Высокае неба ідэала

УРОКІ ПАЭТА-ГРАМАДЗЯНІНА

Яго імя стала сінонімам паэта-грамадзяніна. Гэта тлумачыцца і характарам яго паэзіі, і тым, што ён, як ніхто іншы, выразна, з уласцівай яму сілай і афарыстычнасцю, вызначыў у сваіх вершах грамадскае прызначэнне паэта. Мы яшчэ са школьнай парты ведаем на памяць някрасаўскія радкі, мы часта паўтараем іх. Асабліва калі размова заходзіць аб грамадзянскасці, аб сацыяльнай скіраванасці паэзіі. На жаль, ад завучанасці і частага механічнага паўтарэння ісціны трацяць часам свой першапачатковы сэнс. Тое самае адбываецца і з паняццем грамадзянскасці. Мы тлумачым яго, кожны на свой лад, вельмі ўжо адвольна. Настолькі адвольна, што ўжо вылучаем «грамадзянскую лірыку» ў асобны жанр, аддзяляем яе ад паэзіі асабіста-лірычнай. I ледзь не зводзім грамадзянскасць да одапісу, да гучных рыфмаваных адпісак з нагоды святочнай падзеі.

Між тым адзін з урокаў някрасаўскай музы якраз і заключаецца ў тым, што сіла і веліч паэтычнага твора залежыць ад сілы і велічы яго аўтара як асобы. I яшчэ Луначарскі пярэчыў супраць штучнага адрыву аднаго ад другога ў дачыненні да Някрасава. «Някрасаў грамадзянскі паэт, — пісаў ён, — але гэта грамадзянскі паэт, у тым і ўся сіла. Слабыя паэты з моцным грамадзянскім пачуццём заслугоўваюць павагі, але рэдка прыносяць карысць! Перш за ўсё мастацтва павінна быць мастацтвам, гэта значыць павінна, паводле Льва Талстога, заражаць душэўным перажываннем мастака, запальваць нашу душу духоўным яго полымем… Патрэбна перш за ўсё, каб у душы мастака гарэла гэта полымя, каб яго перажыванне было вышэйшае за нашы перажыванні, каб гэта быў вялікі чалавек; чалавек невялікі не можа быць вялікім паэтам таму, што заражаць няма чым…»

Перачытваючы вершы М. А. Някрасава —чытаеш старонкі яго жыцця. I пераконваешся ўправільнасці гэтага сілагічнага рада: грамадзянін — паэт — асоба — чалавек, які любіць. Някрасаў быў вялікім чалавекам. Не ў сэнсе выключнасці, ідэальнасці. Мы сфальшывім, калі нават называем яго «рыцарам без страху і папроку». Бо яму быў вядомы страх. «Запугал меня с детства отец», — прызнаўся ён у адным вершы. Потым яго застрашвалі будачнікі, жандары, суд, цэнзары, царскі рэжым… Ён піша аб гэтым у сваім «Суде (современной повести)». Яму былі ўласцівыя сумненні («Злобою сердце питаться устало — много в нем правды, да радости мало», «Плохо верится в силу добра» іг. д.) Яго пропаведзінатуральна пераходзілі ў гранічна шчырыя споведзі, у горкія, часам да бязлітаснасці самакрытычныя прызнанні («Народ! Народ! Мне не дано геройство служить тебе, — плохой я гражданин», «Мне борьба мешала быть поэтом, песни мне мешали быть бойцом», «Я настолько же чуждым народу умираю, как жить начинал» і г. д.)

Так, усё гэта так. I ўсё гэта пацвярджае толькі, што ён быў Чалавекам. Жывым. Зямным. Поўным барацьбы, пошуку, гарэння, неспакою. Ёсць яркі дакумент, які найлепшым чынам асвятляе ісціну. Чарнышэўскі пісаў 14 жніўня 1877 года з Сібіры А. Н. Пыпіну: «Калі, як ты атрымаеш маё пісьмо, Някрасаў яшчэ будзе працягваць дыхаць, скажы яму, што я горача любіў яго як чалавека, што я

дзякую яму за яго добрыя адносіны да мяне, што я цалую яго, што я перакананы: яго слава будзе бессмяротная, што вечная любоў Расіі да яго, самага геніяльнага і высакароднага з усіх рускіх паэтаў. Я рыдаю аб ім. Ён сапраўды быў чалавек вельмі незвычайнай высакароднасці душы і чалавек вялікага розуму…»

Дададзім яшчэ — і чалавек вялікай любві.

Любіць, любоў… Гэта адно з асноўных слоў у слоўніку паэта. Пачуццё, дакладней, цэлая гама пачуццяў, вызначаных гэтым словам, утвараюць глыбіннае цёплае цячэнне, своеасаблівы Гальфстрым у бурным і суровым моры някрасаўскай паэзіі. Глыбіннае і шматслойнае. Тут, у гэтай плыні, любоў да маці. Любоў да жанчыны — абранніцы сэрца і да жанчыны-працаўніцы. Любоў да дзяцей і да сяброў-аднадумцаў. Любоў да людзей, перш за ўсё да працоўных, але абяздоленых, бяспраўных, да «брата-чалавека». Любоўда «зялёнага шуму» жыцця іроднай прыроды, любоўда радзімы… Любоў паэта набывае ідэйны сэнс, становіцца сімвалам рэвалюцыйнай свядомасці («За убежденья, за любовь иди и гибни безупречно») і сінонімам ідэалу («Уведи меня в стан погабающих за великое дело любви»). Пушкін аддаваў перавагу слову «праўда». Някрасаў спыніўся на «любві». Ён — чалавек другой біяграфіі і другога часу, калі некаторыя метафізічныя катэгорыі ўступаюць месца паняццям больш рэальным, маральна і сацыяльна канкрэтызаваным. Праўду можна толькі знаць ці не знаць. Любоў у самім сэрцы, яна хвалюе, непакоіць, рухае, абавязвае. «Кто живет без печали и гнева, тот не любит отчизны своей».

Прыклад Някрасава дапамагае нам зразумець дыялектыку любві і нянавісці ў грамадзянскай паэзіі, паказвае нам, што паэт не можа быць абыякавым і самазадаволеным, не можа жыць без «смутку і гневу», калі ён здольны любіць. Мера любві — мера грамадзянскасці.

Павучальна і другое. Вучачы і прапаведуючы, паэт ні разу не стаў у позу настаўніка і не ўзняўся на катурны бясхібнага ў сваёй праваце прапаведніка. Ён быў тонкім лірыкам і быў глыбока іранічным і саркастычным у сваёй сатыры. Але галоўнае, што заўсёды

прыцягвала яго ўвагу і было пастаянным прадметам яго «жгучего, святого беспокойства», — гэта драма чалавечага жыцця. У адным са сваіх ранніх вершаў ён напісаў:

Спачатку драма толькі мроілася, і мроілася ў акаляючым жыцці. Потым паэт усё больш усведамляе яе, перажывае яе сам, як асоба і як мастак, перажывае «пытку творческого духа». Паэт спавядаецца, прызнаецца, раскайваецца, пакутуе, спадзяецца, сумняваецца, верыць. Але ад гэтага, як ні дзіўна, толькі ўзрастае маральная сіла яго паэзіі.

Такім чынам — гэта яшчэ адно патрабаванне някрасаўскай традыцыі — слова паэта павінна адпавядаць яго ўнутранаму свету, яго душэўнаму складу. «У грамадстве, —пісаў М. А. Някрасаў у аглядзе часопісаў за 1855 год, — яшчэ бываюць абставіны, дзе вы вымушаны падаваць руку чалавеку двухсэнсоўнаму, назваць той ці іншы факт не тым імем, якога ён заслугоўвае, — у літаратуры не існуе такой нязручнасці. Літаратура не павінна нахіляцца на ўзровень з грамадствам у яго цёмных ці сумніўных праявах. У што б ні стала, пры якіх бы абставінах ні было, яна павінна ні на крок не адступаць ад сваёй мэты — узвысіць грамадства да свайго ідэалу — ідэалу дабра, святла і ісціны!»

Паэт, юбілей якога мы сёння ўрачыста адзначаем, пацвердзіў праз гады вернасць самому сабе, сваім словам, сваёй любві дадабра і нянавісці да зла.

* * *

1. У чым, на Ваш погляд, заключаецца сучаснасць паэзіі Някрасава і якое значэнне някрасаўскіх традыцый у развіцціграмадзянскай паэзіі?

2. Што даў мастацкі вопыт Някрасава асабіста Вам як паэту?

Анкета часопіса «Вопросы литературы» да 150-годдзя з дня нараджэння М. А. Някрасава

Творчая спадчына мастака сучасная тады, калі яна захоўвае жывую сілу ўздзеяння, адпавядае нашым духоўным патрэбам. Паэзія Някрасава нязменна задавальняе адну з самых глыбокіх гэтых патрэб — патрэбу ў чалавечнасці. Звяртаючыся да Бялінскага, свайго настаўніка, паэт сказаў: «Ты нас гуманно мыслить научил». I сам Някрасаў быў і застаецца вялікім настаўнікам чалавечнасці, і мы вучымся ў яго гуманна думаць і адчуваць, любіць і ненавідзець.

Прыклад Някрасава вытлумачвае нам адзін з асноўных законаў паэзіі — закон пераходу энергіі любві, энергіі маральнага пачуцця ў ідэйна-мастацкую якасць. Яго прыклад дапамагае нам зразумець дыялектыку любві і нянавісці ў грамадзянскай паэзіі і пераконвае нас у тым, што сапраўдная грамадзянскасць можа грунтавацца толькі на гуманізме. Таму някрасаўскія традыцыі такія плённыя, таму яны самым актыўным чынам агітуюць за грамадзянскую, рэвалюцыйную паэзію.

Адказваючы на другое пытанне, дадам да сказанага вышэй наступнае. Незадоўга да смерці паэт напісаў на палях сваёй кнігі: «Наогул уласцівасць мая такая — як толькі сказаў, што асабліва займала, што здавалася важным і карысным, дык і даволі, — сумна расказваць байку». Прызнанне вельмі паказальнае. Някрасаў не любіў літаратурных «баек» і «баечак». I мне як паэту глыбока імпануе гэтая яго асаблівасць — гаварыць па сутнасці.

1971