Высокае неба ідэала

ПЕСНЯ Ў СЭРЦЫ ЛЯЖАЛА...

Свой новы зборнік Кастусь Цвірка назваў «Чарназём». Некаторыя назвы, якія мы даём сваім кнігам, маюць толькі тэхнічную функцыю — накшталт шыльды — ці з'яўляюцца толькі аздобай. У дадзеным выпадку назва азначае пэўны ідэйна-эстэтычны выбар паэта, і адказаць на пытанне, чаму менавіта так названа кніга, — значыць і адказаць на пытанне: што складае асноўны пафас кнігі, вызначае яе мастацкую своеасаблівасць.

У папярэдняй кнізе К. Цвіркі «Бягуць раўчукі», якая выйшла пяць год назад, быў цікавы і ў нейкім сэнсе сімптаматычны верш «Не сцерці мне з памяці дзень той...». Прывяду яго поўнасцю:

Бачыце, як выразна помніць паэт сваё развітанне з вёскай, як паказвае, як падае — у кіно гэта называецца даваць буйным планам — той момант: узмоцнены гукі, з націскам пакладзены фарбы. І калі б нават у вершы не было гэтага радка: «Гарэў небасхіл пажарам», — то і тады можна было б адчуць: малюнак трывожны. Але чаму трывожны? Зразумела, што, развітваючыся, людзі сумуюць, але ж сум бывае і не трывожны. Да таго ж, выходзяць у дарогу і з добрымі прадчуваннямі, і з радаснымі надзеямі і планамі. Якая ж тут прычына?

На пытанне гэтае мне цяжэй было б адказаць, — ды і верш, магчыма, я прачытаў бы інакш, — калі б перада мною не было новай кнігі паэта, з такімі, у прыватнасці, вершамі, як «Чорная скіба», «Калі над горадам усходжваецца непагода», «Чатыры вятры», «Зямлі патрэбны паэты...», «Я праўду шукаў...» і інш. Гэтыя вершы — духоўнае вяртанне паэта да вытокаў, да роднай вёскі з яе людзьмі і яе прыродай.

У тым, ранейшым, вершы паэт пакідае бацькоўскі парог, едзе ў горад — па веды, пачынае новае жыццё, уваходзіць у новы свет. Мінае некалькі год, і вось ён піша пра тое, «як праўду шукаў у кнігах трох знаных вучоных...». Кнігі гэтыя былі схаластычныя, адарваныя ад жыцця, супярэчылі адна другой. Невядома было, якой можна верыць, у якой — праўда. І паэт,

Далей паэт расказвае, як ён «касіў з дзядзькамі сівец і малачай», як малаціў разам з імі, як напрадвесні «гной сахаром раздзіраў», а потым, летам, «на лузе стагі проста ў хмары скіроўваў» і пад восень «спяваў на радзінах — ой, хмелю, хмелю! — нашы — чыстыя, як сляза, беларускія песні». Канчаецца верш словамі:

Сваю выснову аўтар мог бы выказаць трохі танчэй, тут ён, як і ў некаторых іншых сваіх вершах («Чорная скіба», «Зямлі патрэбны паэты...», «І я паблукаў па нябёсах»), аддае даніну просталінейнасці і дэкларацыйнасці. Але гаворка цяпер ідзе не пра гэта, гаворка ідзе пра змест верша. Як яго разумець — літаральна ці ў нейкім іншым, больш шырокім сэнсе? Не думаю, што паэт сапраўды стаў, пасля таго як начытаўся розных кніг, газет і часопісаў і наслухаўся вучоных размоў, кнігафобам, што яны засланілі ад яго жывое жыццё.

Не думаю, што ён проста знайшоў выйсце са становішча, уцёкшы з горада, што ён так вось і знайшоў адразу праўду — «адну, як сонца». Усё гэта, вядома, перабольшанні, усё гэта, вядома, паэтычныя парыванні. Але як разумець гэтыя парыванні? Як разумець верш? Як разумець іншыя вершы «вясковага» цыкла, дзе паэту не дае спакою непазбыўная памяць вёскі («Ды помніць сэрца плыт і плуг, высокі жнівень...»), дзе ён кліча «хутчэй спускацца з аблок да жыцця чарназёму», дзе ён адкрыта супрацьстаўляе паважным гараджанам у капелюшах сваіх аднавяскоўцаў?

Як тут нам разумець паэта? Што ён мае на ўвазе?

Думаю, што справа тут не ў нейкай агульнай ідэалізацыі вёскі, не ў простай паэтызацыі сельскага ўкладу жыцця. Справа ў пошуку жыццёвага ідэалу, сапраўдных жыццёвых каштоўнасцей. Кастусь Цвірка і раней пісаў пра родную вёску, пра родную прыроду. Лепшымі ў яго папярэдняй кнізе былі вершы, прысвечаныя менавіта гэтай тэме («Пціч», «Смерць каваля», «Асенняя радасць» і інш.). Але змест іх вычэрпваўся ўражаннямі дзяцінства, замілаваннем ды захапленнем.

У паэта яшчэ не было сталага пункту гледжання, не было маральна-філасофскага крытэрыя. У новым зборніку такі крытэрый адчуваецца. Паэт імкнецца дайсці — пра што сведчыць і назва кнігі — да сутнасці, да ісціны. Яго непакоіць пытанне: як чалавек павінен жыць? Перад ім паўстаюць блізкія, дарагія з дзяцінства абліччы яго аднавяскоўцаў, успамінаюцца людзі, у якіх спалучыліся ўсе каштоўныя пачаткі: цярплівасць і ўмельства, жыццястойкасць і паэтычнасць, блізкасць да прыроды і сапраўдная мудрасць.

Колькі глыбокага, пранікнёнага пачуцця ў гэтым звароце! Колькі павагі, любові і ўдзячнасці! І як натуральна выказаны яны! Не заўважаеш, што верш нібыта і неарганізаваны, вольны. Так, лепшая форма тая, якая найлепшым чынам перадае змест. Але пра гэта потым...

Цяпер, я думаю, зразумела, чаму гучыць трывога ў тых радках, дзе паэт піша пра сваё развітанне з вёскай.

Трывога гэтая, вядома, не адкрыццё Кастуся Цвіркі, але ён, можа, адзін з першых у нашай беларускай паэзіі ўсвядоміў яе. Трывога гэтая гучыць сёння ў шмат якіх творах — паэтычных і празаічных. (Прыгадаем хаця б верш Я. Еўтушэнкі «Па малачко».) Яна становіцца прадметам навуковых дыскусій.

Вучоныя гавораць сёння аб «праблеме меры». Акадэмік Г. Паспелаў піша ў «Литературной газете»: «Увогуле, калі мы больш уважліва прыгледзімся да той хвалі спусташальнага нігілізму і эгаізму, з якой сёння даводзіцца змагацца прагрэсіўным сілам на Зямлі, то ці не ўбачым мы ў яе вытоках апрача чыста сацыяльных прычын сёе-тое і ад дрэнна асэнсаванага прагрэсу навукі?

Як гэта ні парадаксальна, але праблема меры ўжо цяпер набывае канкрэтнае значэнне. Сёння навуку яшчэ ў многім недаацэньваюць. Але заўтра гаворка можа пайсці пра неабходнасць стрымліваць некаторыя практычныя яе прылажэнні. І не таму, што яны бессэнсоўныя ці шкодныя самі па сабе, а дзеля таго, каб не парушыць раўнавагі паміж надзённымі інтарэсамі асобных груп людзей у грамадстве».

Там жа Г. Паспелаў піша і пра пагрозу рацыяналізму, пра неабходнасць спалучаць дасягненні навукі з разумным стаўленнем да прыроды і яе скарбаў, да маральных каштоўнасцей і ідэалаў.

Так што пэўная маральна-філасофская арыентацыя ў вершах Кастуся Цвіркі мае пад сабой, як бачым, сур'ёзныя падставы.

Асабісты вопыт аўтара дапаўняецца патрабаваннем часу.

Хачу адзначыць у кнізе «Чарназём» і яшчэ адну, новую для паэта якасць, звязаную, безумоўна, з той, пра якую ішла гаворка, — з пасталеннем яго светапогляду. Я маю на ўвазе сур'ёзныя грамадзянскія ноты, якіх раней у К. Цвіркі не было і якія гучаць, набываючы то сатырычную, то публіцыстычную форму, у вершах «Гімн чарапкам», «Пешкі», «Пра сабак, якія вартуюць дачы», «Усё мінаецца, мяняецца...».

Некалькі слоў пра фармальна-стылёвыя асаблівасці «Чарназёму». Я ўжо гаварыў пра форму верша «Калі над горадам усходжваецца непагода». Тое самае хачу сказаць і пра такія вершы, як «Чатыры вятры», «Я праўду шукаў...», «Ёсць на свеце краіна». Кастусь Цвірка натуральна адчувае сябе ў форме верлібра, і, магчыма, яму трэба смялей гэтую форму выкарыстоўваць. Ці, лепш сказаць, яму трэба асцерагацца тут усякай зададзенасці і пісаць так, як лепш, як свабодней пішацца. Зазначаю гэта таму, што К. Цвірка трапляе часам у палон рытму («Я люблю па базары...») або рыфмы (верш «Чорная скіба», дзе строфы нанізваюцца на рыфму да слова «скіба»), што не ва ўсіх яго вершах адчуваеш абавязковасць выбранай формы. Гэтага не скажаш, напрыклад, пра верш «Я абганяю бульбу...», дзе рытмічны ключ строга адпавядае настрою, форма — зместу. Хто абганяў хоць раз бульбу, той згодзіцца, што ў вершы пра гэта напісана ўзрушана і праўдзіва:

Гані, паэт, далей сваю баразну! Гані, як вясковы сын, — проста і мудра!

1968