Высокае неба ідэала

ЯК ТЫ ЧЫТАЕШ, ЧЫТАЧ?

Чытач!.. Юны і дарослы... Патэнцыяльны і рэальны... Шырокі і масавы... Патрабавальны і ўважлівы... Які яшчэ? З якімі яшчэ эпітэтамі ўжываем мы гэтае слова — чытач? Якімі яшчэ станоўчымі якасцямі надзяляем яго, чытача?

Самымі рознымі. І гэта натуральна. Без чытача няма літаратуры. Без добрага, сапраўднага чытача няма добрай, сапраўднай літаратуры. Ён тут патрэбен гэтак жа, як і пісьменніцкі талент.

Але чытач — імя агульнае. Нават занадта агульнае. І, ужываючы яго, мы часам проста злоўжываем ім, забываем, што маем справу з вялікім мноствам разнастайных імён, забываем, што чытач — такі яе розны і шматаблічны, як чалавек наогул, што ёсць чытач і чытач. Патрабавальны і непатрабавальны. Падрыхтаваны і непадрыхтаваны. Дасведчаны і недасведчаны.

Не бяруся разглядаць праблему ў цэлым. Гэта справа сур'ёзнага сацыёлага. Хачу толькі спыніцца — з канкрэтнай нагоды — на катэгорыі чытачоў, якіх я б назваў актыўнымі.

Што я маю на ўвазе пад актыўным чытачом? Чытача, які пэўным чынам рэагуе на прачытанае — выказвае свае ўражанні, шле свой водгук аўтару, піша ў рэдакцыю. У адрозненне ад свайго антыпода — чытача пасіўнага (не захапляецца і не абураецца, водгукаў і пісем не пасылае), актыўны чытач адкрыта выказвае сваю чытацкую волю, спрабуе ўмешвацца ў літаратурны працэс.

Не трэба, думаю, даказваць, што чытацкая актыўнасць — рэч сама па сабе добрая. Асабліва калі яна зыходзіць ад чытача разумнага, эстэтычна выхаванага, добразычлівага. Такі чытач, як ужо гаварылася ўпачатку, толькі і патрэбен літаратуры — як апора, як надзея, як мэта.

Іншая справа — актыўнасць, не падмацаваная пэўнай эстэтычнай падрыхтаванасцю, разуменнем мастацкага твора. У такім разе ўсе водгукі і прэтэнзіі недарэчы ці, у лепшым выпадку, не маюць прамога дачынення да справы.

Актыўнасць такога роду праяўляецца па-рознаму, мае некалькі разнавіднасцей.

Назіраецца, напрыклад, «прафесіянальна-вытворчы» ці «цэхавы» падыход да мастацкага твора. Чытач сустракае на старонках кнігі свайго калегу, калега гэты паказваецца як адмоўны персанаж, чытач абураецца, успрымае такі паказ як асабістую абразу, як выпад супраць яго прафесіі і г. д. Чытач скардзіцца ў рэдакцыю. Перада мной некалькі пісем, якія атрымала ў розныя часы газета і сярод якіх ёсць падобнае пісьмо. Адзін мінскі інжынер прачытаў верш пра ліліпутаў (напісаны, дарэчы, са спачуваннем) і абразіўся. «У нас, на гадзіннікавым заводзе, — піша ён, — працуе некалькі ліліпутаў. Працуюць яны механазборшчыкамі. Уявіце, калі б хто-небудзь сказаў ім: «Вы ліліпуты і крыху механазборшчыкі...» Я раз дваццаць прачытаў верш, углядваўся ў кожную літару, але, уявіце сабе, апрача знявагі ліліпутаў, нічога не заўважыў». І гэта пра верш, у якім няма ніякай знявагі, які, як я ўжо зазначыў, напісаны з пачуццём спагады.

Другая разнавіднасць — чытач, ахоплены псеўдапедагагічным клопатам: «Як бы чаго не выйшла». Помню, калі я глядзеў фільм «Хлопчык і дзяўчынка», то чуў, як адна глядачка ўсклікнула: «І гэта будуць глядзець школьнікі!» Такую ж рэакцыю выклікаў у аднаго з чытачоў (таксама мінчаніна) верш Р. Тармолы «Бацькаўшчына». Можа, параўнанне грому з ровам «адкормленага гарачага бугая» і не вызначаецца асаблівай мастацкасцю, але чытача абурае не столькі гэта, колькі страх, што «гэтыя радкі могуць быць прачытаны школьнікамі». Спалохаў аўтара пісьма і другі, ужо зусім нявінны, з пункту гледжання выхавання, вобраз (чалавек «днём і ноччу, ноччу, днём, усё жыццё гарыць. І нарэшце згарае нябачным агнём»), «Вось табе і раз! — усклікае ён з абурэннем. — Гарэў, гарэў чалавек і згарэў нарэшце нябачным агнём! Ды хіба пра гэта вершы патрэбны нашым чытачам? Ды ў іх сцвярджэнне бессэнсоўнасці чалавечага існавання. Такія вершы могуць быць па душы хіба толькі буржуа, які, нічога не робячы, жывучы на чужы кошт, сапраўды не бачыць сэнсу ў жыцці. А мы, савецкія людзі, камунізм будуем, і нам чужыя падобныя ідэі».

Бачыце, як катэгарычна і як беспадстаўна, зусім не па сутнасці, пратэстуе чытач. Не зразумеў, што да чаго, і пратэстуе.

Прывяду яшчэ адно пісьмо. Вельмі характэрнае. Той чытач, пра якога ідзе гутарка, праявіўся тут ва ўсіх сваіх разнавіднасцях. Пісьмо гэта было адрасавана Васілю Быкаву. Адзін масквіч прачытаў «Альпійскую баладу», прачытаў нават двойчы, як ён прызнаецца. І... абразіўся. За каго ці за што вы думаеце? За аўчарак. Так, так, менавіта за аўчарак, з якімі змагаецца Іван Цярэшка і якіх, на думку чытача, аўтар недаацаніў. «Апісанага выпадку, — піша з незатоепай злосцю нейкі заўзяты сабакавод, — у жыцці не было. Вы яго асабіста не бачылі... Чаму? Таму, што аўчаркі вельмі спрытныя, фізічна моцныя, да таго ж надрэсіраваныя. Калі яе ўзяць за павадок, то яна вас у нейкую долю секунды сваімі ікламі загрызе, параніць, паралізуе. Аўчарка здольна пакласці ніцма любога сілача, штангіста, чэмпіёна з сусветным імем па цяжкай атлетыцы. Больш таго: аўчарка-ваўкадаў здольна зваліць у брудную лужыну любога літаратара, рэдактара і ўсю рэдкалегію. Аўчарка зваліць усіх, хто яе прынізіў, недаацаніў, абразіў. Упэўнены, што ні адзін будаўнік камунізма, які любіць сацыялістычны рэалізм, фантазію, рамантыку, не паверыць, каб рускі Іван голымі рукамі задушыў надрэсіраваную аўчарку з высунутым языком і драпежнымі ікламі...»

Бачыце, як дасканала ведае і як моцна любіць аўчарку аўтар пісьма. Як ён даражыць яе прэстыжам. Яму нават няма ніякай справы да таго, што аўчарка ў дадзеным выпадку фашысцкая, эсэсаўская, што ад яе драпежных іклаў гіне «рускі Іван». Затое ён «упэўнены, што ні адзін будаўнік камунізма...»

Упэўненасці, ці, дакладней, самаўпэўненасці, хапае, не хапае толькі самага простага эстэтычнага адчування, элементарнага маральнага пачуцця.

Наша грамадства расце культурна, і ваяўнічых гора-чытачоў становіцца ўсё меней. Але яны ёсць, і іх нельга скідваць з рахунку. Тым больш што яны робяць яшчэ сваю справу. З імі вымушаны лічыцца работнікі кнігагандлю, да іх думкі яшчэ павінны прыслухоўвацца бібліятэкары. Іх голас не-не ды і прагучыць з газетнай паласы. Я нядаўна прачытаў, напрыклад, у нашай адной газеце пісьмо настаўніка, дзе выказвалася абурэнне фільмам «Зацьменне». Аўтар пісьма не выказваў свайго асабістага ўражання ад фільма, не дзяліўся сваімі меркаваннямі (гэта было б яшчэ нічога), а ў безапеляцыйным тоне патрабаваў забараніць, зняць фільм, засцерагчы савецкіх кінагледачоў і г. д. (І гэта пра фільм, дзе даецца такі страшэнны малюнак біржавай ліхаманкі і звязанай з ёю духоўнай вынішчанасці чалавека буржуазнага свету.)

На такога і падобнага яму чытача робіць стаўку і пэўнага роду літаратура — калі так можна назваць пастаўшчыкоў нізкапробных аднаактовак, песенных тэкстаў, эстрадных куплетаў, вершаў да пэўнай даты і г. д. Не так даўно газета «Літаратура і мастацтва» змясціла рэпліку «І крылы музыкі бяссільны», дзе падвергла крытыцы песні-тэксты І. Панкевіча. І. Панкевіч не вельмі збянтэжыўся. Ён рашыў даць адпор і прыслаў у рэдакцыю «абвяржэнне», напісанае ў такіх словах: «А вам, таварыш рэцэнзент, вядома, што:

Люся Чалоўская сапраўды прымусіла трапятаць фашысцкага прыхвасня...

Па-другое. Хай будзе вядома рэцэнзенту, што партызаны карысталіся не толькі аўтаматамі і пісталетамі...

Што песня аб Рыме Шаршнёвай развучана і выконваецца ў многіх школах Мінска і за яго межамі. Дзецям яна падабаецца. А дзеці — гэта строгія суддзі».

Нічога сабе «абвяржэнне», ці не праўда?

Той жа, як бачым, дэмагагічны прыём, тая ж тэндэнцыя прыкрываць спасылкай на «гераічнага сучасніка», на «дзяцей — строгіх суддзяў» мастацка-эстэтычную глухату, неразуменне законаў літаратуры, спецыфікі мастацкага слова. І паколькі І. Панкевіч выступае яшчэ як аўтар, як зацікаўленая асоба, то да вядомага прыёму дадаецца яшчэ і спроба абараніць падробку, узвесці яе ў ранг паэзіі. Бясплённы занятак!

Чытач чакае ад пісьменніка цікавай, вартай яго, чытача, кнігі. Пісьменнік чакае ад чытача вартай той кнігі ацэнкі. Калі чытацкай радасці — то сапраўднай, калі чытацкай крытыкі — то таксама сапраўднай.

Я гаварыў пераважна аб чытачу малакваліфікаваным. Гэта не азначае, вядома, што я меў намер кінуць цень на нашага чытача ўвогуле. Не. Я ўжо гаварыў пра тое, як патрэбен літаратуры чытач сапраўдны, якое значэнне мае станоўчая чытацкая актыўнасць. І яшчэ раз хачу падкрэсліць, што такі чытач — сапраўдны, сур'ёзны, падрыхтаваны — пераважае, і менавіта яго голас, а не беспадстаўныя прэтэнзіі і прыдзіркі з'яўляецца рашаючым і вызначае лёс таго ці іншага мастацкага твора.

1966