На крыжах

ГУТАРКА З КРЫТЫКАМ ВАНКАРЭМАМ НІКІФАРОВІЧАМ

1991 г.

Ванкарэм Нікіфаровіч. Васіль Уладзіміравіч, здарылася так, што нашу гаворку пра сённяшні стан і шляхі далейшага развіцця беларускай нацыянальнай культуры мы вядзём адразу пасля параўнальна добра арганізаваных на вашай радзіме, на Віцебшчыне, першых усесаюзных дзён, прысвечаных жыццю і творчасці вашага выдатнага земляка, славутага мастака Марка Шагала. Ці не сімвалічна гэта? Бо мы, калі можна так сказаць, неўзабаве пераступім парог новага, дваццаць першага стагоддзя. Што з духоўных здабыткаў пяройдзе туды, што чалавецтва возьме з сабой? Такое пытанне, натуральна, не можа не цікавіць усіх дзеячаў культуры. Мне здаецца, што Марк Шагал — менавіта той мастак, які сваім жыццём і сваёй творчасцю, той культурна-сацыяльнай аурай, якая складалася і будзе складвацца вакол яго, якраз вызначае сутнасць нашага, дваццатага стагоддзя, яго, так бы мовіць, аблічча.

Васіль Быкаў. Будучы на Шагалаўскіх днях у Віцебску, я думаў вось пра якую з'яву. Час — гэта бязлітасны фактар у нашым жыцці, дый наогул у гісторыі. Час робіць вялікі адбор з таго, што існуе ў мастацтве. Дык вось, я думаю, што з усяго нашага мастацтва, не сказаць — беднага, хутчэй наадварот — развітога і багатага, час адбярэ для будучыні вельмі нямногія імёны. Але ў ліку іх абавязкова ў наступнае стагоддзе пяройдзе імя Марка Шагала. Таму што ён — эпахальны мастак, якому будучыня належыць гэтак жа непадзельна, як і мінулае. Не часта так здараецца ў мастацтве, што прызнаны пры жыцці мастак карыстаецца такім жа прызнаннем і ў будучым. Часта бывае наадварот. Мы ведаем з гісторыі мастацтва мноства прыкладаў, калі вялікае прызнанне прыходзіла да мастака толькі пасля яго смерці. І вельмі рэдкія выпадкі, як з Маркам Шагалам. Ён быў прызнаны пры жыцці, увесь свет пакланяўся перад яго талентам. Гэта, канечне, шчаслівы лёс. Хіба што гэты лёс мае прыкрае выключэнне на яго радзіме, дзе М. Шагал даволі доўгі час, прынамсі пры яго зямным жыцці, быў не толькі не прызнаны, проста яго не ведалі нашы людзі. Хоць гэта і вельмі дзіўная з'ява. Ну, але што рабіць, наш час багаты на такія дзіўныя з'явы. Марка Шагала не прызнавалі на Беларусі, не прызнавалі ў Віцебску, ды і ўвогуле не прызнавалі яго ў нашай магутнай дзяржаве. Таму было многа прычын. А галоўная з іх — гэта наш дзяржаўны таталітарызм, наша, так бы мовіць, вузкая, недарэчная ідэалагізацыя ўсёй культуры. Будзем спадзявацца, аднак, што ўсё гэта мінула. Марк Шагал навечна прапісаны ў Беларусі, у Віцебску, і яго слава будзе расці так, як яна таго заслугоўвае.

В. Н. Будзем спадзявацца, што так і будзе, што сапраўды ў нас сёння змяніліся адносіны многіх кіраўнікоў і чыноўнікаў культуры да Шагала, да яго творчасці. Тым не меней, мне здаецца, што праблема вяртання спадчыны, праблема сённяшняга выкарыстання тых духоўных здабыткаў, якія ствараліся і ствараюцца на гэтай зямлі, стаіць перад намі вельмі востра і актуальна. Калі мы звернемся да нашай беларускай культуры, беларускай літаратуры, мы павінны нагадаць, што толькі зусім нядаўна мы пачалі на ўвесь голас называць імя выдатнага паэта Алеся Гаруна. Мы пачалі знаёміцца з творамі, напрыклад, яшчэ аднаго найцікавейшага пісьменніка, драматурга Францішка Аляхновіча. Але знаёмства чытачоў з ім чамусьці пачалося з яго лагерных запісах, зразумела, з запісаў вельмі хвалюючых, але Францішак Аляхновіч — гэта перш за ўсё драматург, аўтар вельмі многіх цікавых п'ес. Ёсць яшчэ некалькі імёнаў, якіх не ведаюць сённяшнія і чытачы і гледачы. І трэба абавязкова вярнуць іх у наш культурны кантэкст.

В. Б. Гэта было б справядліва. У мінулым шмат што з нашага мастацтва, літаратуры было выключана з нашага жыцця. Вядомы прычыны, чаму так адбылося. І цяпер, калі час змяніўся, натуральна, тое трэба паправіць хаця б у імя элементарнай справядлівасці. Аднаўленне культурнага асяродка паступова адбываецца сёння на фоне палітычнай рэабілітацыі. Змяніўся палітычны клімат у краіне, з'явілася магчымасць для таго, каб прагледзець многія справы з пакараннем, са знішчэннем многіх грамадзян нашай краіны, у тым ліку і дзеячаў культуры. Таму працэс гэты натуральны. Аднак ідзе ён вельмі запаволена. І зусім не таму, што тут патрэбны нейкія разбірацельствы. Усё даўным-даўно вядома. Што датычыць некаторых імёнаў і тых, якія вы назвалі, дык пісьменнікі даўно ўжо хадайнічалі за іх перад уладай. Адразу пасля XX з'езда КПСС мы прасілі рэабілітаваць жыццё і творчасць такога найвыдатнейшага паэта, як Алесь Гарун. Але для таго каб сапраўды яго рэабілітаваць і ўвесці ў літаратурны ўжытак, спатрэбілася чвэрць стагоддзя. Канечне, рэакцыйныя сілы ўсяляк гэтаму перашкаджалі. Перашкаджаюць яны, дарэчы, і цяпер. Варта толькі паглядзець некаторыя беларускія выданні апошняга часу, нават апошніх месяцаў, каб зразумець, што пасля некаторай перадышкі тыя сілы зноў узнімаюць галаву, робяць спробы абвінаваціць нават тых, каго па два разы ўжо рэабілітавалі. Гэта вельмі дзіўная справа.

Першая рэабілітацыя, якая адбылася недзе ў канцы 50-ых, аказваецца, патрабавала яшчэ і паўторнай рэабілітацыі: усё яшчэ знаходзяцца людзі — «вучоныя» і «публіцысты», якія настойваюць на тым, што асуджаныя былі ў чымсць вінаватыя. І калі, напрыклад, якога-небудзь расстралянага пісьменніка ці вучонага рэабілітуе Вярхоўны суд рэспублікі, дык яны кажуць, што гэта ён рэабілітаваны ў крымінальным парадку, а творчасць яго ідэалагічна не рэабілітавана і знаходзіцца, як і раней, пад арыштам. Такое адбываецца, напрыклад, з Францішкам Аляхновічам і з некаторымі іншымі. І ў гэтым сэнсе работы, канечне, яшчэ вельмі многа. Я думаю, што патрэбны намаганні ўсёй грамадскасці, каб была паспяхова вырашана гэтая праблема.

В. Н. Вы маеце на ўвазе публікацыі ў «Политическом собеседнике», у адным з апошніх нумароў?

В. Б. Гэты часопіс вызначаецца такой рэакцыйнасцю, якую зараз проста цяжка сабе ўявіць. Я думаю, што на Захадзе проста не павераць, што ў час перабудовы і дэмакратызацыі ў Беларусі магчымы такія выданні.

В. Н. Але давайце ўсё ж вернемся да праблемы нашай спадчыны і да яе гучання сёння. Цікава было б пачуць вашу думку па такой вось праблеме. У публікацыях нашых некаторых крытыкаў, пераважна маладых, апошнім часам з'яўляецца, я б сказаў, нейкі іншы накірунак, назавём яго крайнасцю. Яны, вядома, максімалісты, яны прыйшлі ў жыццё, у літаратуру на хвалі нашага сённяшняга новага адраджэння мовы, культуры, гістарычнай спадчыны, у іх вялікая цікавасць да гісторыі, да ўсяго, што было ў нас. І гэта зразумела. Але яны часам кажуць: «Паглядзіце, што гэта такое — наша беларуская культура, беларуская літаратура? Ці ёсць сапраўды нешта ў ёй вартае, каштоўнае, тое, што сёння можа нас жывіць, сілкаваць, чым мы можам сапраўды ганарыцца? Ці не прыдумалі мы ўсё гэта?» Тым больш што мы сёння сапраўды пераглядаем многія ацэнкі, многія аспекты. Мы ведаем, што наша літаратуразнаўства і наша крытыка на працягу многіх дзесяцігоддзяў былі вульгарна-сацыялагічнымі, эстэтычны аналіз знік з нашых даследаванняў, артыкулаў, манаграфій. Гэта пытанне я чую ў галасах маладых: ці ёсць у нас што? Ці ёсць такая беларушчына і той духоўны мацярык, за якія трэба змагацца? А можа, усё трэба ствараць нанова? Да таго ж, скажам, многія маладыя, у прыватнасці крытык Сяргей Дубавец, ставяць пытанне так: гаварыць сёння пра аднаўленне мовы, нацыі, культуры немагчыма, скажам, без вырашэння такіх праблем, як Вільня, Віленшчына. Нібыта без Вільні, без Віленшчыны і няма беларушчыны. Мне здаецца, што ўсё гэта не зусім так, што патрэбны нейкі больш далікатны, больш дакладны падыход.

В. Б. Канечне, гэта праўда. Але я сказаў бы, што пэўны рыгарызм некаторых маладых прадстаўнікоў культуры і крытыкаў увогуле можна зразумець. Гэта адпаведная рэакцыя на нашу ранейшую палітыку. На ранейшы стан нашай культуры і праблемы культуралогіі. Канечне, ёсць пэўны сэнс у тым, што гаворыць той жа Дубавец. Хаця, безумоўна, важна яшчэ таксама, як гаварыць, у якім кантэксце і ў які час. Нельга забываць, што мы жывём у надзвычайнай палітычнай атмасферы, а калі браць сучаснасць, дык нават ва ўмовах празмернай палітызацыі ўсёй грамадскасці. І, безумоўна, ад тых, што выказваюць нейкія меркаванні ў гэтай галіне, патрабуецца асцярожнасць і абсалютная дакладнасць. Асабліва калі гаворка ідзе пра міжнацыянальныя адносіны. Канечне, гаворка пра Вільню павінна быць вельмі асцярожнай. Нават у тым выпадку, калі да яе ёсць пэўная падстава, імкненне да нейкай справядлівасці. Я б сказаў, што галоўная праблема не ў тым, што кажуць маладыя крытыкі, а ў той нашай палітычнай атмасферы, якая панавала многа гадоў у даперабудовачны перыяд. У тыя гады стваралася новая культура, адметная ад ранейшай. І, як цяпер аказалася, гэтая культура наогул не мела нічога агульнага з сапраўднай нацыянальнай культурай. Гэта была псеўдакультура. І вось мы маем сёння такую сітуацыю, калі некалькі пакаленняў прайшлі міма сапраўднае культуры. Многія пакаленні розных пластоў грамадства — і рабочага класа, і інтэлігенцыі, і сялянства — па сутнасці выраслі ў атмасферы поўнага бескультур'я. Гэта не значыць, што яны пэўным чынам не былі адукаваныя ці засталіся людзьмі нявыхаванымі. Іх старанна выхоўвалі і адукоўвалі, але сёння асабліва відно, што гэта была за адукацыя і што за выхаванне. Ацэнкі многіх культурных з'яў мінулага былі скажоныя, сапраўдныя каштоўнасці нацыянальнай культуры засталіся нам невядомыя. Я ўжо не кажу пра вялізны «забыты» пласт рэлігійнай хрысціянскай культуры на Беларусі. Амаль палова здабыткаў беларускай літаратуры мінулага была як бы вынесена за дужкі нацыянальнай культуры. Многія выдатныя культурныя дзеячы мінулага былі падвергнуты астракізму. На прыкладзе з Шагалам ці з тым жа Гаруном можна ў тым пераканацца. Адсюль можна зразумець, што засталося ад нашай нацыянальнай культуры, на чым маглі выхоўвацца пакаленні. І хоць такія імёны, як Скарына, Кастусь Каліноўскі, ды і іншыя імёны дзеячаў беларускага нацыянальнага адраджэння, і былі вядомыя, іх нават вывучалі ў школе, ды ацэнка ім давалася абсалютна неадэкватная сапраўднаму іх значэнню. Можна зразумець, які быў характар той культуры, якой валодалі масы на працягу дзвюх трацей стагоддзя. А тое ж было не так ужо і даўно. Дастаткова ўспомніць Уладзіміра Караткевіча, найвыдатнейшага нашага пісьменніка, мастака нашай сучаснасці. Ён толькі цяпер, пасля смерці, пачынае набываць вартую яму адэкватную ацэнку ў нашай культуры. А раней, калі ён жыў і ствараў свае цудоўныя творы, сустракаў або адкрытае, або завуаліраванае процідзеянне з боку літаратурнай крытыкі, культурнага і партыйнага кіраўніцтва. І ўсё тое выдатнае, што ён напісаў, стварыў, зроблена не з дапамогай, а пераадольваючы вялізнае супраціўленне начальства.

В. Н. Калі гаворка зайшла пра Уладзіміра Караткевіча, я магу многае прыгадаць... У канцы пяцідзесятых —пачатку шасцідзесятых я якраз працаваў у выдавецтве. Тады гэта было адно толькі ў рэспубліцы выдавецтва. Яно называлася «Дзяржаўнае выдавецтва БССР». Я помню, як перакідваўся з плана ў план яго раман «Каласы пад сярпом тваім», пакуль ён з такім спазненнем прыйшоў да чытачоў. Адзін з лепшых твораў Уладзіміра Караткевіча — раман «Леаніды не вернуцца да зямлі» (так ён называўся спачатку, цяпер ён вядомы як раман «Нельга забыць») быў ужо набраны, была другая карэктура. І як мы ні супраціўляліся ў выдавецтве, але па загаду начальства набор быў рассыпаны. Можна нагадаць не толькі імёны, але і творы, якія былі доўгі час забаронены, творы вядомых нашых пісьменнікаў, нават класікаў. Янка Купала, наш нацыянальны геній, напісаў у 1922 годзе п'есу «Тутэйшыя», найвыдатнейшую п'есу, якая столькі гадоў праляжала, яе забаранялі ставіць і друкаваць. Вельмі мала, на жаль, захавалася звестак пра тое, як у 1926 годзе тэатр, які сёння носіць імя Янкі Купалы, падрыхтаваў прэм'еру гэтага спектакля, але на генеральную рэпетыцыю, яшчэ тады, заўважце — у 1926 годзе, прыйшло начальства і катэгарычна забараніла паказваць спектакль. І з таго часу п'еса ляжала пад забаронай. Была адна спроба: рэжысёр Валерый Маслюк паспрабаваў паставіць яе, аб яднаўшы з «Адвечнай песняй» Я. Купалы, задача была стварыць пераважна этнаграфічны спектакль, але і гэта спроба не знайшла афіцыйнай падтрымкі. І вось толькі ў канцы мінулага года «Тутэйшыя» ўбачылі святло рампы на сцэне тэатра імя Янкі Купалы ў пастаноўцы рэжысёра Мікалая Пінігіна. Мне здаецца, што з нашай духоўнай спадчыны мы павінны перш за ўсё браць і набліжаць тое, што заснавана, грунтуецца на глебе агульначалавечай культуры, агульначалавечай маралі, якая выпрацоўвалася на працягу стагоддзяў. Яшчэ зусім нядаўна які быў галоўны крытэрый: гэта твор сацрэалізму, значыць, ён добры. У адным з нумароў часопіса «Огонек» змешчаны быў артыкул Аляксандра Генка пра сучасную літаратуру, пра шляхі яе развіцця. Аўтар там так ставіць пытанне: што сёння рабіць пісьменнікам, якія цяпер у іх духоўныя перспектывы? Бо ўсё лепшае, што было створана ў савецкія гады, нават творы такога пісьменніка, як А. Платонаў, было асветлена пэўным ідэалам, ідэалам, скажам так, камуністычным, марксісцкім, вялікім, як мы звыклі казаць. Але сёння многія ідэалы па сутнасці аказаліся іншымі, многія зніклі, размыліся. Пытанняў намнога болей, чым адказаў на іх.

В. Б. Я думаю, што катэгорыю ідэалу ў мастацтве трэба разумець крыху іначай, чым гэта было прынята ў эпоху сацыялістычнага рэалізму. Проста значна шырэй разумець. Мы ўжо пражылі тыя часы, калі ідэалы вызначаліся органамі ўлады. Натуральна, на кожным гістарычным этапе яны былі розныя — і органы, і ідэалы. Час паказаў усю беспадстаўнасць такой метадалогіі. У мастацтве ідэал павінен вынікаць з агульначалавечых каштоўнасцей, і такім мне бачыцца толькі гуманістычны ідэал. Кожны мастак, калі ён гуманіст, павінен бачыць перад сабой перш за ўсё чалавека — канкрэтную асобу ці ўвесь народ, якому патрэбна праўда. Прытым трэба памятаць, што нярэдка чалавецтву кепскую службу служыла імкненне рамантызаваць, таксама як і ідэалізаваць, сучаснасць і будучыню. Звычайна імкненні такога роду не апраўдвалі спадзяванняў людзей. Так было амаль з усімі сацыялістычнымі ідэаламі, не кажучы ўжо пра камуністычныя. Сапраўды гуманістычнае мастацтва павінна ўмець гаварыць праўду. Чалавеку патрэбна праўда, якая і з'яўляецца сутнасцю мастацкага ідэалу. Але вядома, што выяўленню праўды ў мастацтве найбольш верна служыць прынцып адмаўлення. Справа ў тым, што мастаку рэдка калі шчасціць вывесці нейкі дадатны вобраз, вобраз для пераймання. Звычайна атрымліваецца ідэалізаваная фігура, у якой заўжды будзе прысутнічаць прыблізнасць і фальш. А вось пра чалавечыя заганы, ад якіх павінен пазбавіцца чалавек ці грамадства, аб тым сапраўдны мастак ведае значна лепш. Па сутнасці ўся рэалістычная літаратура пабудавана менавіта на ідэале адмаўлення. Ідэал адмаўлення служыць мастацтву з найлепшым вынікам. І таму не трэба патрабаваць ад мастака «рашэння задач» і стварэння мастацкіх куміраў. Мастацтва зусім не павінна таго рабіць. Мастацтва павінна даць праўдзівы вобраз жыцця, паказаць складанасць чалавечага існавання ў ім. Чалавек сам зробіць выбар і, зыходзячы са свайго пераканання, вызначыць, як трэба ладзіць тое жыццё. Не трэба яму нічога навязваць, усё роўна навязанага ён не прыме. На гэтыя самыя важныя, самыя элементарныя для мастацтва прынцыпы мы, на жаль, проста забыліся, мы грэбавалі імі. Дзесяцігоддзямі для нас найважнейшым было стварыць ідэалы, сімвалы веры, тое, да чаго мы павінны імкнуцца. Жывое жыццё мы падтасоўвалі менавіта пад гэтыя сімвалы. А жыццё супраціўлялася, вельмі неахвотна падладжвалася пад нашыя шаблоны. Ну, а пра мастацтва і гаварыць няма чаго. Яно проста гінула ў абсурднай атмасферы тых патрабаванняў, яно пераставала быць мастацтвам. У тым ліку і літаратура. Прыгадайце, колькі было «выдатных» па тым часе твораў, адзначаных прэміямі, твораў, пра якія пісалі вельмі станоўча, якія шырока распаўсюджваліся, якімі захаплялася начальства ды і грамадства таксама. Але многія з гэтых твораў проста не перажылі нават фізічнае жыццё іх аўтараў. Звычайна бывае так: як толькі пакідае жыццё аўтар, абсалютна адразу забываюцца і яго творы. І толькі нямногія творы сапраўдных гуманістаў вытрымліваюць выпрабаванне часам.

В. Н. Будзем спадзявацца, чытачы зразумеюць, што пісьменніку сёння, у сённяшніх умовах, безумоўна, складаней, але і магчымасці іншыя. Час патрабуе не меншых намаганняў душы, намаганняў сэрца, самааддачы. Мне здаецца, што і сёння можна, паўтараючы радкі вядомых сучасных рускіх паэтаў, пісьменнікаў, сказаць, што «поэт в России больше, чем поэт» і — «отечественная литература — отечественная война».

В. Б. Безумоўна, у нас усё так. У нашай краіне паэт заўсёды быў «больше, чем поэт», літаратура на пэўным этапе ў нас зрабілася рэлігіяй. Гэта адбывалася ва ўмовах, калі не было іншай рэлігіі, калі хрысціянская або мусульманская рэлігіі былі адхілены ад грамадства, а тая «рэлігія», якую нам узмоцнена насаджалі, адтаргалася грамадствам на працягу дзесяцігоддзяў. І тады духоўную нішу так ці інакш заняла літаратура. У тым ліку і сапраўдная, высокая літаратура. Мы ведаем, якую выратавальную ролю ў галіне маральнасці выканала наша класіка, багацейшая скарбонка нашага фальклору. Калі-небудзь даследчыкі вызначаць іх ролю і значэнне ў маральным выратаванні нацыі, яе духоўнага клімату. Але ж, відаць, маюць рацыю тыя крытыкі і тыя філосафы, якія сцвярджаюць, што мастацтва павінна выконваць у грамадстве чыста мастацкія функцыі, літаратура — літаратурныя, палітыка ж — гэта справа палітычных спецыялістаў: палітолагаў і палітычных функцыянераў. Усё гэта, безумоўна, нармальна і натуральна, але ва ўмовах дэмакратычнага грамадства. Мы ж да гэтага грамадства яшчэ не дажылі, і я не ведаю, калі тое здарыцца. Таму значэнне мастацтва і літаратуры ў бліжэйшы час будзе яшчэ даволі вялікім, не трэба таго недаацэньваць.

В. Н. Што ж, сапраўды добра было б: мастацтву — мастацкае... Але ж апошнім часам у пас распачалося пэўная работа па аднаўленню беларускай мовы, па аднаўленню цікавасці да нацыянальнай гістарычнай спадчыны, да культуры, да мінулага, увогуле, пачалі тое, што мы сёння называем нацыянальным адраджэннем, новай хваляй нацыянальнага адраджэння. Прыняты быў і дзяржаўны Закон аб мовах. Але прайшоў час, і мы бачым, што Закон аб мовах не дзейнічае, не выконваецца, нічога істотнага не адбываецца. Праблема існавання, выжывання беларускай мовы як была, так і засталася, нават горш таго: асіміляцыйныя працэсы, што пачаліся некалькі дзесяцігоддзяў назад, не спынены, наадварот, яны паскорыліся. Беларускамоўныя раней выданні пераходзяць на паўмоўе, друкуюць нават цэлыя палосы на рускай мове. Уплыў асіміляцыі добра адчуваецца, напрыклад, у тэатры імя Я. Купалы, куды прыходзіць усё меней і меней гледачоў, якія ведаюць беларускую мову, і ў неабходным кантакце «сцэна — глядач» гэта адразу адчуваецца. Мне здаецца, калі прымалі ў нашым Вярхоўным Савеце Закон аб мовах у Беларускай ССР, народныя дэпутаты зыходзілі з памылковага навуковага разумення такой з'явы, як білінгвізм. Па-рознаму складваецца білінгвізм на тэрыторыі Савецкай краіны, розных рэспублік. Скажам, у рэспубліках, дзе мовы далёкія адна ад адной, мовы розных лінгвістычных груп, сітуацыя зусім іншая. Напрыклад, там, дзе далёкія мовы — грузінская і руская або латышская і руская, — там можа быць сапраўднае раўнапраўе моў. Там і павінны быць усім мовам створаны адны і тыя ж умовы існавання. Але ж білінгвізм роднасных моў, блізкіх моў — гэта зусім іншае, іншая сітуацыя. І тут — я упэўнены ў гэтым, — калі не будзе — я скажу канцылярскую фразу — «рэжыму найбольшага спрыяння» нацыянальнай мове, дык мы яе не захаваем. Мова колькасна вялікага парода з моцна развітай культурай, як бы мы эмацыянальна да гэтага ні ставіліся, хацелі б ці не хацелі, яна ўрэшце выцесніць роднасную мову народа меншай колькасці, яго культуру.

В. Б. Як вядома, нашымі заканатворчымі органамі прымаецца вельмі многа законаў. Законы прымаюцца парламентам у Маскве, парламентам у Мінску і ў такой колькасці, што іх не толькі немагчыма выканаць — іх немагчыма вывучыць, як гэта належыць зрабіць выканаўчым органам. Ствараецца ўражанне, што пасля доўгага перыяду беззаконня грамадства кінулася забяспечыць усе свае накопленыя заканатворчыя патрэбы. Але справа ў тым, што ў грамадстве ахвотна выконваюцца тыя законы, у якіх ёсць арганічная патрэба, калі грамадства саспела для пэўнага закона. Калі закон, так бы мовіць, кладзецца на душу грамадства, тады яно яго лёгка выконвае. Вядома, такое — у ідэале. У нас жа кожны закон сустракае супраціўленне пэўных сфер або эканомікі, палітыкі, або ўсяго грамадства. Тады вярхоўныя заканадаўчыя органы імкнуцца да дэталізацыі закона, каб абсалютна ўсё прадугледзець — усе дробязі, нюансы, і закон становіцца вельмі вялікім, вельмі складаным. Такім складаным і супярэчлівым, што яго наогул немагчыма прымяніць на практыцы. Ніжэйшыя выканаўчыя органы да гэтых законаў прымаюць уласныя інструкцыі, так званыя падзаконныя акты, і ўрэшце закон ператвараецца ў пустую паперу. Нешта падобнае атрымалася, напрыклад, з Законам аб мовах. Вядома, што ў Беларусі вельмі наспела вострая праблема захавання беларускай мовы. Мабыць, заканадаўча яе можна было вырашыць проста: узяць нейкія кардынальныя моманты і абгрунтаваць іх у заканадаўчым парадку. Гэтага зроблена не было. Былі зноў-такі распісаны ўсе падрабязнасці, усе дэталі выканання. Была выдадзена, як вы памятаеце, пастанова аб увядзенні ў дзеянне закона. Я ўдзельнічаў у абмеркаванні гэтай праблемы ў Вярхоўным Савеце на заключным этапе. Калі я адчуў, што гэты падзаконны акт будзе прыняты, дык зразумеў, што ён — не што іншае, як канчатковы помнік беларускай мове. Узяць хоць бы тэрміны ўвядзення закона ў дзеянне, якія расцягнуты аж да наступнага стагоддзя. А як вы ведаеце, усе нашы вялікія праграмы, вялікія замахі на вялікія справы і на доўгі час заканчваюцца нічым. Як гэта здарылася з той жа Харчовай праграмай. Праз два-тры гады пасля ўвядзення ў дзеянне гэтая праграма забылася, пра яе ўжо ніхто і не ўспамінае. Такі ж лёс чакае і Закон аб беларускай мове. Мабыць, уся справа ў тым, што грамадства яшчэ не саспела для таго, каб прыняць з рук улады гэты закон і тут жа ўзяцца за яго выкананне. Асабліва калі ўлада і не настойвае на тым выкананні. Болей таго, калі ў кожным артыкуле між радкоў нібы гаворыцца, што і не трэба нічога выконваць. Таму натуральна, што з беларускай мовай адбываецца тое, што рабілася з ёю даўно: яна патроху і памалу гіне, сфера яе ўжытку катастрафічна звужваецца. Зноў жа ва ўмовах новага гаспадарання, калі многія культурныя ачагі пераходзяць на кааператыўныя, рыначныя адносіны, калі сродкаў на культуру выдзяляецца вельмі мала, зусім ужо можна прадказаць, на колькі гадоў хопіць нашае мовы. Нават на колькі месяцаў. Калі не будуць прыняты дзейсныя меры (я нават не ведаю, якія меры, гэта нават цяжка зразумець), то ўжо ў самы бліжэйшы час пачнецца ліквідацыя многіх асяродкаў беларускай культуры: газет, часопісаў, тэатра, і пачнецца заключны этап нашай беларускай культуры і нашай мовы.

В. Н. Песімістычная думка, песімістычныя словы, і ўсё ж: няўжо нашы ўлады і Вярхоўны наш Савет не могуць карэнным чынам змяніць адносіны да праблемы, каб знайсці сапраўды дзейсны механізм ратавання нацыянальнай мовы і культуры?

В. Б. Ёсць дзейсны сродак выратавання, але, мабыць, не той, які пакуль што мае на ўвазе наш Вярхоўны Савет. Калі гаварыць пра мову, дык мы лечым не прычыны яе хваробы, а сімптомы тае хваробы. Мы стараемся пазбавіцца ад сімптомаў. І я думаю, што толькі ў тым выпадку захаваецца наша культура, наша мова, калі Беларусь набудзе сапраўдны суверэнітэт. Толькі суверэнітэт і незалежнасць могуць выратаваць нашу нацыянальную культуру. Цяпер ужо пэўна, што калі мы не даможамся суверэнітэту, дык можна будзе навек развітацца з усёй нашай нацыянальнай асобнасцю.

В. Н. Мне здаецца, што падыход да праблемы з гэтага пункту гледжання можа даць свае вынікі. Прынцыпамі сапраўднага суверэнітэту павінна вывярацца ўсё, што мы робім. Многае залежыць канкрэтна ад нас саміх, ад кожнага, ад таго, як мы непасрэдна, з малога пачынаючы, мяняем свае ранейшыя адносіны да надзённых праблем развіцця культуры. Хочацца зазначыць, што ў апошнія гады на вашай радзіме, на Віцебшчыне, склалася даволі невялікая, але моцная група таленавітых людзей, паэтаў, мастакоў, артыстаў, музыкантаў. Дзякуючы іх намаганням прайшлі па ўсёй вобласці цудоўныя дні Уладзіміра Караткевіча і тое свята, якое было ў Віцебску, а потым у Оршы. Вось і Шагалаўскія дні, своеасаблівае вяртанне майстра на Віцебшчыну — я думаю, што вы згодзіцеся са мною, — гэта вялікая непасрэдная заслуга паэта Давіда Сімановіча. Значыць, не ўсё яшчэ страчана, трэба змагацца, верыць і думаць пра тое, што яшчэ многа можна зрабіць, захаваць многае, вярнуць каштоўнасці і нашы, нацыянальныя, і каштоўнасці іншых народаў, якія павінны арганічна ўвайсці ў наш духоўны здабытак.

В. Б. Што ж, як кажуць, дай Бог... Толькі я б хацеў зазначыць, што ў культуры не трэба змагання, у культуры трэба жыць, спажываць і тварыць яе, а не змагацца. У палітыцы, відаць, патрэбна змаганне, а тут важна адпаведная дэмакратычная атмасфера, у якой павінна натуральна існаваць чалавечае грамадства. А вось тое, што ў нас звычайна робіцца ў культуры, нагадвае менавіта няспыннае змаганне. Таму многія культурныя з'явы ў нас набываюць форму кампанейшчыны і штурмаўшчыны. Праводзяцца мерапрыемствы (звычайна яны праводзяцца і няблага, у тым ліку і на Віцебшчыне). Бывае нават з помпай, большай ці меншай. Усё гэта вельмі эфектна пачынаецца і вельмі эфектна заканчваецца. Пасля наступае доўгая паўза. Усё ж гарманічна развітае грамадства павінна мець паўсядзённую патрэбу ў культуры. Уся вытворчая дзейнасць у нармальным грамадстве — прамысловая, сельскагаспадарчая, інтэлектуальная — павінна адбывацца ў ауры культуры. Культура павінна пранізваць усё. Пачынаючы ад тэхналогіі і заканчваючы побытам, паўсядзённым жыццём. Але для таго патрэбна, па-першае, сама культура, па-другое, неабходна пэўнае стаўленне да гэтай культуры. Мы бачым, што цяпер, ва ўмовах нашых палітычных і грамадскіх катаклізмаў, масы, якія не былі падключаны да сапраўднай культуры, не авалодалі ёю, усё больш і больш аказваюцца пад уплывам касмапалітычнай масавай культуры. Масавая культура — таксама культура, хаця і са сваімі асаблівасцямі, і з ёй таксама змагацца не трэба. Усякае адміністрацыйнае, валявое, валюнтарысцкае змаганне з масавай культурай, нават з эрзацамі гэтай культуры, відаць, безвыніковае і недапушчальнае. Натуральна, масы павінны падняцца і паднімуцца з ніжэйшага прыступка культуры на больш высокі. Але ўсё павінна адбывацца паслядоўна і без дыктату. У нас жа хочуць адразу ад балалайкі перайсці да Моцарта. Такога, відаць, не бывае. Таму павінны быць нейкія прамежкавыя стадыі, адной з якіх і з'яўляецца маскультура. Але зноў жа, каб масы навучыліся і авалодалі высокімі здабыткамі высокай культуры, для таго патрэбны пэўныя ўмовы, час і сродкі, якіх у нас пакуль гэтак мала.

А на Віцебшчыне сапраўды многае мяне сёння радуе. Землякі ў вельмі складаных, цяжкіх умовах глыбокага крызісу ў краіне зрабілі рывок, я б сказаў, гераічны рывок, які можна параўнаць хіба што з пэўнымі момантамі барацьбы ў мінулай вайне. І чагось дамагліся. Пажадана, каб былі пэўныя поспехі і ў галіне культуры. Калі яны будуць дасягнуты, то Віцебшчына, я ўпэўнены, зноў з'явіцца нейкім аазісам, пэўнай культурнай Меккай, да якой будуць імкнуцца мастацкія сілы краіны. Як ужо было пасля рэвалюцыі і грамадзянскай вайны... Дай Бог! Хай ён дапаможа і Віцебшчыне, і ўсёй Беларусі.