як вясковую варыстую печ выпаліш без чаду? Гаспадыні ж трэба, каб каша ўпрэла і крупеня на вячэру гарачая была, вось і засланяе, калі ў печы збольшага прагарыць. А засланка прылягае няшчыльна, дый дзіркі ў ёй ад часу выгараюць. Бывала, і чалавек як надыхаецца ўночы такога паветра, дык у дзверы ніяк не ўцэліць. Стаіць потым голы на марозе, смокча лядзяк за ледзяком, а вушы мёрзлай калінай закладае.

Часта ўспаміналіся Канстанціну Міхайлавічу і тыя сінічкі, што тройчы на дзень, паводле распарадку дня, жывіліся на акне ягонага пакоя ў санаторыі «Вузкае», апошнім гасцінным прытулку перад зваротам дадому. Успамінаў і смутнеў: гэта была зіма, астатняя для сяброўкі ягонага жыцця.

Не абышлося без сініц і ў першы год пасляваеннага бытавання ў Мінску. Дом Коласу трапіўся халодны, мала прыстасаваны для работы. Галоўнае ж, быў ён неспарадкаваны яшчэ, не знаходзілася жаночай рукі, гаспадарку вёў сын, Даніла Канстанцінавіч, тады халасцяк. Даволі прасторная веранда была запята з сярэдзіны нечым накшталт фіранкі, падобнай да сеткі з буйнымі ячэйкамі. За фіранкаю ветраў куплены ў запас кумпячок: падсохне крыху, дык можна будзе і самім укусіць, і госця пачаставаць, балазе турбацыі мала: адчыніў дзверы са сталовай — і пачастунак на стале.

Раней за людзей смачную спажыву пакаштавала сініца, — гэтыя птушкі вялікія ахвотніцы да сала: пакладзеш ім кілбасы, перш за ўсё павыклёўваюць белыя вочкі тлушчу. Дык вось, прыкмеціўшы кумпяк, сініца знайшла і дарогу да яго, трэба сказаць, не вельмі лёгкую. Яна ўлятала ў фортку, якую пакідалі адчыненай, каб вяндліна хутчэй падсушылася, уплішчвалася паміж шыбкаю і фіранкай і пралазіла далей, чапляючыся лапкамі за тканіну. Кумпяк вісеў ад форткі даволі далёка, аднак вынаходлівая драпежніца-сінічка хутка даставалася да аблюбаванага ласунку.

Пакуль гаспадары агледзеліся, маленькая птушынка выдзеўбла ў кумпяку такую дзірку, што ў яе хаваўся Данілаў кулак, а чалавек ён буйнога складу.

Пачаліся здагадкі: хто ўнадзіўся?

— На мышэй не падобна, яны пачапалі б у некалькіх месцах, — сказаў Канстанцін Міхайлавіч. — Ага, бачыце, — гэта ж знакі дзюбы. Птушкі ядуць.

Панаглядаўшы з хатняга акна на веранду, сініцу злавілі, што называецца, на гарачым, падсачылі, як яна дапінае па фіранцы да ежы і тым жа шляхам выкіроўваецца назад.

Колас сказаў птушкі не палохаць і форткі не зачыняць:

— Дазнаемся, колькі душ у мяне на ўтрыманні.

Канстанцін Міхайлавіч ніяк не хацеў верыць, што сініца прылятае амаль у адзін час і адна, ніякай хеўры за сабой не прыводзіць.

— Не можа быць, яны — птушкі кампанейскія. Счакайце крыху, зараз з паўгорада наляцяць.

Аднак новых сталаўнікоў не прыбывала. За кумпяк узяліся людзі. Прыйшлі госці, і Колас расказаў ім пра птушыныя хітрыкі. Раптам сумеўся, нібы асветлены здагадкаю:

— Гэта яны, д’яблы, вінаваты, фашысты. Тужыліся адвучыць ад хаўрусавання людзей, а гэта і на птушках абазвалася. Жыві, бачыце, адзін, што ні зарвеш — тваё, на аднаго, дужэй можна на свеце трымацца. Што казаць, гуртавання і чалавецкай таварыскасці яны баяліся… Дык, можа, даруем, хлопцы, нашай сінічцы міжвольны індывідуалізм. Людзі не мелі чаго есці, дык перасталі і птушак карміць. Яна ўсё ж — птушка: магла і не дазнацца, што ў горадзе — свае. Трэба даць ёй зразумець гэта. Ахрысціць яе можна — Падпольшчыца, па-мойму, пасуе. Не крыўдна будзе?

Каля форткі прыстроілі фанерку з набітымі па краях планкамі, і Колас, на першы раз сам, насыпаў туды сланечніку, паклаў некалькі скрылёчкаў сала.

Сінічка з’явілася ў сваю пару, агледзела кармушку — ці няма якога падвоху? — але паколькі кумпяк перавесілі, узялася за прызначаны ёй пачастунак. Таго ж дня, крыху пазней, на дошчачцы балявала ўжо цэлая кампанія сініц і нават верабей. Агледзелі яны самі ці тая сініца запрасіла сябровак на вячэру — засталося невядомым.

А Колас хадзіў задаволены:

— Ну вось, цяпер усе ведаюць: часы змяніліся, можна гуртам жыць.

Яшчэ адно здарэнне — сумнае, але не хочацца абмінаць яго.

Мы здавалі ў друк нумар «Вожыка» і заседзеліся ў рэдакцыі дапазна. Адна з палос ніяк не вярсталася па-людску, я круціў галаву, а выйсце ўсё не знаходзілася. Задумаўся і не заўважыў, як у пакоі прачыніліся дзверы і пачуўся знаёмы голас:

— Здароў! Паказвай, што тут у вас нарабілася.

Не дачакаўшыся майго прыходу, Канстанцін Міхайлавіч пазваніў мне дадому і падаўся расшукваць на рабоце. Тым больш — нецярплівілася дазнацца падрабязнасці аварыі, пра што я расказваў яму напярэдадні.

Пасля вайны ўсе мінскія газеты і часопісы ды яшчэ і выдавецтва жылі пад адным дахам — у будынку Дома друку. Вялізнае акно нашай рэдакцыі глядзела на двор друкарні, а сцяна ўпіралася проста ў друкарскі корпус. Няўпынны шум друкарскіх машын не дазваляў адчыняць вокны нават улетку. Да таго ж вібрыравалі шыбы, лёгка пазвоньвалі шклянкі, прыпёртыя да графіна з вадою.

I вось на сцяне, поруч з нашым акном, надумаліся забудавацца дзве пары ластавак. З зайздроснай стараннасцю птушкі завіхаліся да позняга вечара, пакуль не былі скончаны хацінкі, падобныя на сырыя, неапаленыя гаршчэчкі. Нанасі пуху і мяккіх бадылінак, вымасці ўсярэдзіне ды бярыся адкладаць яечкі.

Тут здарылася нечаканка, больш — гора, ніяк не меншае і не лягчэйшае, чым у сем’яў, які трацяць дах пад час раптоўнага землятрусу. Ад няўлоўнага для вока няспыннага трымцення сцен гнёзды пачалі адставаць ад атынкоўкі. Ластаўкі абвясцілі аўрал і кінуліся кітаваць, залепліваць расколіну паміж сцяною і гняздом. Але рады так і не далі, пад вечар абодва гняздзечкі ссунуліся на асфальт.

Птушкі заклапочана лёталі сюд-туд і крычалі, быццам аплаквалі страту і ў той жа час раіліся: што ж будзем рабіць! I ўзяліся зранку ляпіць новае жытло.

Выслухаўшы гэту навіну, Колас прысеў:

— Няшчасце нікога не мінае. Але ж я табе казаў учора: пачнуць усё нанова рабіць. У гэтым яны да чалавека падобны.

Мы адчынілі бакавінку акна, і Колас паглядзеў, як ідзе работа: гнёзды былі ўжо амаль у палавіне.

— I гэта яны паспелі за сённяшні дзень? Такога тэмпу і сабе мець не пашкодзіла б. Але за вынікі, праўду кажу, страшнавата.

Цяпер нашы сустрэчы з Канстанцінам Міхайлавічам пачыналіся з распытвання: «Як там будаўніцы?» і канчаліся наказам: «Глядзі ж там ластавак!»

Каб жа хто ўмеў дапамагчы ім! Як гэта зрабіць, як паказаць бяспечнае месца, адгаварыць ад марнай патраты часу і сілы?

Даўно ўжо не даводзілася бачыць Коласа ў такім узрушэнні!

Другая спроба забудавацца скончылася гэтак жа сумна, як і першая. Гняздо пратрымалася на дзень ці два больш, дый то таму, што друкарня стаяла ўначы.

Зноў паплакаўшы над руінамі сваіх неабжытых хатак, ластаўкі не адступіліся ад намеру застацца жыць у суседстве з друкарамі і аўтарамі кніг. Птушкі, здавалася, шпарчэй лёталі, часцей з’яўляліся пакласці на месца кропельку мокрай гліны, не ўпыняліся працаваць ледзь не ў змроку.

Глядзець на ўсё гэта было немагчыма, ды ва ўсіх нас былі кепскія прадчуванні…

На птушак нізрынулася трэцяя няўдача. Тады ластаўкі, відаць, вырашылі, калі далей так павядзецца, дык можна без дзяцей застацца, і зніклі.

Неўзабаве, ідучы да Коласа, я заўважыў, як дзве пары ластавак майструюць гняздзечкі пад гзымсам аднаго з будынкаў Акадэміі навук. Там усе ўчасткі былі ўжо размеркаваны, будаўніцтва, па ўсім відаць, даўно скончылася, і праца запозненых навасёлаў мімаволі кідалася ў вочы.

— Пойдзем глядзець!

Канстанцін Міхайлавіч пажвавеў, апрануўся, узяў уласнаручна зроблены яблыневы кіёк.

— Пэўна, тыя самыя, домадрукаўскія, — сказаў ён, крыху паназіраўшы. — I перабраліся недалёка, толькі вуліцу пераляцець, і працуюць учатырох. Тут ім будзе ціха. I звонку, і ўсярэдзіне.

Колас памаўчаў:

— Навука ніколі не была надта порсткая.

Дадому ён ішоў пасвятлеўшы, але маўчаў. I вярнуўся да здарэння праз некаторы час:

— А хто здолеў бы перажыць, каб у яго тры дамы разбурылі?

Адказ прыйшоў з тых самых вуснаў, што пыталіся:

— Скажаш, не ластаўка вайну запыніла? Чалавек-то чалавек гэта зрабіў, але ж іх раўняць нельга: у ластаўкі ўсяго дзюба ды пара крыл. Але…

Што павінна было сказацца пасля «але», так і не сказалася, перабіў тэлефонны званок. Аднак, думаецца мне, паўстала ў яго перад духоўнымі вачыма неймаверная трываласць народа, чыю зямлю складалі ў прысак страшныя навалы і спаленні. Не раз і не двойчы…