Высокае неба ідэала

ЧАТЫРЫСТА «ЧАМУ»

Нельга ўвайсці двойчы ў адзін і той самы паток... Літаратура ўносіць у гэтую формулу — формулу беззваротнасці часу — істотную папраўку. Калі мы чытаем глыбока рэалістычны твор, то ўваходзім — праўда, не фізічна, а духоўна — у жывую плынь, жывы паток пэўнага часу. Калі ж мы пазней зноў гартаем гэтую цудадзейную кнігу, то зноў, двойчы і тройчы, акунаемся ў тую ж паўнаводную, бурлівую раку — з яе берагамі і бязмежнымі разлівамі, з яе быстрыпямі і плёсамі, з яе хваляваннем і спакоем.

У чым жа тут сакрэт?

Уласна кажучы, пытанне гэта чыста рытарычнае, бо, як вядома, сакрэту ніякага тут няма. Крытыкі і літаратуразнаўцы нямала зрабілі, каб тайнае было яўным, загадкавае — ясным. Сакрэту пяма. Ёсць проста адна важная, калі не абавязковая, умова, без захавання якой твор можа ўяўляць з сябе, што хочаце — мутнаватую ці празрыстую рачулку, перасыхаючую канаву, славутую сажалку з лебедзямі, толькі не сапраўдную жыццёвую плынь. Гэта ўмова — вернасць мастака свайму часу, яго зоркасць, яго ўменне заўважаць і схапіць тое, што складае своеасаблівасць часу, яго, так сказаць, спецыфіку. У Аляксандра Блока ёсць выраз: «трапятанне жыцця». Вось гэтае «трапятанне жыцця», яго гарачы пульс і напаўняюць у творы тую раку, у якую можна ўвайсці двойчы.

Але, здаецца, пачаў я занадта шырока, відаць, падвяла метафара. Таму тут жа «рэціруюся» і ўношу яснасць: я не крытык, і задача ў мяне больш сціплая. Проста мне хочацца падзяліцца думкамі, якія прыходзяць часам, калі чытаеш новыя творы, прысвечаныя нашаму сённяшняму дню, або глядзіш у тэатры п'есу на сучасную тэму. А яшчэ дакладней: хочацца пагаварыць пра тое, як паказваецца часам у нашай літаратуры тое новае, што нараджаецца штодзённа ў жыцці, як новы жыццёвы матэрыял становіцца новым «будаўнічым матэрыялам» для пісьменніка.

«Літаратура, — гаварыў Аляксандр Твардоўскі, — заклікам сродкамі мастацкага адлюстравання пацвярджаць і замацоўваць у свядомасці людзей усё тое новае, што ўваходзіць у нашу рэчаіснасць у пярэдадзень камунізма, тым самым уладна ўздзейнічаючы на псіхалогію гэтых людзей, на іх душэўную арганізацыю, склад мыслення, характар». З такой пастаноўкі пытання нам трэба і зыходзіць, відаць.

Чым больш у творы надзённага зместу, чым мацней ён звязаны з жыццём, тым больш розумаў і сэрцаў настроіцца па яго хвалю, тым шырэйшы яго рэзананс. І, наадварот, чым далей твор ад сапраўдных радасцей і трывог часу, чым менш у ім нашага жыццёвага «сёння», тым менш — тут прама прапарцыянальная залежнасць — у яго шанцаў закрануць сэрца чытача, накінуць у ім след.

Гэта ясна, як двойчы два чатыры.

Іншая справа — як паказваць новае, сучаснае ў жыцці. Тут нельга не пагадзіцца з Іванам Мележам, які ў сваёй аўтабіяграфіі «Трохі згадак і думак» зазначае: «У літаратуры і жыцця — не простае сваяцтва».

Так, не зусім простае, хаця і вельмі блізкае, кроўнае. Справа ў тым, што можна дваяка падыходзіць да жыццёвай з'явы. Можна задаволіцца яе знешнімі прыкметамі і «ничтоже сумняшеся» апісаць гэтыя прыкметы так, як робіцца вопіс у інвентарнай кнізе, — холадна, механічна, без творчага гарэння. І тады застаецца толькі ўсклікнуць услед за Піменам Панчанкам:

І можна паспрабаваць заглянуць з «рэнтгенаўскай бязлітаснасцю погляду» за знешнюю абалонку з'явы, даследаваць яе, разгледзець яе пільна ва ўсіх сувязях з іншымі падобнымі з'явамі, дакапацца да яе сутнасці, да кораня.

Розныя метады даюць розныя вынікі. Першы, рэгістрацыйна-інвентарызацыйны, дае фармальную, чыста знешнюю актуальнасць, стварай толькі выгляд яе, другі, даследча-творчы, — дае актуальнасць сапраўдную.

У апрацоўцы металаў ёсць два спосабы — халодны і гарачы. Часцей ужываецца гарачы. Але ў некаторых выпадках звяртаюцца і да больш прымітыўнага, халоднага. Што ж датычыць літаратуры, то для яе халодны спосаб строга супрацьпаказаны. Застаецца толькі адзін — гарачы.

Наша жыццё — у няспынным руху, развіцці, абнаўленні. І яно ставіць перад пісьменнікам мноства пытанняў. Нехта падлічыў, што дзіця на працягу дня задае дарослым каля чатырохсот «чаму». Жыццё задае мастаку не менш сваіх «што», «чаму», «для чаго». І сярод гэтых пытанняў шмат вострых, «закавырыстых», а то і «праклятых».

Літаратура, безумоўна, не можа праходзіць міма гэтых «чаму», прапускаць іх міма вушэй. Інакш яна дрэнна выконвала б свой кроўны грамадзянскі абавязак. Таму не выпадкова, што ў творах нашых пісьменнікаў гучаць пытальныя інтанацыі. «Вучоны таварыш, ты дык, можа, знаеш, моладзь чаму ад зямелькі ўцякае?.. Чаму? Бо не чуюць любві да зямлі, адбілі яе ў іх ці вы не далі?!» — пытаецца герой «Дарожнага дзённіка» Алега Лойкі. «Няўжо таксама падлічана, колькі на свет патрэбна барвовых пякельных выбухаў і радыеактыўных хмар, каб спапяліць у калысках сотні Эйнштэйнаў і Рэпіных, мільёны ўсмешак і песень, пацалункаў, сустрэч і мар?» — гэта, таксама не рытарычнае, пытанне з верша Генадзя Бураўкіна «Вучоныя — разумныя людзі...». «Чаму атрымоўваецца так, што дысертацыі эканамісты абараняюць, атрымоўваюць вучоныя званні, а карысці вытворчасці ад гэтага ніякай?» — над гэтым пытаннем пачынаюць задумвацца героі аповесці Лідзіі Арабей «Экзамен», змешчанай у вераснёўскім нумары «Маладосці».

А колькі пытанняў закранаецца ў новым рамане Івана Шамякіна «Сэрца на далоні»! Чаму мы часам ставімся абыякава да памяці людзей, якія аддалі сваё жыццё за Радзіму? Чаму яшчэ блытаюцца пад нагамі народа гуканы і да іх падобныя? Як мы ўсё ж павінны выхоўваць дзяцей? Чаму ёсць яшчэ вёскі, дзе «быццам бы і не раслі людзі, не жаніліся, не аддзяляліся ад бацькоў, не заводзілі свайго кутка, не дбалі, каб ён быў больш прыгожы, чым дзедаўскі?..» А вось і яшчэ адно «чаму». «Славік, — чытаем у рамане, — неяк сказаў у часе абеду сваім хлопцам:

— Архімеды, растлумачце мне, чаму ў нас не могуць увесь час вось так працаваць — роўна, рытмічна, каб не псаваць людзям нерваў? А толькі перад святамі. Звычка ці рыса нацыянальнага характару?»

І «архімеды», члены брыгады, у якой працуе Славік, пачынаюць «варушыць мазгамі», разважаць, спрачацца — пытанне пастаўлена сур'ёзнае.

Словам, пытанні, пытанні, пытанні — цэлых чатырыста «чаму». І няцяжка зразумець героя таго ж рамана І. Шамякіна пісьменніка Шыковіча, які думае: «Як усё пераплялося — старое і новае, вялікае і малое, гераічнае і будзённае, коснае і перадавое! Што ж галоўнае для яго — услаўляць ці выкрываць? Пісаць пра мінулае ці пра заўтрашні дзень?»

Так, сапраўды, «як усё пераплялося», сапраўды ёсць над чым задумацца. Але задача пісьменніка, «галоўнае для яго», пэўна, і заключаецца ў тым, каб разбірацца ў гэтым складаным «перапляценні», каб вывучаць і даследаваць новыя жыццёвыя з'явы, тэндэнцыі і праблемы, каб смела ставіць пытанні і адказваць на іх. Ён не мае права выбіраць шлях, «чтобы протоптанней и легше», не можа гэта рабіць «па абавязку сваёй службы».

На жаль, мы яшчэ бываем нярэдка сведкамі таго, як новыя з'явы нашага жыцця паказваюцца паспешлівым пяром, без належнага асэнсавання і ўвагі да іх, як некаторыя «чаму» альбо зусім абыходзяцца, альбо калі і закранаюцца, то застаюцца без больш-менш поўнага адказу. Так, напрыклад, у паказе сённяшняй вёскі праглядвае шаблон, паводле якога новае зводзіцца да чыста вонкавых праяў і прыкмет — да новага камбайна, новых хат, новага клуба. Вонкавы выгляд вёскі, яе будынкі становяцца часта галоўным аб'ектам пісьменніцкай увагі. А між тым пазнаваць і паказваць новае ў жыцці — значыць, пазнаваць і паказваць новае ў чалавеку, новага чалавека. Іншымі словамі, пісьменнік закліканы шукаць і адкрываць новыя рысы, новыя характары, новыя тыпы.

Трэба сказаць, што жыццё наша, надзвычай разнастайнае і поўнае навізны, дае ў гэтым сэнсе багацейшы матэрыял. Толькі бяры яго, даследуй ды ляпі з гэтага матэрыялу, гэтай выдатнейшай «гліны», самыя розныя характары.

Але бяда зноў-такі ў тым, што матэрыял гэты часам мы выкарыстоўваем няўмела, нятворча, танцуем не ад той печкі, якая называецца жыццём. То мы глядзім паверх галавы сучасніка, не давяраем яму, то падыходзім да яго так, як падыходзіць да кліента кравец — усё з тым жа старым сантыметрам, то прыкладаем усе намаганні, каб уціснуць яго, новага чалавека, у жорсткае пракрустава ложа схемы.

Ці ўзяць хаця б такую, вытворную ад названых, з'яву, як наклейванне на герояў ярлыкоў-характарыстык. Замест таго каб самому як след разабрацца ў сваім героі, грунтоўна «пазнаёміцца» з ім, а потым яшчэ пакінуць магчымасць і чытачу падумаць над лёсам героя, мы выстаўляем адразу свайго персанале на авансцэну або як закончанага падлюгу (і самі тут жа плюём яму ў твар), або як анёла (і самі ж пляскаем у ладкі).

Між тым, сапраўдныя героі і негероі нашых дзён не заўсёды яшчэ становяцца героямі і негероямі нашых твораў, часцей яны ходзяць недзе там, пад вокнамі літаратуры.

Прывяду два прыклады.

З таго дня, калі ў нашай краіне пачаўся рух за тое, каб вучыцца жыць і працаваць па-камуністычнаму, напісана нямала твораў на гэтую тэму — як празаічных, так і вершаваных. Але як часцей за ўсё паказваўся член брыгады камуністычнай працы? Вельмі спрошчана, плакатна — не чалавек, не жывая асоба, а хадзячы плакат, хадзячыя запаведзі. А гэта ж такі ўдзячны матэрыял, такі каштоўны аб'ект для назіранняў пісьменніка!.. Калі сапраўды ў нашым жыцці ёсць людзі, якія працуюць па-камуністычнаму і імкнуцца гэтак жа жыць, дык што ж яшчэ трэба — табе, пісьменніку, як кажуць, усе карты ў рукі. Бяры і паказвай такога чалавека на ўвесь яго рост, ва ўсёй яго велічы. Паказвай, але не стаў яго на хадулі, не малюй яго такім, як быццам бы ён не высокія запаведзі засвоіў, а палку праглынуў і не можа натуральна ступіць, зрабіць звычайны чалавечы жэст, усміхнуцца толькі яму ўласцівай усмешкай. Словам, пакажы яго, героя сучаснасці, так, каб чытач палюбіў яго, узяў яго ў свае спадарожнікі. Калі ж ты пераканаўся, вывучаючы свайго героя, што не такі ён ідэальны, што не ўсё ў яго ідзе так проста і гладка, што прыняць і вывесіць у цэху абавязацельствы намнога лягчэй, чым на самай справе працаваць і жыць па-камуністычнаму, то, зноў-такі, ідзі ад жыцця, стварай праўдзівы характар, паказвай свайго героя ў змаганні, у станаўленні, а не фальсіфікуй яго...

Другі прыклад.

У адзін цудоўны дзень у пашу літаратуру ўвайшоў у якасці адмоўнага персанажа так званы стыляга. І хаця нас павучылі паважаць анкету, па гэты раз мы яўна недаацанілі яе, не прапанавалі новаму персанажу адказаць па пытанні аб часе і месцы параджэння, аб сацыяльным паходжанні і г. д. А дарэмна. Трэба было адразу пацікавіцца ўсур'ёз, хто ж ён такі, гэты «вывіхнуты», эксцэнтрычны малады чалавек, што ён з сябе ўяўляе. Бо калі ён, стыляга, — з'ява несур'ёзная, нехарактэрная для нашага жыцця, то тады, можа, не варта аддаваць яму столькі ўвагі, траціць па яго шмат выкрывальніцкага пораху. Калі ж ён — пэўны сацыяльны тып, народжаны пэўным часам, то тады, будзьце ласкавы, і разглядайце яго так, пакажыце яго вытокі, яго сутнасць, а не абмяжоўвайцеся павярхоўнымі шаржыкамі і карыкатурамі, узятымі напракат з сатырычнага часопіса.

Між тым бедны стыляга менавіта так, карыкатурна, і паказваўся ў многіх творах — як сатырычных, так і «сур'ёзных». І, абыходзячы яго чалавечую і грамадскую сутнасць, мы не звярталі ўвагі на тую элементарную акалічнасць, што ёсць стыляжніцтва духоўнае, унутранае, і стыляжніцтва знешняе (як манера апранацца і трымацца); і што ўвогуле за стыляжніцтва прымаліся іншы раз схільнасць да фразы, бравада і іншыя такія нязменныя спадарожнікі юнацтва.

Інакш падышоў да гэтай з'явы Іван Шамякін, які паспрабаваў разабрацца ў адной з разнавіднасцей стыляжніцтва. Я маю на ўвазе вобраз Славіка ў рамане «Сэрца на далоні». Вобраз гэты — адзін з лепшых, найбольш паўнакроўных у творы. І ўдаўся ён таму, што пісьменнік ствараў яго не па гатовым узоры, а ішоў ад жыцця.

У свой час я ўжо выказваўся наконт вобраза Леўкіна з «Белазёрскага дзённіка» Ул. Дадзіёмава. Думаю, што гэты вобраз — добры прыклад таго, як трэба даследаваць новае ў жыцці — станоўчае яно або адмоўнае. І тут я не зусім згодзен з Уладзімірам Юрэвічам, які, прызнаючы, што «вобраз Леўкіна — бясспрэчная ўдача пісьменніка» («Літаратура і мастацтва», 1963, 20 верасня), у той яна час сцвярджае, што Леўкіна трэба было паказваць у нейкім іншым ракурсе. Крытык лічыць, што ў нарысе «няма калектыву, які б змагаўся за чалавека», няма выхавання, «перакоўкі» лжэўдарніка працы Леўкіна. Папрокі гэтыя, на мой погляд, не зусім слушныя. Па-першае, калектыў у нарысе ўсё ж існуе. А па-другое, ставіць так пытанне — значыць патрабаваць ад пісьменніка рабіць тое, што не ўваходзіла ў яго планы.

Іншая справа, што вобраз Леўкіна крыху статычны, што не паказваецца «дыялектыка» яго душы. Не хапае і роздуму пра тыя прычыны, якія параджаюць леўкіных. Тут я згодзен з У. Юрэвічам. Пісьменнік павінен быў дакапацца да сутнасці.

Гаворачы аб «галоўнай задачы прэсы ў час пераходу ад капіталізму да камунізме», Ленін заклікаў больш звяртаць увагу на тое, «як рабочая і сялянская маса на справе будуе нешта новае ў сваёй будзённай працы», больш правяраць, «наколькі камуністычна гэта новае». Гэтая ленінская запаведзь мае самае непасрэднае дачыненне і да пісьменніцкай справы, падказвае той галоўны напрамак, якога павінна трымацца літаратура ў ідэйна-эстэтычным даследаванні сучаснага жыцця, у паказе яго вызначальных з'яў, працэсаў і тэндэнцый.

1961