Колас расказвае пра сябе

Раздзел, якога не магло не быць

Першыя звенчакі знаёмства з Якубам Коласам.

Чаму, калі, якім чынам я трапіў у дом да Коласа? Як сталася, што ён даверыў рукапісы і перапіску, абавязваў браць удзел у падрыхтоўцы артыкулаў, у выданні кніг. Ды яшчэ: перадаючы для друку напісанае ў апошнія гады жыцця, хацеў чуць маю, часта не згодную з ягонай, думку?

Пра самую складаную з гэтых работ — рэдагаванне «На ростанях», ужо расказана. А былі ж і «Адшчапенец», «П’есы», «Казкі жыцця» і сямітомнік.

А можа, і не трэба тлумачыць усё гэта? Адказ жа гатовы, ляжыць на паверхні. Коласу патрэбен быў памочнік: граматны — гэтай умове я адпавядаў; з пэўным літаратурным густам — у ім мне таксама не адмаўлялі; гаспадар свайму слову: сказана — зроблена; апошнюю якасць дапамог развіць Канстанцін Міхайлавіч.

Можна адказаць так, але гэтакі адказ — вонкавы бок праўды.

Уся праўда, цалкам, ляжыць зусім у іншым месцы, і перад тым як паказаць — дзе, мушу спыніцца яшчэ на адным. Якім бы лабавым ні здавалася прыведзенае меркаванне наконт вытокаў знаёмства з Коласам, яно ў аснове сваёй — добрасумленнае і можа задаволіць не толькі позіркі, што слізгаюцца па паверхні фактаў.

А бытуе ж — сам чуў! — і адказ адваротнага парадку. Мяшчане смакавалі чуткі пра нейкія звышверагодныя заработкі Коласа. Па-іхняму, іхнімі ж словамі кажучы, таму і падаўся «на лёгкі хлеб» да Коласа Лужанін.

Мераючы ўсё і ўсіх на сябе, яны не маглі ўявіць, што Колас з году ў год падпісваўся на пазыкі, аддаючы дзяржаве не менш чым дзве зарплаты і добрую палавіну выдавецкіх ганарараў. А колькі пазычак ішло з яго рук, беззваротных, вядома! Выручаў людзей ад суду за выпадковыя нястачы, дапамагаў у скрутным становішчы сіратам, удовам, студэнтам. Каб жа захаваліся хоць цэтлікі ад паштовых пераводаў…

Не буду больш пра гэта, гаварыў ужо, успамяну свае заработкі. Зарплата рэферэнта ў Акадэміі — тысяча рублёў, сто на цяперашнія — акурат столькі сама, як і ў Коласавага шафёра, і я працаваў у «Вожыку» ды яшчэ рабіў пераклады.

Пісаў я тады марудна, часта трацячы веру ў свае сілы: што ні надрукуй, адразу ж знаходзіліся прычэпкі. Праўда, дзверы ў газеты і часопісы — дзякуй ім — не зачыняліся, аднак я не выкарыстоўваў цалкам усе магчымасці. Канстанцін Міхайлавіч сам не заўсёды мог управіцца, задаволіць усе выданні, якім хацелася выйсці да выпадку з ягоным імем. Тады прасіў дапамагчы, падрыхтаваць прамову ці артыкул. Рабіць абы-што і абы-як для Коласа я не мог, а падняць гэту работу, ды сваю, яшчэ рэдакцыйную не стала б ні сілы, ні душы.

I я пакінуў «Вожык», застаўшыся на скупенькай акадэмічнай зарплаце. Па гэта не зважалася. Пераважалі другія акалічнасці, карэнне іх ішло ў глыбіню, дзеля чаго можна і трэба было адкідаць усё іншае: я ўжо не меў права расставацца з Коласам.

Не ў крыўду нікому будзь сказана, пасля смерці Марыі Дзмітраўны ён пачуваў сябе адзінокім. Сем’і сыноў неслі яму хатнюю цеплыню, кола іхніх сяброў і знаёмых ахінала яго дружбацкім клопатам, але не так, як хацелася, не так, як пры жыцці сяброўкі. Усё гэта было блізкае, Канстанцін Міхайлавіч клапаціўся пра ўнукаў і нявестак нароўні з сынамі, быў рады маладому тлуму людзей у доме.

Але… Было і але…

Няўмольна прыходзіла часіна заставацца аднаму. Сам-насам з думкамі, развагамі, сумняваннямі, смуткамі. Радасць і поспех было з кім падзяліць, а ўсё астатняе?

Чалавек цэльнай душы і яснага розуму, Колас меў сілу авалодваць сабою ў тым, што называюць чалавецкімі слабасцямі. Аднак гэта каштавала багата ўнутранай сілы і змушала да пэўнай стрыманасці ў паводзінах і нават у вобліку.

А тут часамі, проста па-чалавечы, па-старэчы, хацелася гадзінку пабыць звычайным, без высокіх адзнак і пасад, без славы і вядомасці, дзядзькам, добрым і крыху бурчлівым. Паскардзіцца некаму на хворыя рукі, на спрытняка, які прабіваецца ў навуку з міліцэйскім свістком, пахваліцца ўласнаручна абструганым яблыневым кійком, пагусці так сабе, абы пра што, без аглядкі на вечнасць і значнасць сказанага.

Такую неабходнасць адчуваюць, мусіць, усе людзі, і нельга не прызнаць іх права на падобную разрадку. На жаль, вельмі скупа даецца яна асобам буйнога дзеяння, чый кожны рух і кожны крок абмежаваны ў часе. Яны не могуць дазволіць сабе працяглага расслаблення волі і мускулаў, бо менш за ўсё жывуць для сябе. I, тым не менш, імкнуцца ў прастор вось такой, можна сказаць, бязважкасці, каб там забыць звычайную сваю вагу і набыць іншую, куды больш важную: вагу вольнай ад усялякага клопату душы.

Тут няма мовы аб нейкай дваістасці ці ізаляцыі ад асяроддзя. Менавіта хвілінны прамежак вызвалення ад штодзённых турбот, разняволення ад усяго чыста, апрача свайго духоўнага і душэўнага свету, трывалей настройвае на працяг дзейнасці ў тым жа кірунку, што і раней, у імя другіх. I чым большы і святлейшы быў момант духоўнага спачынку і заспакаення ў чалавека, тым больш святла і дабра выстараецца ён у агульную скарбонку.

Цяпер ужо ўсе ведаюць: не па птушку або якую звярынку хадзіў Ленін на паляванне — вяртаўся дамоў з пустымі рукамі, затое з поўнай, асвежанай яднаннем з прыродай, душою.

Ці трэба казаць, што значыць для пісьменніка часіна абсалютнага спакою сэрца і думкі? Яно толькі здаецца, што гэта руплівая двоіца, на кім трымаецца наша жыццё, калі-нікалі прабаўляе час у легкадумнай безразважнасці. Розум і пачуццё заўсёды напагатове ўспрымаць і ператвараць успрынятае. Хіба што сцішацца крыху, на імгненне, каб лепей сабраць мускулатуру перад новым кідком у пошукі чалавечых светаў і неасвоеных даляглядаў.

Што ж было з Коласам?

Нельга сказаць, што яму бракавала самоты, здаралася, яна заварвалася загуста — у такім стане быў патрэбен душнік: магчымасць сказаць слова і пачуць адказ.

Часамі Коласава патрэба ў шчырасці трапляла на сардэчна глухіх, на выпадковых, хто здаваўся чаго-небудзь вартым пад добры настрой ці ў сілу шматгадовай прывычкі лічыўся нават сябрам. Яшчэ горай былі абыякавыя: яны ўсё слухалі з поснымі тварамі, спачувальна ківалі галавою, а за брамай іранічна падсмейваліся, палічыўшы чуласць душы за слязлівасць узросту.

А Колас зноў шукаў і чакаў суразмоўніка. Пад час пошуку разгаварыўся трохі са мною. Зусім трохі. А каб раскрыўся на ўсю душу, на ўсю шчырасць і глыбіню? Напэўна, мая кніга пра яго напісалася б цікавей і засталося б запісаў другім не на адзін том.

Чаму Колас разгаварыўся са мною? Не ведаю, дакладна растлумачыць не магу. А ў самога дзядзькі Якуба ўжо не спытаеш…

Праўда, у яго пыталі, і не раз, што ён знайшоў ва мне, і не раз раілі паказаць парог. Ды ўжо ж не скажуць тыя дарадцы, з чым выпраўляў іх, выслухаўшы, Колас, бо хутчэй за ўсё адыходзілі, не памачыўшы блінца ў смятану. Аднак яны ведалі, штó робяць: квэцні дзёгцем па белай сцяне — і пасмярдзіць, і не адразу адмыецца. А з чалавека — і пагатоў.

Вось, пасля такіх захадаў дзягцярнага квача, вызваляючыся, відаць, ад яго пахаў і слядоў, Канстанцін Міхайлавіч аднойчы спытаў:

— I чаму ты такі благі чалавек, Максім?

Пытанне ўдарыла збянтэжаннем і горыччу, я не здолеў разгледзець ні добрага позірку, ні іранічнай інтанацыі і моўчкі падаўся ў дзверы.

— Дзівак! — ён затупаў па сходах услед. — Гэта ж не я кажу… Хіба ты не ведаеш, што ёсць людзі — божыя сабакі? Ідзі сюды!

I ўзяўся загладжваць ненаўмысную жорсткасць. Уважліва частаваў, гаварыў з усмешкай, пакуль не заўсміхаўся і я. Тады пераказаў, не называючы прозвішчаў, як мяне размалявалі яго неблагія як быццам бы знаёмыя. Малярная работа была не з тонкіх, чорнай фарбы ляпалі чым паболей, і яна сцякала, не прыстаючы.

Адсмяяліся, і стала нявесела. А мне — і страшнавата: нават Коласу даводзіцца гаварыць, паціскаць руку… А каму?

— Ведаю, пра што думаеш… — Мяккая, крыху гарачаватая далонь легла на калена. — Горка? I мне горка. Што ты ні ў чым і духам не вінават, таксама ведаю. А можа, сапраўды надумаўся перабегчы дарогу каму?

I махнуў рукою, нібы выганяючы праз акно ўсю прыкрату.

— У цябе ёсць што рабіць, і не з пустою душою ходзіш каля свае работы. Вось яна і сплоціць за ўсё.

Мілы дзядзька!

Як хораша было слухаць добрыя яго словы. Не год і не два яны давалі сілу нешта рабіць.

Здавалася б, напсаваць мне ў вачах Коласа нічога не каштавала. Але я заскочыў наперад, мінуўшы час, пра які ўзяўся ўспамінаць, калі ён яшчэ не адчыняў мне свой дом, свой свет, не клікаў разам у дарогу.

Супроць мяне сведчыла шмат каго і шмат чаго. У тым ліку і ўласны характар. Колькі разоў жадаў сабе лагоднасці і пераступчывасці! I ўсё роўна пёрся на ражон, вылазіў на трыбуну, ды яшчэ і гаварыў тое, што не ўсім магло спадабацца. Рой неасцярожна зачэпленых за жывое гуў яшчэ мацней: як так? Хто даў яму права? У яго ж ні пасады, ні імя, ні твораў.

Сапраўды, унутраны, вядомы толькі самому сабе зарад у разлік не ішоў. Даваенныя мае кніжачкі даўно пазабываліся, дый было ў іх хіба што маладое прагненне гаварыць вершам. Зараз паспеў напісаць і выдаць мала, няроўнага.

Так я і жыў: неспакойны, нашатыраны, з чуллівасцю яшчэ больш абвостранай таму, што мяне лёгка было зачапіць без дай прычыны: не даставаў кіем па рэбрах хіба толькі ляны.

I нават у такой няпэўнасці існавання я доўга вагаўся: ісці ці не ісці на запрашэнне Коласа? Хай сабе ў мяне нешырокая сцежка, але — мая, хай сабе незайздросная доля, аднак зноў-такі мая. А як будзе, калі пайду?

Нарэшце, павага да чалавека, любоў да пісьменніка ўзялі верх. Самалюбства пабунтавалася і здалося пакрысе. А што ты людскае робіш сам? Можа, дапамога Коласу і будзе найбольш вартай справай твайго жыцця…

Тым больш мяне не рэкамендавалі, не ўладжвалі, не шукаў нічога і я сам. Прапанова выходзіла ад Канстанціна Міхайлавіча і ў далейшым, як мы ўспаміналі, ён не даваў у крыўду нашы адносіны.

I я пайшоў.

Тое, чаго найбольш баяўся — пабягушачныя функцыі сакратароў у вялікіх — нават не пагражала. Коласу, па яго духоўным складзе, было агідна слугаванне і падлешчванне. Ён трымаўся на роўнай назе, папярэдліва і далікатна. Мне давялося прыняць на сябе драбнейшы клопат літаратурных спраў, вызваліўшы яму як мага больш часу на пісанне.

Пачаў знаёміцца з архівамі, кнігамі, перапіскай. Канстанцін Міхайлавіч не выходзіў з кабінета. Гэта насцярожыла: няма веры. Ну, а што ж табе — выкласці ўсё адразу, ці што?

Але Колас не проста глядзеў, што я раблю, ён гаварыў. Не праз ветлівасць падтрымліваў размову, а думаў уголас, свабодна пераходзячы ад засмучэння неспакоем у свеце пасля вялікай вайны да смешных назіранняў на акадэмічных пасяджэннях.

А было чута не раз і не ад аднаго чалавека пра нейкую «замкнёнасць» і «сухаватасць». Дзіўна!

Мне пацяплела. Адно было няёмка — мае наведванні заставаліся бясплённымі: разгарнуўшы якую-небудзь папку, я завязваў яе ў тым самым выглядзе — за размовай нічога не паспяваў зрабіць.

Пакрысе стала ясна: Колас размаўляе, вызваляючыся ад неадчэпных разваг, у нечым шукае падтрымкі, у нечым хоча праверыць, ці не па часе з’яўляюцца яго меркаванні, ці слушныя.

«Бяры паперу і занатоўвай! — было сказана самому сабе. — Гэткія падарункі не так часта валяцца з неба».

Я атрымліваў яшчэ і значна большае, на што быў галаднаваты. Цёплай парадай і спагаданнем я не быў укрыўджаны дома, хацелася таго і за хатнімі сценамі: хоць бы крышку зацікаўленасці ў тваім лёсе ад добразычлівага літаратурнага чалавека.

Шчаслівы выпадак прыйшоў сам. Не зусім сам. Канстанцін Міхайлавіч даволі доўга прымяраўся, перш чым прыехаць да мяне на Палярную з бутэлькай барышу, як у сваты. I амаль з дакорам глядзеў, калі я папрасіў даць час падумаць. Праз тыдзень, пачуўшы па тэлефоне маю згоду, сказаў зараз жа прыязджаць, загадаў гаспадыні рабіць «хуткую», без парэбрын, мачанку, цягнуць на стол усіх гатункаў грыбы.

Як і калі прыглядаўся Канстанцін Міхайлавіч да мае асобы? Давядзецца перабраць звенчакі сустрэч, дарма, што мімаходзь закранецца і расказанае ўжо ў розных раздзелах кнігі.

Наўрад ці ён мог чым-небудзь вылучыць мяне са стракатай і шумнай пісьменніцкай моладзі пад час даваенных паездак у Полацк і на Асінбуд. Дома ў яго тады пабыць не здарылася, і гэтага нават не палічыш за пачатак знаёмства.

Першы раз даволі доўга і весела паразмаўлялі ў маскоўскай гасцініцы «Еўропа», дзе жыў наш агульны знаёмы. Час — няпэўны: хутчэй за ўсё зазімак 1943 года. Снежань сорак чацвёртага прынёс некалькі сустрэч, ужо ў Мінску, — ён прыехаў пакуль што са старэйшым сынам у розгляды: дзе жыць і працаваць. Канстанцін Міхайлавіч часцяком заходзіў на вуліцу Берсана, там змяшчаўся Саюз пісьменнікаў, і ў адным з пакойчыкаў туліўся я.

Дзвярэй тады, не распытаўшыся, увечары не адчынялі — у горадзе было не вельмі спакойна. Канстанцін Міхайлавіч стукаў і смешна, тонкім голасам, прасіўся: «Гэта — я, Якавец!»

З перамоў наконт «Адплаты», дзеля чаго і прыйшоў першы раз Колас, я, кажучы праўду, збег, адгаварыўся работай. Права ўдзельнічаць у размове, калі ацэньваўся новы твор, трэба было заслужыць. Дый з паэмы я чуў усяго некалькі лірычных адступленняў.

На завяршэнне сустрэчы мяне ўсё ж выцягнулі з пакоя. Колас і Лынькоў размаўлялі. Гаворка не магла мінуць увесь той клопат, што паўставаў перад краінай: ні жытла, ні цяпла, ні адзежыны. Адна надзея на мужнасць народа, на яго трываласць — не адну адолеў бяду! Праўда гэта — самая горкая.

Ну так, нашы справы выкіраваліся на перамогу, але вайна не скончана, значыць, будуць і ахвяры і новыя ваенныя высілкі. А тут — хутчэй бы ўвайсці ў распарадак мірнага часу, аднавіць страты і забыцца пра іх, узяцца за новыя набыткі. Народ, як і ў вайну, вылучыць зараз мноства талентаў: будаўнікоў, арганізатараў, людзей пяра, смыка і фарбы.

У гэтым быў пафас невялікай рэчы, што мелася неўзабаве сысці з майго стала, і я кінуўся пераказваць Маркса, з чыімі думкамі не расставаўся працуючы: прыгадваў словы, якія ён любіў паўтараць, што праца ёсць бацька багацця, зямля — яго маці.

Колас здаваўся зацікаўленым.

— I гэта ўсё — Маркс? — ён узяўся за папяросу.

— Амаль слова ў слова…

— Тады я ўжо гадоў сорак, як пачаў вызнаваць ягоную веру. Калі і не чуў пра яго самога і не натрапляў на гэтыя думкі. — I тут жа лагодна пакпіў: — Дзе ўжо за вамі ўгонішся, за маладымі.

Госць пачаў пабірацца дамоў, і тут наведаць «Рыбакову хату», халодны драўляны дамок каля Акадэміі, быў запрошаны і я. Не абдзяліў ён увагаю і на бяседзе: не-не дый падымаў вочы і на мае словы.

Неўзабаве Колас выехаў у Маскву: жонцы пагражала бальніца і аперацыя. Следам я прывёз пеніцылін для хворай.

Канстанцін Міхайлавіч наведаўся да нас на Смаленскі бульвар, быў у добрым настроі і ўсё падхвальваў гаспадыніны галубцы. Але прыйшло і засмучэнне. Што такое пеніцылін, толкам ніхто з нас не ведаў, і вялікая ампула, хутчэй — колба, здалася пустою. А колькі было намаганняў дастаць гэты цудадзейны сродак! Няўжо стукнуў як-небудзь і ўсё вылілася?

Назаўтра адлегла ад сэрца — Колас пазваніў з самай раніцы.

— Цэлы пеніцылін, колюць ужо. А што мы яго хацелі ўбачыць, дык гэта праз сваю цемнату.

Перамогу нашай зброі, аб чым нязменна гаварылі пры мінскіх сустрэчах, яму давялося святкаваць у Маскве. Хворай не лепшала, аб пераездзе нельга было і думаць. Я ведаў пра ўсё гэта, бо застаўся на вуліцы Берсана адзін. Гаспадар кватэры паляцеў у Амерыку, пакінуўшы мяне пільнаваць тэлефон і маёмасць Саюза пісьменнікаў, у тым ліку «віліс» з хітраватым шафёрам. Званкі, паперы, даручэнні — хочаш не хочаш — валіліся сюды.

У вялікім горы, так і не пазбытым да канца жыцця, пазваніў з Масквы Колас.

З камяком у горле я хадзіў на могілкі, склікаў хлопцаў на пахаванне, нават гаварыў нешта каля труны.

Колас крыху затрымаў маю руку, развітваючыся на памінках. Яму стала лягчэй з людзьмі, а ці мала нас было гатова раздзяліць з ім частку смутку.

I яшчэ адзін звянчак…

Прыйшло запрашэнне ехаць у Ленінград, і Канстанцін Міхайлавіч нечакана згадзіўся. Напэўна, павялі ўспаміны, заманулася ў тыя мясціны, дзе быў у маладыя гады, са спадарожніцай, якую доўга помніла сэрца. Дый з Аляксандрам Пракоф’евым пабачыцца не шкодзіла, вельмі ж яны ўпадабаліся адзін аднаму пад час першага пасляваеннага пленума ў Мінску.

Колас аглядаў сховішчы карцін і скарбаў, месцы пахавання і зняволення, а то і проста так блукаў па вуліцах і плошчах вялікага горада ці па ўзмор’і, прыслухоўваючыся да пашумлівання лянога мора. Ласкавым гаспадарам было што паказаць нам, і яны стараліся, каб усё, чым яны даражацца, запала і ў нашы душы.

I Колас шырока расчыніў сваё сэрца.

Хадзіў і ездзіў, жартаваў і маўчаў, смяяўся і ўціраў слязу.

Выступленні, бяседы ішлі шчыльна адна за адною. У Камарове, прагаварыўшы ўсю ноч, праўда, нядоўгую, белую, на дачы ў А.А. Пракоф’ева, калі ўсе маладзейшыя ўжо ледзь трымаліся ад зморы, Канстанцін Міхайлавіч падняўся і, свежы, вясёлы, пацалаваў руку гаспадыні: «Давайце падымем першую чарку за Насцю!» I нібы сур’ёзна, у адказ на ўсмешкі сяброў, спытаў: «А хіба ж гэта не першая на світанні?»

Смешныя гісторыі, чытанне вершаў, сяброўскія кепікі, усё гэта пачалося наноў, як быццам бы людзі сапраўды толькі што спаткаліся. Канстанцін Міхайлавіч вёў рэй, ён любіў гэта старое слова: узяў графін — пінгвіна з паваротнай галавою — і па чарзе накіроўваў на прысутных дзюбаю: «Гавары, але каб было весела!»

А наперадзе яшчэ было некалькі сустрэч, дый гарадскі вечар наастатак. Але ўсюды мы паспявалі ў час — ён усё помніў, нават у гасцях не дазваляў пазніцца ні сабе, ні гаспадарам. I скрозь са здавальненнем гаварыў, выступаў з добрым поспехам, заваёўваючы ўсё шырэйшае кола прыхільнікаў.

Нарэшце, ад’езд… Часіны, афарбаваныя лёгкім смуткам развітання…

Светлы двухпакаёвы нумар гасцініцы. Твары даўніх і толькі што знойдзеных сяброў. Нам хораша разам у гэты апошні вечар…

I трэба ж было… Як на тое! Сюды трапіла непажаданая асоба. Усё азмрочылася. На Коласа, асабліва чулага ў такіх выпадках, было цяжка глядзець. Дзе падзеўся той неўтаймоўны філосаф і вастраслоў, па-эпікурэйску шырокі, жыццярадасны паэт, якім мы прызвычаіліся бачыць яго ў гэтыя дні? Каля высокага акна стаяў раптоўна пастарэлы чалавек і сумнымі вачыма пазіраў на шумную плошчу, нібыта трацячы сілу ад непамернага, раптоўна ўпаўшага на плечы грузу.

Добрыя нашы гаспадары як быццам нічога не разумелі. Некаторыя асобы з нашай групы відавочна пагадзіліся з прысутнасцю таго, непажаданага, — у свой час ім давялося разам напінаць адны гужы і пастронкі. А многія не жылі яшчэ ў Мінску і не ведалі, як размашыста гасіў аглобляю ён, няма знаць адкуль выплыўшы на раппаўскую плынь у рангу першага крытыка. Пасля кожнай праходкі яго па загонах айчыннай славеснасці заставалася здратаваная рунь, збітыя з ног аўтары і кнігі. У тым ліку Купалавы і Коласавы.

Пасля арганізацыі Саюза пісьменнікаў яму давялося пакінуць Мінск. Але, выштурхнуты самім паветрам новага літаратурнага ўкладу, гэты чалавек не растаў, як бурбалка, хоць і ўзнік акурат так. Пачаў з’яўляцца на нашых сходах і пленумах, пераплятаў у каленкор, рыхтуючы да выдання, таўшчэзныя, хвалебныя манаграфіі ўсё пра тых жа Купалу і Коласа. З ім вымушаны былі лічыцца знаўцы літаратуры, стваральнікі музеяў, выдаўцы — трымаў у руках матэрыялы. Кватэра яго была напакавана рукапісамі, фатаграфіямі, рэдкімі выданнямі, нацяганымі невядома якім шляхам з мінскіх, вільнюскіх і шмат якіх іншых дзяржаўных і прыватных сховішчаў. Ён угібаў у рукі нават перапіску Коласа з жонкай і не выпускаў, набіваў цану на памятку пасля нябожчыцы ці, можа, вышукваў спосаб выкарыстаць лісты якім-небудзь не вельмі прыемным для адрасата чынам.

А зараз ён сядзеў і выгінаў хрыбет — вельмі ж хацелася ў Мінск! Згодна і ўхвальна ківаў галавою, пасміхаўся на кожнае сказанае слова. Праз паказную ветлівасць было яшчэ больш прыкра. Але Колас трываў, дый нікому не хацелася псаваць сяброўскае свята.

Цярпелі… Пакуль той, каго мы назвалі непажаданым, вычакаўшы хвіліну, калі бяседа ўшуміцца і палагоднее, не ўстаў. I з бакалам у руцэ завёў: маўляў, папрацуем яшчэ разам, таксама дружна, як працавалі некалі… Ён меў неасцярожнасць папытаць у мяне пацвярджэння. «Праўда?»

Што можна было адказаць таму, хто з бруднымі ботамі таптаўся па «Новай зямлі» і «Безназоўным»? Ды яшчэ з поўнай аддачай рабіў высілкі, каб сапсаваць жыццё і працу нам, маладзейшым. Ён атрымаў адказ, але не тое, чаго чакаў. I выйшла няёмка. Мы былі ў гасцях: пакрыўдзіш каго-небудзь з прысутных — глядзіш, пакрыўдзіў і гаспадароў. Прамоўца сеў, працяўшы мяне пранізлівым позіркам чараўніка са «Страшнай помсты», ён у нечым быў падобны да гэтага гогалеўскага персанажа.

А гаспадары і не думалі крыўдзіцца! З аднаго боку паціснула руку Марыя Камісарава, з другога нахіліўся Павел Кабзарэўскі і прыемным баском праказаў: «Дзякуй…»

А Аляксандр Андрэевіч Пракоф’еў, жадаючы нам дабра ў дарогу, закінуў слоўца, што і надалей, як водзіцца паміж сябрамі, не пашкодзіць размаўляць па шчырасці, на чыстую душу.

Самае нечаканае адбылося на вакзале. «Пакрыўджаны» падышоў прасіць у мяне прабачэння: не будзем варушыць старога, мала што калі было.

Колас стаяў поблізу і, не хаваючыся, смяяўся. А выпадак гэты запомніў і пазней сказаў: «Выходзіць, і ў чужым доме трэба часамі талеркі біць».

Канстанцін Міхайлавіч паехаў цераз Маскву, а ў вагоне, прыгнаным па яго чыгуначным начальствам, рушылі дадому ўсе мы. Спаць было нельга, над вагонам, відаць, даўно не апекаваліся санітарныя ўстановы: на крэслах у салоне мы чакалі раніцы, не кладучыся.

Намагаўся заснуць адзін Піліп Пестрак, чалавек трывалы і, як ён казаў, звыкшы да ўсялякіх жыццёвых невыгод. У сярэдзіне ночы ён вылез, цярэбячыся, са спальнага купэ:

— Проста за лысіну тнуць. Пусцілі кроў… Як вам той крытык некалі…

Колас паехаў у Кіславодск і перахварэў на запаленне лёгкіх, вяртацца з курорту звычайным парадкам было рызыкоўна. Пайшоў па яго такі ж вагон, толькі без непрыемнасцей. Дакторка, сястра, правадніца, яна ахвотна гатавала есці, Даніла Канстанцінавіч і я: «Каб дзядзьку весялейшым гуртам ехалася».

Засталі Канстанціна Міхайлавіча здаровага, але знецярпліўленага: цягнуліся мы даўжэй, як абяцала тэлеграма, асабліва з Мінеральных Водаў.

Выехаць назад адразу не ўдалося: вагон маглі прычапіць назаўтра, дый то пад вечар. Мы мелі час і пайшлі паблукаць. Я даўно не бачыўся з горадам і рад быў паказаць Данілу Канстанцінавічу знаёмыя мясціны. Пабылі каля нарзанных крыніц, падняліся на Храм Паветра і ледзь не трапілі ў няласку.

Акуратны ў ад’язных справах, Канстанцін Міхайлавіч устаў у досвітку і быў гатовы пакінуць свой часовы дах. Насілу дачакаўшыся снедання, пачаў развітвацца. Мы прыйшлі ў самы разгар гэтай цырымоніі. Дактары, сёстры, знаёмыя нават з суседніх санаторыяў — дзверы ў пакой не зачыняліся.

З усмешкай, як бы цешачыся ўражаннем ад рэкамендацыі, называе сябе доктар, які апекаваўся над Коласам.

— Калінін, Міхаіл Іванавіч.

Акуляры ў металічнай аправе, клінаватая бародка, — даволі мажны, сівы стары. Відаць, крыху падганяў выгляд пад усесаюзнага старасту.

Даўшы апошнія парады ў дарогу і дадому, Міхаіл Іванавіч не адмовіўся змацаваць знаёмства шклянкай віна. Данскі казак з паходжання, ён да вядомых нам «пасашковага» і «тарбавога» дадаў «страмяннога» — назву развітальнага, пераддарожнага кілішка.

Не зважаючы на ўсе запрашэнні паабедаць, Канстанцін Міхайлавіч перабраўся ў вагон:

— Усё ж дахаты бліжэй!

Чакалі добрага паўдня, і калі, нарэшце, загрукаталі колы, ён не адрываўся ад акна. За вячэрай пахваліў стары зборнік народных прыкмет аб надвор’і. I ўспомніў нашы — палескія і мікалаеўскія.

— Толькі я думаў, — позірк у мой бок, — у цябе рука ўломіцца, калі аддаваў кнігу мне. Сам жа над рознай старызнай калоцішся.

Сапраўды, расставацца з набытай пад час агледзін горада кнігаю мне не вельмі хацелася, але Канстанцін Міхайлавіч заўважыў яе і зірнуў цікаўным вокам. Цяпер ён памяркоўна ўлагоджвае мяне:

— Будзем карыстацца разам.

Значныя ці нязначныя былі гэтыя звенчакі ва ўстанаўленні нашага знаёмства, меркаваць цяжка. Да запрашэння мяне ў дом прывёў, відаць, адзін, у поўным сэнсе гэтага слова, выпадак.

Быў люты 1948 года.

— Таксама ў Маскву? — спытаў Даніла Канстанцінавіч на мінскім вакзале. — I бацька едзе, перабірайся да яго, весялей будзе.

Памянялі білет, і я першы раз у жыцці ступіў у міжнародны вагон, яшчэ старога ўзору, ашалёваны звонку жоўтымі лёстачкамі. Купэ Канстанціну Міхайлавічу звычайна браніравалі з Брэста, і ён ехаў адзін. Сказаў не шукаць свайго месца, а заставацца ў яго. Яно і сапраўды было прасторна: адна канапа, падымаючыся, станавілася ўпоперак купэ, і гэта дазваляла хадзіць не ўгінаючы галавы.

Падарожжа ў Маскву тады цягнулася суткі, калі не паўтара, даводзілася браць з сабою «ў торбу». Абедаць пайшлі ў рэстаран, а месца там — ніводнага. Нашы ваенныя, хто адслужыўшы, хто ў адпачынак, ехалі з Германіі і шумна адзначалі зварот на радзіму. Мы памкнуліся назад, але два старэйшыя афіцэры падняліся і, дамешваючы ў гаворку беларускія словы, так хораша прасілі «дзядзьку Якуба» за столік, што Колас сеў.

Мы вярталіся ўжо з двума новымі знаёмымі. Ад іх расслухаліся і іншыя: едзе Колас. У нас перавярнулася мноства людзей. Ішлі зірнуць, павітацца, паціснуць руку, калі ўдасца, ды падараваць якую замежную драбязу або ўчаставаць чым-небудзь.

Канстанцін Міхайлавіч адмаўляўся, як мог, ад усялякіх знакаў увагі, але цёпла размаўляў, хораша прывячаў усіх. Яму было добра сярод гэтых адкрытых здараўцоў, радых, як малыя дзеці, недалёкай сустрэчы з блізкімі і сябрамі, родным ялінкам і бярозам за акном.

Не магло вытрымаць, любуючыся на тых людзей, сэрца, і Колас сказаў, хутчэй здзіўляючыся, чым сцвярджаючы:

— Ну і асілкі ж вы, хлопцы! З вамі і я Гітлера раскалашмаціў бы!

Нейкім чынам з гэтых слоў перайшлі на ўлюбёную забаву Канстанціна Міхайлавіча: хто чыю руку перагне, прыцісне да стала. I, можа, толькі адзін ці два з усяго тлуму саракагадовых палкоўнікаў і падпалкоўнікаў пераборалі.

Колас смяяўся, падахвочваў:

— Толькі не махляваць, не паддавацца!

А раніцаю забыўся пра спаборніцтва і ўсё не мог дабраць ладу: як быццам цяжкае работы не рабіў, а правая рука нешта пабольвае.

Спыняўся ён звычайна ў гасцініцы «Масква».

— А ты дзе будзеш жыць?

— Паспрабую ў іншым месцы папытаць.

Канстанцін Міхайлавіч хвіліну падумаў:

— А то — давай разам. Згодзен?

Нумар быў не дужа вялікі і душны. Канстанцін Міхайлавіч пайшоў у цырульню, наказаўшы:

— Абед — у гадзіну. Не пазніся.

Еў ён мала, не перабіраючы і, як высветлілася пазней, больш за ўсё падабаў снедаць і вячэраць у нумары: сядзі па-хатняму і размаўляй, не трэба ўлазіць у пінжак і завязваць гальштук, глуміць час на чаканне. Вяртаючыся з горада, я заходзіў у магазін, пакаёўка прыносіла кіпень і заварку — і па ўсёй турбоце.

Але раз на дзень Канстанцін Міхайлавіч кіраваўся на рэстараннае свяшчэннадзейства, пры крухмальных сурвэтках і крышталёвым посудзе. Пачцівы метрдатэль Васіль Іванавіч, схіліўшы галаву, прымаў заказ, раіў, чаго варта пакаштаваць, сам раскладаў салат і наліваў чарачку з запацелага графінчыка.

Гэта была праходка, а больш забава, і хаць стамляла, але ж і відавочна падабалася. Як і няўпынная гамана знаёмага літаратара, звычайнага яго спадарожніка на абедах, які лічыў сябе, ды, мусіць, і быў такі, неблагім знаўцам кухні.

У адзін з бліжэйшых дзён высокі гурман абвясціў: «Сёння частую я!» Заказваў усё адменнае, ушчуваў афіцыянта, загадваў дадаць такіх і такіх прысмакаў у рыбу, такіх і такіх у соус, нават чай зажадаў піць з самавара. Словам, людзкаваўся, на поўную губу дэманстраваў кулінарны густ і асвечанасць. Так ён і трымаўся як гаспадар стала, пакуль не падышла грозная часіна расплаты. Не разгубіўся і тут: зірнуў на рахунак і зрабіў паўзу, каб афіцыянт адышоўся, тады сказаў Коласу, колькі трэба плаціць, папрасіўшы даць грошы яму: ён сам разлічыцца!

Такое частаванне Коласу, відаць, было не ўпершыню, вочы яго праз усю гэтую даволі працяглую працэдуру не трацілі вясёлых іскрынак.

Пасля першага нашага абеду, ведаючы чуткі пра ашчаднасць Канстанціна Міхайлавіча, я хацеў заплаціць ці хоць бы дакласці сваю долю. Гэта было адхілена, мякка і някрыўдна, але рашуча. На самым ад’ездзе я папрасіў прынесці абед у нумар, падгадаўшы, калі Колас вернецца з пасяджэння.

Канстанцін Міхайлавіч зірнуў з-пад акуляраў:

— Глядзі ты… Баішся, каб хаця чыё не перайшло… Ну, няхай сабе… А падвячорак усё ж за мною.

Сказаў зноў-такі някрыўдна, па-бацькоўску: і ўшчуваючы, і з ноткай здавальнення: правільна робіш, чалавеча, — шануй людзей і шануй сябе.

Нашы «хатнія» падвячоркі былі радаснаю нечаканасцю: тут, уласна кажучы, і пачаў «расказвацца» мне Якуб Колас. Піў чай, часамі піва, і не спяшаючыся гаварыў. З велізарным ахопам прасторы і часу: уласнае маленства і тут жа вайна ў Карэі, думкі пра твор, вылучаны на прэмію, і прагнозы, колькі збяром збожжа.

Адкрываўся яшчэ адзін, зусім новы, Колас, не падобны на крыху халаднаватую постаць са школьных падручнікаў, прадмоў і бясконцых крытычных артыкулаў, не падобны нават на тую мудрую, усмешлівую і дапытлівую асобу, якая малявалася пры чытанні яго кніг.

Ва ўсіх разважаннях ясна і незнарочыста, а можа, і насуперак волі апавядальніка, было відаць фармаванне яго асобы, цвет і завязь думкі, мужанне і сталасць душы.

Так і праседзеў я на мілых падвячорках, слухаючы, радуючыся і здзіўляючыся адкрыццю, усе свае маскоўскія вечары. I хоць ускладаліся на іх іншыя надзеі, не шкадаваў. Думалася паглядзець добры спектакль, каб перабіць несмач банальных пастановак, абавязкова дыхнуць паветрам мастацтва дзе-небудзь у музеі, каб не сыходзілі з вачэй эталоны сапраўднага, каб не здаліся часам залацінкамі бліскучыя падманкі. Адскрэбаць густ ад выпадковага і наноснага, вывяраць меру патрабавальнасці, у першую чаргу да самога сябе, трэба абавязкова і рэгулярна. Моцна дапамагалі тут, хоць і не вельмі частыя, паездкі ў Маскву.

Зараз толькі аднойчы давялося адскочыць у Мастацкі тэатр. Тым часам аднаўленне мер і густаў неўзаметку адбывалася ў гарачаватым пакоі з таннымі акварэлямі на сценах. Перада мною быў чалавек — эталон і ўзор чаго ні возьмеш: працавітасці, адказнасці за намер і ператварэнне яго ў мастацкую каштоўнасць ці грамадскае пачынанне, нарэшце, а можа, не нарэшце, а перш за ўсё — прыклад маральнай чысціні. Ды яшчэ ж — жыццёвай мудрасці, гранічнай патрабавальнасці да ўсяго, што гаворыцца і робіцца, шчодрай любові да бліжняга і далейшага чалавека.

Яшчэ не ўсведамляючы цалкам таго, што адбываецца, я намнога забагацеў. Шукаючы ўзораў на піках і ў памкненнях мастацтва іншых народаў, мы не так, як трэба, глыбока пранікаем у магчымасці роднай глебы. Ажно капані раз-другі — і вось табе нафта або соль. А колькі вякоў безуважна папахадзілі па гэтых скарбах босыя і абутыя ногі на Случчыне і Гомельшчыне!

Няхай сабе гэта ўсё са сферы матэрыяльнага. А ў духоўным жыцці народа хіба да канца раскрыта яго казка і песня, шматвяковы подзвіг пратэсту, праз які мы прыйшлі да Кастрычніка, партызанскі подзвіг краіны і працоўны — здабыча той самай солі і нафты?

Колас абдараў менавіта глыбіннасцю свайго народа, з ёю і праз яе выходзіў у свет і браў ад свету ўсё, што дыктавалася глыбіннасцю і цэльнасцю ўласнай натуры. Тое ж самае бачыў ён у Купалы — страта сябра ў працы і ў думцы моцна балела яму.

У тыя дні хавалі Міхоэлса. Колас паехаў на пахаванне, нават быў гатовы сказаць слова, але не здолеў прабіцца праз натоўп у памяшканне тэатра. У вячорнай размове ён ад трагічнай смерці акцёра перайшоў да смерці паэта.

— На нашым паверсе ёсць пакаёўка. Яна бачыла, як з Янкам было… Казала ўчора. Мусіць, і мне хутка — следам за дзедам.

Гаворка мімаволі афарбавалася ў змрочныя таны — Канстанцін Міхайлавіч у той год часта хварэў. Ён адчуваў сябе слаба, баяўся чарговага запалення ў лёгкіх.

— Я на гэтую трасцу дзевятнаццаць разоў хварэў. Пеніцыліну цэлую бочку зглумілі. Скалолі шпрыцамі так, што, як сяду, здаецца — на тарку сеў…

Гэта змушала яго да асцярогі. Магчыма, залішняй: баяўся адчыненай форткі, а апранаўся, відавочна, праз меру цёпла.

— Я, брат, рыхтык качан капусты: дзядок нізак, а на ім сто рызак, — кпіў ён, пачынаючы вызваляцца ад вопраткі.

I сапраўды, сто рызак! Апрача нейкага адмысловага футра са шкурак з хвосцікамі, пінжак, світэр, кашуля пад гальштук, цёплая бялізна і, нарэшце, звычайная, палатняная. Хадзіць было цяжка, гаматна, кідала на поты, а гэта ўжо адзін крок да прастуды.

— А чаго мае дактары глядзяць? — ён пасміхнуўся на маю асцярогу. — Я і сам так думаю. Трэба палавіну адзежын скідаць. Ну, гэта хіба што дома зробім. Мы ж пабачымся там?

Вярнуўшыся ў Мінск, ён адразу прыехаў запрашаць мяне. Так, як рабілі даўней сяляне: прымалі ў сям’ю чалавека няйначай, як добра разгледзеўшы яго зблізку: а які ты, чалавеча, на работу, на гаворку, на ежу, на сон.