Высокае неба ідэала

ЧАСОПІС І ЧЫТАЧ

Мне перш за ўсё хацелася б адзначыць дзелавую актыўнасць, ініцыятыву супрацоўнікаў часопіса «Дружба народов», іх, я б сказаў, добрую волю. Гэтая воля, гэтая жывая цікавасць да нашай працы, нашых твораў, да сучаснай беларускай літаратуры праяўляюцца ў апошні час самым канкрэтным, самым практычным чынам. Работнікі часопіса цесна звязаны з Саюзам пісьменнікаў Беларусі, з рэдакцыямі нашых літаратурных выданняў. Яны цікавяцца нашымі справамі, «падганяюць» старых аўтараў і шукаюць новых (апошняе асабліва характэрна для работы аддзела крытыкі і бібліяграфіі, тут інакш і нельга).

Вось гэтыя кантакты, сустрэчы, пісьмы — усё гэта у цэлым ператвараецца ў плённае супрацоўніцтва і дае адчувальныя вынікі.

Той, хто чытае «Дружбу народов», мае магчымасць пераканацца, якая ўвага аддаецца там беларускай літаратуры — і ў аддзеле паэзіі і прозы, і ў аддзеле крытыкі і бібліяграфіі. (Толькі за мінулы год часопіс змясціў каля дзесяці рэцэнзій на кнігі, якія выйшлі ў нас. Лічба гэта гаворыць сама за сябе.) На старонках часопіса прадстаўлена наша паэзія і проза, у прыватнасці маладая. Ды справа, вядома, не толькі ў нас, беларусах. Чытачу, мне здаецца, было цікава пазнаёміцца з маладымі паэтамі Латвіі, Асеціі, Украіны...

Калі праглядваеш адзін за адным нумары «Дружбы народов», то пераконваешся вось у чым: часопіс з'яўляецца не толькі тым гасцінным домам, дзе сустракаюцца і знаёмяцца літаратары розных рэспублік і нацыянальнасцей, але яшчэ — што вельмі важна — і тым рабочым сталом, за якім ідзе творчае ўзаемасупрацоўніцтва. На старонках часопіса, напрыклад, друкуюцца не толькі новыя вершы Я. Смелякова, але і яго пераклады з алтайскай і абхазскай. Рускія паэты А. Пракоф'еў, Р. Казакова, М. Рыленкаў, Г. Куранёў сустракаюцца тут — ужо ў якасці перакладчыкаў — са сваімі беларускімі калегамі. Д. Самойлаў супрацоўнічае з латышом А. Вацыецісам, перакладаючы яго вершы, а А. Вацыеціс прапануе ўвазе ўсесаюзнага чытача вершы свайго суайчынніка М. Чаклайса. Маскоўская паэтэса І. Кашэжава прадстаўляе ў сваіх перакладах творчасць узбекскай паэтэсы Г. Нурулаевай, а Зульфія суправаджае пераклады словамі добрага пажадання перад дарогай... За гэтым сталом — праца, творчае супрацоўніцтва і ўзаемадзеянне.

Н. Джусойты закрануў у сваім выступленні пытанне аб формах падачы паэтычнай прадукцыі ў часопісе. Мне здаецца ўдала знойдзенай рубрыка «Новыя імёны». І ў сэнсе аб'ёму падборкі, і ў сэнсе арганізацыі матэрыялу (ён адпаведна анатуецца, даюцца звесткі пра аўтара і яго творчасць і г. д.). Для мяне асабіста былі цікавымі і памятнымі сустрэчы з упершыню выступаўшымі тут паэтамі — украінцам Р. Лубкіўскім, латышамі Я. Османісам і М. Чаклайсам, узбечкай Г. Нуруліевай, асецінам Р. Тэдзеты і іншымі. Я ўдзячны часопісу за магчымасць такога знаёмства.

Хочацца выказаць адно практычнае меркаванне. «Дружба народов» выпускае літаратурны дадатак. І было б зусім нядрэнна, калі б тут, побач з фундаментальнымі серыямі, пачала выдавацца, невялікім аб'ёмам і невялікім фарматам, бібліятэка паэзіі народаў СССР (а можа, і навелы, і апавяданні. Часопіс у такім выпадку не толькі рэкамендаваў бы таго ці іншага маладога (а іншы раз і не маладога) паэта ўсесаюзнаму чытачу, але і дапамагаў бы яму выступіць з першай кнігай у перакладзе на рускую мову, што, як вядома, не заўсёды проста зрабіць. Дарэчы, пачаткам ці ядром такой кнігі магла б быць падборка, з якой паэт дэбютаваў у «Дружбе народов». Такая бібліятэчка ці серыя не падмяняла б, а, наадварот, дапаўняла вядомую серыю «Огонька» або «Бібліятэку выбранай лірыкі», якую выдае «Молодая гвардия». Больш таго, у адрозненне ад апошніх, яна магла б мець свае больш акрэсленыя задачу і профіль.

Якое месца часопіса «Дружба народов» сярод іншых яго «сабратоў» — «тоўстых» часопісаў, якія выдаюцца Саюзам пісьменнікаў? Пытанне гэтае вельмі важнае, яно з'яўляецца прадметам сур'ёзнай заклапочанасці ўсіх тых, хто мае дачыненне да часопіса — аўтарскае або чытацкае, — і я хачу спыніцца на ім больш падрабязна.

«Дружба народов», як вядома, бярэ свой пачатак ад альманаха. І радзімыя плямы альманаха (не ў дакор яму будзь сказана) доўга, амаль да апошніх год, захоўваліся. Гэта, акрамя ўсяго іншага, азначала, што часопіс не столькі адбіраў ці выбіраў, колькі проста збіраў, калі мець на ўвазе яго прозу і паэзію. Яму яўна не хапала мэтанакіраванасці, ідэйна-тэматычнай сабранасці. Расплыўчаты быў адрас чытача, а значыць, і воблік часопіса. Так, такая залежнасць, такая прычынная сувязь: перыядычнае выданне не можа мець свайго вобліку, не вызначыўшы свайго чытача. З другога боку, як можна шукаць, вызначаць свайго чытача, як, кажучы, метафарычна, выходзіць на сувязь з ім, калі не мець сваіх пазыўных, сваёй уласнай хвалі?

Без належнай пастаноўкі аддзелаў — нарыса і публіцыстыкі, культуры, а таксама, вядома, аддзела крытыкі — часопіс наўрад ці знойдзе свайго чытача, і тлумачэнне гэтаму можна, здаецца, знайсці, не звяртаючыся да складанага сацыялістычнага даследавання. Што б там ні казалі, а больш ці менш сур'ёзны чытач — той самы, на якога, відаць, часопіс і павінен рабіць сваю асноўную стаўку, — мае свае чытацкія «прыхамаці», звычкі і любіць часам чытаць часопіс... з канца, нават калі нумар адкрываецца раманам вядомага празаіка ці паэмай папулярнага паэта. Чаму? Таму што на раман, асабліва калі ён друкуецца «з працягам», трэба настроіцца, трэба выбраць час. Бо раманаў многа, і да моманту прыходу часопіса чытач можа быць захоплены іншым творам. Але галоўнае не ў гэтым. Ад часопіса, як выдання перыядычнага, аператыўнага, чытач чакае адказаў на хвалюючыя яго пытанні, водгуку на актуальныя праблемы народнага жыцця. Ён чакае ад часопіса грамадскай актыўнасці. Ён, вядома, будзе ўдзячны часопісу за добры раман, за цікавыя вершы. Але ж вершы, здагадваецца ён, напісаны зусім не па ініцыятыве часопіса, хутчэй за ўсё нават і без яго ведама. Іншая справа — востры, праблемны артыкул, іншая справа — дыскусія на важную злабадзённую тэму, анкета, «круглы стол» і г. д. За ўсім гэтым чытач, вядома, адчувае руку часопіса, кола яго інтарэсаў, яго грамадскі клопат. І між імі, часопісам і чытачом, узнікае тое, што цяпер называюць у сацыялогіі камунікабельнасцю.

Трэба сказаць, што як увогуле ў «Дружбе народов» многае змянілася за апошнія гады да лепшага, так змянілася да лепшага, якасна абнавілася і асвятленне пытанняў грамадска-культурнага жыцця. Часопіс настойліва шукае выхады да чытача, шукае магчымасці ўмацаваць кантакты з ім, уводзіць новыя раздзелы і рубрыкі, асвойвае новыя тэмы. Напрыклад, пад рубрыкай «Падумаем, паспрачаемся» праводзіцца дыскусія аб нацыянальных традыцыях і звычаях (мне асабліва запомнілася выступленне Н. Джусойты). Размова гэтая, па-мойму, не выпадкова ўзнікла на старонках менавіта гэтага часопіса, яна заканамерная. Можна было б назваць і некаторыя іншыя матэрыялы, якія таксама арганічныя для часопіса і прасвятляюць нам яго галоўныя задачы, яго твар, яго асноўную лінію. Але заўважаеш у той жа час і сур'ёзныя пралікі. Парой складваецца ўражанне, што, імкнучыся заваяваць чытача, часопіс ідзе не столькі ўглыб, колькі ўшыр, і імкненне да разнастайнасці недзе пераходзіць ва ўсяяднасць, неразборлівасць. У дыскусіі «Бібліятэка ўчора, сёння, заўтра...» былі выказаны самі па сабе цікавыя думкі і прапановы, і ўсё ж матэрыялы гэтыя, мне здаецца, былі неабавязковыя ў дадзеным часопісе, яны выцеснілі з яго старонак на нейкі час другую, больш уласцівую яму праблематыку. Зрэшты, справа нават не ў тэме, справа — у падыходзе да яе. Знайшоў часопіс свой падыход, свой вугал гледжання ці не знайшоў — вось што, бадай, галоўнае. У дадзеным выпадку такога асэнсавання якраз і не хапіла.

Знойдзены, напрыклад — і гэта добра бачна, — адпаведны пункт гледжання ў артыкуле К. Ірда «Нацыянальная асаблівасць і ідэйная агульнасць на тэатры». І недастаткова праяўляецца ён пры звароце часопіса да некаторых іншых тэм, напрыклад, да тэмы кіно і тэлебачання.

У пошуках свайго чытача, свайго вобліку (дадам: і свайго ўстойлівага тыражу) часопіс павінен ісці ў глыб фактаў, з'яў, праблем.

1969