Высокае неба ідэала

ПРА МАСТЫ, ВЕРШЫ, ПРАГМАТЫЗМ І ІНШАЕ

Рэдакцыя газеты «Літаратура і мастацтва» пазнаёміла мяне з пісьмом чытача І. В. Зайцава, які дзеліцца сваімі меркаваннямі аб маіх новых вершах, звязаных з амерыканскімі ўражаннямі і надрукаваных не так даўно на старонках штотыднёвіка. Пазнаёміла з просьбай адказаць чытачу — непасрэдна або праз газету.

Пісьмо аказалася не зусім звычайным. Я хачу сказаць: не проста знакам той чытацкай увагі і цікавасці, якія парой выказваюцца ў адназначнай формуле: спадабалася — не спадабалася. Дадзены водгук крыху іншага характару. Ён абдуманы, аддрукаваны на машынцы (каля трох старонак машынапіснага тэксту), і аўтар яго прадстаўляецца як тэатразнавец, гэта значыць, як чалавек, які мае або збіраецца мець прафесійнае дачыненне да мастацтва, да літаратурна-мастацкай крытыкі (што, дарэчы, адбілася, як мы зараз убачым, і на мове, на стылі пісьма). Гэта па-першае. А па-другое — яшчэ адна асаблівасць водгуку — размова ў ім ідзе не столькі пра самі вершы, колькі пра тыя факты і назіранні, якія леглі ў іх аснову. Асаблівасць, якая мяняе становішча. Бо калі чытач разглядае твае вершы самі па сабе, то тады, напэўна, не справа аўтара асабліва дыскутаваць, тлумачыць, спрачацца. Ужо хаця б таму, што яго голас тут не можа быць у нейкім сэнсе аб'ектыўным. Але калі гэты самы чытач заводзіць размову пра фактычны, што называецца, бок справы, калі ён узнімае пытанні, якія выходзяць за рамкі чыста літаратурнай з'явы, то тады, відаць, аўтар мае падставу і права выказаць свой пункт гледжання.

Пісьмо тэатразнаўцы І. В. Зайцава якраз і адносіцца да апошняга выпадку, яно наводзіць на роздум, і я рашыў, што на яго варта адказаць публічна.

Ды звернемся да самога пісьма (яно напісана па-руску і прыводзіцца ў перакладзе, зробленым рэдакцыяй). «Дзяліцца з чытачом сваімі ўражаннямі ад незнаёмай краіны, — піша Зайцаў, — з'ява ў паэзіі не новая. У сувязі з ЗША ўспамінаецца Маякоўскі, Ясенін... Беларускія пісьменнікі па-свойму працягваюць гэтую традыцыю, добрую і патрэбную. І вось чаму ў першую чаргу накідваешся на вершы А. Вярцінскага, прысвечаныя амерыканскай тэматыцы.

Добрае ўражанне пакідае паэтычны рэпартаж аб Асамблеі (маецца на ўвазе Генеральная Асамблея ААН. — А. В.) «Стук малатка. Пачатак пасяджэння...» Верш сведчыць аб узросшым майстэрстве аўтара...»

Даўшы станоўчую ацэнку вершу-рэпартажу («У ім усё сувымерна, і, як гаворыцца, нічога не выкліквае раздражненая, жадання паспрачацца з аўтарам»), Зайцаў далей рэзка крытыкуе другія вершы, у прыватнасці «Платны мост» і «Могільнік машын», за тое,, што ў іх «паэт, на жаль, пакуль прадставіў нам ЗША з негатыўнага боку. Малюе іх у чорным колеры». У заключэнне ён піша: «Думаецца, надалей паэт будзе больш грунтоўны ў сваіх назіраннях і асабліва вывадах аб норавах у чужой краіне. Інфармацыя пра яе не будзе такой аднамернай, аднабокай».

Словам, асноўны пафас пісьма, выказаны, як бачым, у даволі катэгарычным тоне, зводзіцца да абвінавачвання мяне ў неаб'ектыўным, скажоным паказе амерыканскай рэчаіснасці. Абвінавачванне сваё Зайцаў спрабуе падмацаваць і адпаведнымі, праўда, крыху дзіўнымі, доказамі. Лічачы, напрыклад, «наіўнай» маю рэакцыю на збіранне грошай за праезд па мосце (верш «Платны мост»), ён піша: «Для амерыканца — гэта празаічная справа жыцця. Прыватная ўласнасць. Свой бізнес. Можна, вядома, па-рознаму да гэтай з'явы аднесціся: з асуджэннем ці разуменнем. Паэт жа наіўна ўражаны. «Ды як Калумб, крычу я: «Эўрыка!» Я бачу платныя масты!» Нe здзіўляе ж нас, аднак, што і ў нашай краіне, створанай на іншых прынцыпах маралі, існуюць платныя музеі — сховішчы мінулых і сучасных культур. Масты, якія злучаюць нас з мінулым і сучасным. Такія рэальнасці жыцця...»

Такой жа логікі трымаецца аўтар пісьма і ў разглядзе верша «Могільнік машын». Хаця ён як быццам бы і згаджаецца, што звалкі машын — «відовішча надзвычайнае, бадай, характэрнае толькі для ЗША» (робіцца спасылка на амерыканскія фільмы, дзе падобная з'ява адлюстравана), тым не менш лічыць, што пафас майго верша «не вытрымлівае строгай крытыкі». І аргументуе свой пункт гледжання так: «Амерыканцу з яго філасофіяй прагматызму, які наклаў на яго быт не заўсёды спрыяльнае адценне, прасцей купіць новую машыну, чым лапіць старую. Піша ж у сваіх празаічных каментарыях да разглядаемага верша аўтар, што рамонт старой тэхнікі абыходзіцца амерыканцу дорага. Дык ці не практычней і прасцей купіць новую машыну, чым завязнуць у дарозе на старой. Згубіць час, а значыць і грошы».

Што можна адказаць на падобныя логіку і аргументацыю?

Адказ мой крыху ўскладняецца тым, што вершы самі па сабе, як ужо можна было пераканацца, мала цікавяць І. В. Зайцава. Ён, па сутнасці, ігнаруе тую акалічнасць, што мае справу з вершаванымі радкамі, а не з навукова-статыстычнымі, скажам, выкладкамі. Бо інакш размова пайшла б з самага пачатку ў іншым крыху кірунку, і аўтару пісьма прыйшлося б лічыцца з некаторымі абсалютна відавочнымі рэчамі. Ну, напрыклад, са звычайным, з элементарна зразумелым, мые здаецца, эмацыянальным пасылам, выказаным у першым радку верша: «Самотны выгляд кінутых машын...» Бяруся зноў запэўніць, што гэта сапраўды невясёлы малюнак — пакінутая на вуліцы ці на ўзбочыне шашы і ўжо напалавіну расцягнутая па частках машына. Асабліва калі бачыш яго, гэты малюнак, упершыню (потым, магчыма, вока крыху прывыкае). Першае ўражанне падказала і першыя словы, першы радок, прымусіла задумацца... З першага ўражання, як з завязі, вырас верш. Адбылося гэта, такім чынам, натуральна, без усялякай зададзенасці, тым больш без якога-небудзь зламыснага намеру адшукаць гэтыя самыя «ценевыя бакі», сказіць жыццё чужой краіны (яно і без таго дастаткова скажонае само па сабе, ды пра гэта ніжэй).

Прыкладна гэтак жа ўзнік і верш «Платны мост». Але калі ў папярэднім выпадку ўсё пачалося з першага радка, з самага пачатку, то ў дадзеным выпадку — з эмацыянальна-псіхалагічнага адчування, якое выказана ў заключных радках:

Малюнак тут я ўбачыў хутчэй за ўсё не вонкавым, а ўнутраным зрокам. І, можа, нават не столькі ўбачыў, колькі зафіксаваў нейкім душэўным рухам — рэакцыяй на нечакана новую сітуацыю: спыніся і заплаці за мост. Потым ужо, у вершы, спрабаваў адказаць сабе, чаму гэта з'ява так уразіла, здалася такой непрымальна-дзіўнай. Дазволю сабо звярнуць увагу аўтара пісьма на гэтыя радкі:

Вось у чым тут, аказваецца, справа. Не ў тым, зноў-такі, што аўтару захацелася раптам мазануць гусцей чорнай фарбай. А ў арганічным непрыняцці, у непасрэдным, натуральным пратэсце супраць таго, што чужое, што не стасуецца з маімі ўяўленнямі і поглядамі, што абражае маю чалавечую годнасць (а заадно яшчэ і разбурае «ілюзію недасягальнасці»)... Факт уразіў, закрануў пачуцці, а калі закранаюцца пачуцці, то тады якраз і нараджаюцца вершы. У гэтым сэнсе яны сапраўды не столькі пішуцца, колькі «здараюцца».

Зайцаў павінен быў бы ведаць як тэатразнаўца, што ў адрозненне, напрыклад, ад навуковага гледжання, гледжанне мастацкае мае выбіральны характар — яно не столькі ахоплівае факты і з'явы (ва ўсім іх аб'ёме), колькі выхоплівае іх з акаляючага жыцця, не столькі суміруе, рэгіструе, аналізуе, колькі тут жа, часам імгненна, ацэньвае іх, выказвае да іх свае адносіны — па пэўнаму эмацыянальнаму і ідэйна-маральнаму рахунку. Інакш кажучы, тут ужо сам выбар супадае з пазіцыяй, з ацэнкай. (Прыгадаем яшчэ тэорыю інтуітыўнага падзелу дабра і зла.)

Ну і, безумоўна, калі мець на ўвазе дадзены выпадак, не маглі не даць пра сябе знаць пэўны светапогляд, пэўная пераконанасць.

Я мог бы, вядома, апісаць цудоўныя масты, якія бачыў у ЗША і якія, павінен сказаць, намнога лепшыя, намнога больш дасканалыя тэхнічна за той Бруклінскі, пра які было сказана з захапленнем, што «это вещь!». Я мог бы расказаць пра панараму, якую бачыш з вышыні нью-йоркскага Эмпайер Стэйт Білдынга ці з вышыні гандлёвага цэнтра ў Бостане (панарама сапраўды што трэба!). Мог бы гаварыць пра пункты продажу машын, дзе чакаюць, ззяючы лакам, пакупніка шыкоўныя лімузіны розных канфігурацый і марак... Мог бы, ды... не змог. У вусных сваіх выступленнях я прыводзіў і падобныя звесткі. Ды вось што датычыцца вершаў, то тут, аказваецца, «не всякое лыко в строку», то тут існуюць пэўныя законы, па якіх, як ужо гаварылася, вершы ўзнікаюць, у тым ліку і «замежныл». Ну і яшчэ, можа быць, справа ў тым, што я якраз і не хварэю па гэтыя самыя «наіўнасць» і «інфантыльнасць» (ёсць у пісьме і такі эпітэт у мой адрас), у якіх папракае мяне Зайцаў.

Паколькі аўтар пісьма выклікаў мяне на сацыялагічную палеміку, паспрабую адказаць і па сутнасці некаторых яго разважанняў і «аргументаў». Вось ён піша, што і ў нас, маўляў, трэба плаціць і за тое і за гэта, і ў нас ёсць... платныя музеі. Але ж гэта падмен паняццяў. У вершы ж размова ідзе не пра музеі (я, дарэчы, наведваў амерыканскія музеі, і яны мне спадабаліся, хаця і даводзілася плаціць за ўваход), а пра масты. І хіба не ясна, што гэта — непараўнальна розныя рэчы? Атаясамляць іх, гэта прыкладна тое, што ставіць знак роўнасці паміж блакітным дымком і слёзатачывым газам ці смогам або прыпадабняцца гогалеўскаму герою, які ў адказ на просьбу жабрачкі даць на хлеб пытаўся: «Гм! Так тебе, может, н мяса хочется?» Вам трэба некуды ехаць? Вам трэба пераехаць праз мост? Гм! Дык вам, можа, і па залах Метрапалітэна пахадзіць хочацца?..

Ці, можа, усё-такі паэт па сваёй уражлівасці і недасведчанасці згусціў фарбы? Можа, усё-такі і не такая дрэнная гэта рэч — платныя масты?

Давайце паслухаем думку самога амерыканца, а дакладней — амерыканскага публіцыста Майка Дэвідаў, які некалькі гадоў працаваў у Маскве ў якасці карэспандэнта газеты «Дэйлі уорлд» і пасля вяртання ў родны Нью-Йорк пісаў у сваім вядомым «Пісьме савецкім сябрам з «свабоднага» свету (яно друкавалася ў «Иностранной литературе»): «Раптоўна наш аўтамабіль разам з усім патокам машын спыняецца. Наперадзе нейкі затор, рух паралізаваны. Усё як быццам бы ішло нармальна, ніякіх прыкмет аварыі. У чым жа справа! Ах, вось яно што: мы проста забылі, што сярод усёй гэтай цуда-тэхнікі сярэдзіны дваццатага века існуе сучасны эквівалент сярэдневяковых пабораў за праезд, якія спаганяюцца кожным феадалам. Мы якраз пад'ехалі да моста, перад якім збіраюць пошліну за ўезд у «герцагства Нью-Йоркскае». Падобна да сярэдневяковага зборшчыка падаткаў, вартавы, які знаходзіцца на службе ва ўладальнікаў гэтай ультрасучаснай аўтастрады, спыніў цэлае полчышча аўтамабіляў, каб сабраць з нас мзду: па паўдолара з машыны...»

«Пошліна за праезд праз мост, — заканчвае сваю гнеўна-іранічную тыраду Майк Дэвідаў, — нагадала нам пра тое, чаго трэба чакаць далей».

Сведчанне самога амерыканца, які, трэба думаць, ведае, што да чаго ў лго на радзіме, наўрад ці можа быць пастаўлена пад сумненне. І каментарый тут наўрад ці патрэбен.

Далей. Ці так ужо нявінна, як спрабуе прадставіць справу Зайцаў, выглядаюць пакінутыя машыны і, у прыватнасці, звалкі машын? Па-першае, гэтая з'ява — яшчэ не доказ сапраўднага багацця, «усеагульнага дабрабыту». Самі амерыканскія сацыёлагі прызнаюць сёння, што чалавек, які мае не новы, ужываны аўтамабіль, можа быць у сучаснай індустрыяльнай Амерыцы звычайным бедняком. «Амерыка — адзіная краіна, якая калі-небудзь адпраўлялася ў багадзельню па аўтамабілі», — піша адзін з гэтых вучоных Г. Міллер. Па-другое, ці так ужо вольны гэты сярэдні амерыканец у сваім рашэнні: кідаць або не кідаць старую, купляць або не купляць новую машыну? Ці не з'яўляецца ён толькі невялічкім, адпаведна ўманціраваным і змазаным вінцікам вялікага механізма «грамадства спажывання», у якім, па словах небезвядомага Дж. Гэлбрайта, «толькі намаганнем волі можна прымусіць сябе ўявіць, што ёсць нешта гэтак жа важнае, як тавары»? Хутчэй за ўсё — так. І ліхаманкавая эскалацыя спажывання стварае атмасферу, калі не столькі чалавек выбірае машыну, колькі машына выбірае чалавека. Можа быць, таму ён і з такой лёгкасцю развітваецца з ёй, так проста адпраўляе яе на звалку.

Прывяду характэрны ў дадзенай сувязі дакумент, на які спасылаецца ў сваёй кнізе «ЗША: крызіс сацыяльнай палітыкі» наш беларускі вучоны А. Д. Гусеў (кніга выйшла не так даўно ў выдавецтве «Беларусь»), Дакумент гэты — даклад ААН аб сусветным сацыяльным становішчы 1970 года. «Маюцца доказы таго, — гаворыцца ў дакладзе, — што па пэўнай стадыі пакупка тавараў шырокага спажывання становіцца хутчэй рэакцыяй у адказ на прыёмы рэкламы, чым адчуваемай патрэбай, і што ўладанне гэтымі таварамі... не прыносіць пачуцця задавальнення, а толькі стварае адчуванне ўнутранай спустошанасці, збаўлення ад якой чалавек шукае ў набыцці новых тавараў».

У дакладзе ААН таксама адзначаецца, што празмерныя вытворчасць і спальванне некаторых тавараў вядуць да пагражальнага забруджвання асяроддзя і патрабуюць далейшага ўзмацнення эксплуатацыі прыродных рэсурсаў. «Усё большую грамадскую праблему складаюць прамысловыя і бытавыя адыходы, — піша Гусеў, — У ЗША, на радзіме аўтамабілізму, з году ў год расце колькасць аўтамашын, якія выйшлі са строю. Вакол гарадоў растуць «могільнікі» аўтамабіляў. Штогод у ЗША каля 10 мільёнаў машын ідуць на звалку, прычым мпогія з уладальнікаў пакідаюць іх проста ў гарадах, загрувашчваючы вуліцы і двары. Каб пазбавіцца ад старых машын, у штаце Пенсільванія іх скідваюць у адпрацаваныя шахты, а ў горадзе Буфало, у штаце Ілінойс, іх доўгі час тапілі ў возеры Эры.

Крах тэорыі і практыкі «грамадства спажывання», — працягвае Гусеў, — прывялі да істотных змяненняў у свядомасці значных слаёў амерыканцаў. Гэта выяўляецца, у прыватнасці, у тым, што традыцыйны «амерыканскі ідэал» не займае той дамінуючай ролі, якую адыгрываў на працягу многіх год».

Сацыёлаг, здаецца, дастаткова выразна вытлумачыў тое, што хацеў сказаць па-свойму я ў вершы («Могільнік машын»).

Наіўна гучаць разважанні І. В. Зайцава і наконт «філасофіі прагматызму». Так, прагматызм працяглы час адыгрываў немалаважную ролю ў духоўным жыцці Амерыкі (зараз ён здае свае пазіцыі). Ды калі нават мець на ўвазе саму філасофскую канцэпцыю, то яна не так высока ўжо лятае. «Амерыканскі прагматызм, — піша адзін з сучасных філосафаў ЗША Р. В. Селарс, — набіты ідэямі практыцызму». Не дужа прывабнай выглядае гэтая філасофія, асабліва калі ацэньваць па нашай шкале каштоўнасцей, і з пункту гледжання этыкі (глядзі змешчаны не так даўно ў газеце «Літаратура і мастацтва» артыкул А. Рагулі «Выкрыццё прыстасавальніцтва», прысвечаны разгляду аповесці В. Быкава «Пайсці і не вярнуцца»).

Праўда, І. В. Зайцаў мае на ўвазе чыста бытавы, утылітарны варыянт прагматызму («Прасцей купіць новую машыну, чым лапіць старую... Згубіць час, а значыць, і грошы»), А між тым яшчэ Т. Драйзер пісаў у дваццатых гадах: «З майго пункту гледжання, сярэдні або, так сказаць, стандартны амерыканец — гэта дзіўны характар, які аднабока развіўся: ва ўсім, што датычыцца матэрыяльнага боку жыцця, ён кемлівы і напорысты — ён добры механік, добры арганізатар, але ўнутранага свету ў яго няма, ён не ведае па-сапраўднаму ні гісторыі, ні літаратуры, ні мастацтва і зусім заблытаўся і духоўна заграз у вялікім мностве чыста матэрыяльных праблем».

Думаю, што гэта характарыстыка не толькі не ўстарэла, але, наадварот, набыла на сённяшні дзень асаблівыя праўдзівасць і актуальнасць. Вось толькі што, напрыклад, у нашых газетах паведамлялася, са спасылкай на аўтарытэтныя амерыканскія крыніцы, што кожны трэці прэтэндэнт на выкладчыцкія пасады ў дзяржаўных школах Даласа (штат Тэхас) не вытрымаў у гэтым годзе элементарнай праверкі... разумовага развіцця, што ўзровень непісьменнасці ў ЗША дасягае, па афіцыйных дадзеных, 10 працэнтаў дарослага насельніцтва (!).

Памылковыя ўяўленні Зайцава можна, відаць, вытлумачыць у нейкай меры асаблівасцю свядомасці, якая (асаблівасць) праяўляецца ў формуле: бачу — веру, не бачу — не веру. Зноў-такі: лепш адзін раз убачыць, чым сто раз пачуць (дадам: прачытаць). І тут, павінен сказаць, паездкі за мяжу — добрая школа ідэйнага і патрыятычнага выхавання.

Ёсць і яшчэ адна прычына, якой можна вытлумачыць наіўныя разважанні і доказы Зайцава. Аб ёй гаворыць ужо знаёмы нам Майк Дэвідаў у сваёй кнізе «Гарады без крызісаў», якая была выдадзена ў 1976 годзе ў Нью-Йорку, а зараз выйшла ў нас у перакладзе на рускую мову. (М. Дэвідаў піша пра савецкія гарады, у тым ліку і пра Мінск, параўноўвае іх з гарадамі амерыканскімі.) У апошнім раздзеле кнігі «Некалькі слоў пра маіх савецкіх сяброў» амерыканскі журналіст піша: «Я некалькі здзівіўся, выявіўшы, што савецкія людзі не праяўляюць такога ж захаплення, як я, з выпадку жыцця без домаўласнікаў і ракфелераў. Мае савецкія сябры ўспрымалі ўсе бакі свайго жыцця як належнае: ім жа не прыходзілася жыць у другім грамадстве. Дзіўна, што ў многіх былі вельмі ілюзорныя ўяўленні аб «багатай Амерыцы». Чаму з-за некаторых недахопаў і праблем, якія існуюць яшчэ ў сацыялістычным грамадстве, не кожны савецкі грамадзянін разумее яўную перавагу жыцця пры сацыялізме перад жыццём у капіталістычным грамадстве, дзе чалавек чалавеку воўк?»

Я раю Зайцаву прачытаць кнігу М. Дэвідаў.

І апошняе. Аўтар пісьма ў газету мае рацыю, калі гаворыць пра неабходнасць грунтоўна назіраць і паказваць жыццё чужой краіны. Натуральна, што спробы мастацкага паказу складанага, супярэчлівага жыцця такой краіны, як ЗША, — справа нялёгкая. Не ўсё тут убачыш з першага погляду, не ўсё адразу зразумееш з таго, што ўбачыш з погляду другога. Такія прызнанні я чытаў і чуў ад людзей, якія падоўгу жывуць у ЗША. «Амерыканскі лад жыцця, — піша савецкі эканаміст С. Вішнеўскі, — супярэчлівы і шматаблічны. Не заўсёды лёгка і проста аддзяліць павучальны вопыт, які ўзнік у працэсе працоўнай творчасці таленавітага і дынамічнага амерыканскага народа, ад з'яў, народжаных практыкай капіталістычнага гаспадарання. Дапытлівы розум не можа быць задаволены хадзячым тлумачэннем: «Гэта амерыканскі звычай».

І. В. Зайцаў, на жаль, такім хадзячым тлумачэннем і задавальняецца. І ўжо зусім ніяк нельга з ім пагадзіцца, калі ён заяўляе: «Можна, вядома, па-рознаму да гэтай з'явы адносіцца... Такія рэальнасці жыцця». Тут я нагадаю яму яго ж уласныя словы пра «добрую і патрэбную» традыцыю савецкай, у тым ліку і беларускай, літаратуры ў паказе амерыканскага ладу жыцця. Аддадзім ёй належнае: яна з самага пачатку і па сённяшні дзень катэгарычна не прымае яго, гэты лад, з-за яго грубага практыцызму, жорсткасці, духу нажывы, сацыяльнай няроўнасці. І гэта робіць нашай літаратуры гонар, бо сведчыць аб яе высокіх маральных і ідэйных крытэрыях, аб яе глыбокай зацікаўленасці лёсам чалавека і чалавецтва, у тым ліку і лёсам працоўнага амерыканскага народа.

1978