Высокае неба ідэала

МЫ ПОМНІМ, МЫ СВЕДЧЫМ...

Слова «след» тут, бадай, слабаватае для належнага вызначэння. Гутарка ж ідзе аб пакаленні, дзяцінства якога было сапраўды апалена вайной. Праўда, яно ўжо занадта звыклае для нас, гэтае словазлучэнне: «апаленае вайной». Ад частага паўтарэння, як гэта бывае заўсёды, яно крыху страціла свой трагічны сэнс. А калі задумацца... Мне даводзілася не раз быць сведкай таго, як рэагуюць, перад тэлевізарам ці ў кінатэатры, сын і дачка на самыя драматычныя моманты вайны (схватка, забойства, пакаранне, гвалтаванне і г. д.), як скаланаюцца яны ўсім целам, як сціскаюцца пакутліва ў камячок усёй сваёй істотай. Дачка ў такіх выпадках закрывае са страхам вочы, плача. Ёй адзінаццаты год... Столькі ж было мне, калі вайна была ў разгары, калі ўсе жахі яе я, як і мае аднагодкі, бачыў, што называецца, у натуры, не на экране. Можна ўявіць сабе цяпер (калі не ўсё помніцца), як мы адчувалі тады сябе, што мы тады адчувалі... Вайна настройвала нас, падлеткаў, на гераічна-ратны лад. Нам хацелася ваяваць, мы прыхоўвалі на гарышчы зброю (які-небудзь без затвора аўтамат або заржавелы вінтовачны ствол) і марылі аб тым, як уцячы з дому і пайсці ў партызаны (спасылаюся на свой, але, відаць, тыповы вопыт). Некаторыя з нас трохі і партызанілі — выконвалі заданні як сувязныя і разведчыкі. Памятаю, сам некалькі разоў падвозіў ноччу партызан у пушчу і вяртаўся скрозь ноч у вёску, сам-насам са сваім конікам. Было вусцішна, было страшна. А потым, у такі ж начны час, павесіў сам, па сваёй ініцыятыве хлапечай, у цэнтры вёскі самаробную, не вельмі пісьменна напісаную лістоўку, змест якой зводзіўся да закліку: «Ідзіце ўсе ў партызаны! Біце немцаў!..» Лістоўка выклікала перапалох у мясцовых акупацыйных улад, прыехалі немцы, паліцэйскія, дапытваліся, шукалі. Але праўду ведаў толькі я адзін, нікому, нават маці, не прызнаўся ні ў чым, не падзяліўся сваёй тайнай.

Быў і такі бок у вайны. Не самы горшы. І было нешта горшае, больш драматычнае і трагічнае... Нямецкая засада недалёка ад нашай хаты... Начны бой... Пажар... Трывожнае абуджэнне... Чорны труп партызана на заснежаным агародзе... Напружанае чаканне нейкай непазбежнай развязкі... Поўная няўпэўненасць у заўтрашнім дні, у бліжэйшых гадзінах... І зноў труп — на гэты раз мышаста-зялёнага немца на зялёнай абочыне... Словам — вайна, словам — смерць, гібель, знішчэнне, няпэўнасць, хаос... Пра гэта, пра такое вось грубое судакрананне дзяцінства з вайной я спрабаваў сказаць потым у вершы «Яны да вайны гулялі ў вайну». А раней, у адным з сваіх першых вершаў, дзе гаварылася пра калек мінулай вайны, пісаў:

Тут размова ішла яшчэ толькі пра «іх», пра тых, хто ваяваў на фронце. Пра сябе, пра сваё пакаленне яшчэ размовы не было, не хапала для гэтага рашучасці, лірычнай смеласці, ці што. У «Рэквіеме па кожным чацвёртым» выказаўся ўжо больш смялей і больш абагулена (ад першай асобы, ад «мы»):

Так, словам «след» тут усяго не выкажаш, не вызначыш.

Вайна апаліла, вайна раніла, вайна траўміравала. Яна нам ўспамінаецца, яна нам сніцца... Гады тры таму назад я ўбачыў зноў у сне вайну — крывавую, балючую. Прачнуўся, убачыў у акне светлы вясновы ранак, высокае сіняе неба. На кантрасце сон здаўся такім недарэчным, прыйшлі ў галаву сумныя радкі:

Вайна наклала глыбокі адбітак на нашу псіхалогію, на наша светаадчуванне, вызначыла ў значнай ступені нашу маральна-філасофскую арыентацыю (вядома, не толькі ў негатыўным, але і ў станоўчым сэнсе, у сэнсе нашай большай жыццястойкасці, больш устойлівага аптымізму). Мы зараз гаворым звыкла: «Да вайны... У вайну... Пасля вайны...» Між тым наша сённяшняе грамадства можна ў пэўным сэнсе смела дзяліць на дзве палавіны — на тых, хто перажыў вайну, і на тых, хто вайны не бачыў (акрамя як на экране тэлевізара). Каб у гэтым пераканацца, дастаткова прыгледзецца да людзей новага пакалення, да нашых дзяцей. Пры ўсім пры тым яны намнога шчаслівейшыя за нас...

Здаецца, я ўжо адказаў і на другое пытанне анкеты.

Мы не можам не пісаць пра тое, што носім у душы, што нам сніцца (а сніцца, як вядома, самае глыбіннае, самае істотнае). Зноў-такі: каму што баліць... Па-другое, мы, жывыя сведкі вайны, не маем маральнага права маўчаць. І тут нашы вершы і паэмы трэба яшчэ разглядаць як і сведчанне. Ці не так? Наш літаратурны равеснік, прадстаўнік пасляваеннага пакалення японскіх пісьменнікаў Кэндзабура Оэ (аўтар раманаў «Футбол 1860 года», «Моладзь, якая спазнілася», якія мы нядаўна прачыталі ў перакладзе на рускую мову) піша: «Усе мы стараемся як мага хутчэй забыць свае нягоды — і вялікія і маленькія. Зусім нядзіўна таму, што чалавецтва забывае пра найвялікшую чалавечую трагедыю — Хірасіму. У падручніках для пачатковай школы няма ні слова пра Хірасіму. У нашы дні дарослыя не спрабуюць перадаць дзецям памяць пра Хірасіму...»

У падручніках нашых школьнікаў нямала слоў пра вайну, пра трагедыю Хатыні і Хірасімы. Нашы людзі застаюцца вернымі труднай памяці вайны, помняць народны подзвіг і народныя ахвяры. І абсалютна натуральна тое, што наша паэзія лічыць сваім свяшчэнным абавязкам гэтую памяць падтрымліваць.

Я думаю, што маладзейшае пакаленне паэтаў, якое сустрэла вайну ў дзіцячым узросце, унесла тут сваю дастойную лепту. Без вершаў і паэм М. Арочкі, Р. Барадуліна, Г. Бураўкіна, Д. Бічэль-Загнетавай, Н. Гілевіча, А. Грачанікава, В. Зуёнка, А. Лойкі, Е. Лось, Ю. Свіркі, Я. Сіпакова, Ул. Паўлава, К. Цвіркі цяжка было б уявіць сёння паэтычны летапіс вайны, карту нашай паэзіі, прысвечанай так званай ваеннай тэме. І калі гаварыць пра тое адметнае, што яны ўнеслі ў мастацкае асэнсаванне мінулай вайны, то яно, відаць, і заключаецца менавіта ў тым, што яны выказалі вопыт свайго пакалення, паказалі вайну так, як яе ўбачыла — шырока адкрытымі ад здзіўлення, нечаканасці і страху вачыма — іх апаленае, зноў-такі, вайной дзяцінства.

І апошняе, што б мне хацелася сказаць у сувязі з пытаннямі анкеты. Справа, вядома, не толькі ў тым, каб помніць вайну і выказваць свае ўспаміны, свой боль, свой смутак, сваю жалобу ў вершаваных радках. І справа не толькі ў тым, каб услаўляць подзвіг народа. Справа яшчэ ў тым, каб самым непасрэдным чынам асацыіраваць памяць з сучаснасцю, успаміны — з сённяшнімі думкамі і пачуццямі, з поглядам у заўтрашні дзень. Каб, іншымі словамі, пераплаўляць у нашых творах боль і смутак у любоў да жывых, у добрыя справы і пачуцці. Зрэшты, гэтая думка выказана ў адным з апошніх маіх вершаў, напісаным ад імя паўшых і названым «Іх апошняя воля»:

Мы лад ваш зямны спакойны сніць будзем у вечным сне. Былі сусветныя войны, сусветнага міру — не. Вы паўшымі даражыце. Ды першая ўвага — жывым. Адзін аднаго беражыце, дружыце адзін з адным. Вы нам не шкадуйце сумотных, журботных пачуццяў сваіх. Ды лепшая памяць аб мёртвых — ваша любоў да жывых.

1975