Высокае неба ідэала

ВЕРШ ТВОЙ - СПОВЕДЗЬ ТВАЯ

І. «Паэтычны тыдзень». «Баравікі» і «сыраежкі». А калі без метафары? Што галоўнае? Праблема першай кнігі. Не трэба шукаць «плепорцыю». Талент — з'ява арганічная. Свет паэта.

— Дык што, сапраўды «ёсць яшчэ адзін куточак запаветны, дзе растуць, нібы грыбы, здаўна паэты»?

— Панчанку цытуеш, яго «Край паэтаў»?

— Так, Панчанку.

— А што ты хочаш сказаць?

— Хіба не здагадваешся? Сем першых зборнікаў вершаў на працягу якога-небудзь паўгоддзя — гэта што, не грыбы пасля дажджу-грыбасея?

— Бадай, грыбы... Але няўжо сапраўды сем?

— Так, сем. Давай будзем лічыць. «Крэсіва» Васіля Зуёнка, «Жывіца» Міколы Кусянкова, «Азбука» Анатоля Сербантовіча...

— Бач, якія кідкія, катэгарычныя назвы...

— Так, сапраўды катэгарычныя, але пойдзем далей... «Едуць маразы» Міколы Маляўкі, «Добрай раніцы, людзі!» Хведара Чэрні, «Маўклівыя скарбы» Аўгінні Кавалюк, «Зямная сімфонія» Анатоля Канапелькі.

— Праўда. Сем кніг. Цэлы паэтычны тыдзень. Але ж...

— Што «але ж»? Справа не толькі ў колькасці?

— Вось іменна. Не толькі, і нават — не столькі. Ты гаварыў пра грыбы. Але ж ёсць баравікі і ёсць сыраежкі.

— Так, ёсць баравікі, і ёсць сыраежкі, і ёсць іншыя грыбы, нават такія, што не ведаеш, ядомы ён ці не ядомы.

— Ну вось бачыш. І ты ж не будзеш пярэчыць, што ў дадзеным выпадку патрэбны баравікі, прытым баравікі-нерушы?

— Не буду, але...

— Ніякіх «але»!.. Патрэбны баравікі, і толькі баравікі!

— Добра, згодзен, але згадзіся, што ёсць і баравікі, і нават нерушы.

— Згодзен, ёсць, трапляюцца. Але сыраежак больш.

— Хай будзе па-твойму. Толькі што ты маеш на ўвазе — і ў тым, і ў другім выпадку?

— Што я маю на ўвазе? Ведае нядрэнна грыбныя мясціны В. Зуёнак, ведае, дзе растуць баравікі.

— А калі без метафары?..

— Можна і без метафары. «Крэсіва» — сур'ёзная паэтычная заяўка. Ад першай кнігі чакаеш заўсёды нечага новага. Гэта новае ёсць у зборніку В. Зуёнка.

Шукаюць свой неруш і А. Сербантовіч, і Хв. Чэрня, і М. Маляўка, і М. Кусянкоў, і...

— Ну і як паспяхова?

— Як паспяхова? Запомнілася, напрыклад, «Азбука» Сербантовіча. Ёсць у яго добрая «жывінка», ёсць свае інтанацыі і вобразы (побач з запазычанымі, чужымі), ёсць, адчуваецца грамадзянскі тэмперамент. Праўда, ад яго кнігі я чакаў трохі большага. Яна крыху раскіданая, — тэматычна і стылёва, ёсць рэчы, напісаныя паспешлівым пяром, часам падводзіць густ...

— Падводзіць густ?

— Але. Дарэчы, гэта самае я сказаў бы і пра зборнікі М. Маляўкі і Хв. Чэрні. У іх ёсць неблагія вершы, свежыя вобразы, але ў той жа час, асабліва ў вершах лірычных, здае густ, няма той меры, таго «ледзь-ледзь», што робіць музыку ў паэзіі. І мудрагельства зашмат. Скажам, у Хв. Чэрні. І вобразы ў яго бываюць нейкія туманныя, «імажынісцкія», і да сэнсу верша не заўсёды дабярэшся — адчуваеш, што аўтару самому няясна, што ён хоча сказаць.

— Ну, а пра астатнія кнігі што б ты мог сказаць?

— Ёсць добрыя вершы ў М. Кусянкова. Помніш? — «Не можа Рогаў не ехаць туды...» Або верш «Сон ля таежнага вогнішча». Але паэт, як мне здаецца, піша ніжэй сваіх магчымасцей. Можа, таму, што па ўмовах сваёй працы — ён працуе, здаецца, лесаупарадчыкам, — єн трохі адарваўся ад жыцця — грамадскага і літаратурнага. У яго яшчэ можна знайсці і «завочнае каханне», і «крок бадзёры», і «багаты прададзень» і іншыя атрыбуты...

— Той светлай памяці паэзіі?..

— Так. М. Кусянкоў аддаў ёй яшчэ пэўную даніну, магчыма — апошнюю. Там жа, дзе ён ідзе ад жыцця, у яго атрымоўваюцца сур'ёзныя вершы.

— Працягвай далей. Ты яшчэ нічога не сказаў пра «Зямную сімфонію» А. Канапелькі і «Маўклівыя скарбы» А. Кавалюк.

— Я чытаў у газеце «Літаратура і мастацтва» рэцэнзію Аляксея Пысіна на зборнік А. Канапелькі. Яна мне здаецца занадта памяркоўнай. У А. Канапелькі — гэтак жа, дарэчы, як і ў А. Кавалюк — ёсць тая самая цеплыня, тая непасрэдная наіўнасць, ці наіўная непасрэднасць, пра якую піша Аляксей Пысін. Я разумею, што ён хацеў сказаць. Але справа ў тым, што наіўнасць сама па сабе і наіўнасць мастацкая — гэта яшчэ не адно і тое. Яны часта не супадаюць. Асабліва тады, калі наіўнасць з'яўляецца не сродкам, а мэтай ці самамэтай, калі за ёй няма значнага зместу.

— Ты хочаш сказаць, што для А. Канапелькі і А. Кавалюк лепш было б, калі б яны хутчэй пазбаўляліся свайго «наіву», інфантыльнасці, хутчэй сталелі?

— Прыкладна гэта.

— Аказваецца, ты ўважліва прачытаў усе сем зборнікаў. Чытаў іх, відаць, з алоўкам у руках?

— Як бачыш. За аловак, павінен табе сказаць, бярэшся тады, калі кніга не зусім задавальняе. Калі кніга ў цэлым цікавая, свежая, тады прыватнасці, асобныя недахопы — не тое слова, не той эпітэт, не тая рыфма і г. д. — стараешся і не заўважаць. Ведаеш, што майстэрства прыйдзе з вопытам. Было б галоўнае.

— А што галоўнае?

— Што галоўнае? Талент, вядома.

— Талент?

— Ну, а што ж яшчэ. Толькі талент. І тут іменна ключ да праблемы першай кнігі.

— А што гэта за праблема?

— Як «што за праблема»? Хіба ж мы не чуем размовы пра тое, пара паэту выдаваць зборнік ці не пара, мае ён права на кнігу ці не мае такога права?

— Так, чуем.

— Ну вось. І калі заходзіць такая размова, то гавораць звычайна пра нейкую прапорцыю, пра нейкі мінімум добрых вершаў, неабходных для кнігі, пра нейкія ледзь не працэнтныя суадносіны добрых і дрэнных вершаў — маўляў, калі ў рукапісе ёсць столькі-та добрых вершаў на столькі-та дрэнных, то ўсё ў парадку, зборнік мае права на выданне.

— Гэта праўда. Але дзе ўсё ж твой ключ да праблемы? Ты мяне заінтрыгаваў.

— Дзе ключ? Дык вось я і хачу сказаць, што ніякай асаблівай праблемы не існуе. «А ларчик просто открывался». І ключык да яго вельмі просты.

— Як так? Ты ж сам толькі што фармуляваў праблему.

— Я бяру яе ў двухкоссе. Ніякай асаблівай праблемы, паўтараю, няма, не існуе ў прыродзе. І ўсе нашы размовы вакол яе — ад нячысціка. Далібог! Ёсць адна добрая мерка, адзін просты і ў той жа час дзейсны крытэрый у такой справе.

— Дык які? Талент?

— Вось іменна. Не трэба мудрагеліць, не трэба «суадносіць» і шукаць нейкую таямнічую «плепорцыю». Трэба глядзець — таленавіта ці не? Ёсць талент ці няма таленту. У першым зборніку ці рукапісу паэта могуць быць больш удалыя і менш удалыя вершы, але і ў няўдалых яго вершах, тым больш ва ўдалых, павінен ужо адчувацца талент. Першая кніга можа быць недастаткова спелай, недастаткова сталай, недастаткова самастойнай (на тое яна і першая). Яна можа быць няроўнай, нават стракатай, нават супярэчлівай. Словам, першая кніга можа мець — і, як правіла, мае — недахопы, але калі за імі адчуваецца жывое дыханне таленту, яна мае права называцца кнігай, яна мае права на чытача, на жыццё. І — наадварот, калі ў ёй няма ніякіх прыкмет таленту...

— Зразумела. Але ж, здаецца, не заўсёды проста адрозніць... Ну, распазнаць — таленавіта ці не.

— Лухта!

— Што — лухта?

— Ды тое, што таленавіты твор цяжка адрозніць ад бяздарнага. Выходзіць, што папяровыя кветкі цяжка адрозніць ад жывых. Ніколі не паверу! Ёсць адна яўная, я б сказаў, відавочная, прыкмета таленту.

— Якая?

— Арганічнасць. Талент — з'ява арганічная, і, як усялякая арганічная з'ява, ён непаўторна своеасаблівы, мае свой голас... Я магу нават падарыць табе афарызм: ніводная жывая былінка не падобная абсалютна на другую такую ж былінку.

— Дзякуй за падарунак. І буду яшчэ больш удзячны, калі ты даскажаш да капца сваю думку.

— Няўжо не ясна? Паэт павінен мець «лица не общее выражение», адрознівацца сваім светам. Магчыма, у першай кнізе гэты свет будзе толькі яшчэ праглядваць, толькі вырысоўвацца, але праглядваць ён павінен. Паэт без свайго свету — гэта пасол без сваёй дзяржавы.

— Параўнанне цікавае... Але мы ўжо трохі «загаварыліся», ухіліліся ад тэмы. Давай вернемся да яе і падсумуем. Мые здаецца, што сем першых зборнікаў адразу — гэта зусім нядрэнна. Гэта добра. Гэта абнадзейвае. Гэта дае падставу для аптымістычных прагнозаў на заўтра.

— Што ж, давай на гэтым і пагодзімся.

— Давай.

2. Дзве «жывіцы». «Ідуць дажджы». «Мы — пакаленне такое». Не спрашчаць! Рэха вайны. Розныя «мыліцы». Калі ёсць боль.

Перада мной сем кніг, пра якія была размова ў прыведзеным мной і амаль не выдуманым дыялогу. Яны прачытаны, і міжвольна параўноўваеш іх адну з другой — то па агульнасці, то па кантрасту. У параўнанні лепш адцяняюцца іх вартасці і іх недахопы. Заўважаеш тое, што не заўважаў раней.

Заўважаеш, напрыклад, што пад рознымі вокладкамі трапляюцца адны і тыя ж «белыя бярозы», «каралі», «завеі», «вясёлкі», «апошнія лісты» і г. д. Разумееш, што яны — дзеці адной і той жа маці, імя якой — уяўная паэтычнасць. Успамінаеш талстоўскія словы: «паэтычна — значыць, запазычана».

Заўважаеш, што ў трох, калі не ў чатырох з сямі зборнікаў ёсць вершы пра рабінавую ноч. Але гэта не так ужо і важна. Назіранне чыста знешняе.

Спрабуеш глядзець глыбей, параўноўваць нешта больш істотнае. Заўважаеш дзве розныя «жывіцы». Мікола Кусянкоў піша:

Кажу сябрам:

Васіль Зуёнак, у вершы «Тры вышыні, тры сілы знаю ў лесе...»:

М. Кусянкоў проста «ўпіваецца» сваёй жывіцай, проста «пяе» з рытарычным ухілам. А В. Зуёнак — абураецца, умешваецца, заступаецца за свае сосны. Гэта ўжо дзве розныя пазіцыі.

Дождж... Дажджы... Амаль у кожным зборніку ёсць верш, прысвечаны гэтай тэме. Як «выглядае» той ці іншы дождж?

Аўгінні Кавалюк прыгадаўся дождж з часоў вайны, «прыгадаўся той дождж, лівень люты, гарачы» (верш у цэлым неблагі). У Анатоля Сербантовіча дождж нейкі дэкарацыйна-маляўнічы. У Хведара Чэрні дождж «наляцеў, зашумеў, разануў...» і г. д. Верш зроблены нядрэнна, і яго можна было б аднесці ў актыў аўтара, калі б ён зноў-такі не выдумляў свой дождж, а ішоў ад жывога назірання і яшчэ — ад патрэбы выказацца. Такой патрэбы не адчуваецца ў вершы.

Уяўна-паэтычныя дажджы ідуць у вершы Анатоля Канапелькі:

А вось яшчэ адзін, зусім іншы дождя?. Не ўяўна-паэтычны і не дэкаратыўна-маляўнічы, а дождж, хак сказаць, рэалістычны, з пэўным зместам, з ідэйна-сацыяльнай нагрузкай. Я маю на ўвазе верш Васіля Зуёнка «Ідуць дажджы».

Ідуць, інакш кажучы, радыеактыўныя дажджы, пародненыя нашым атамным векам. Нa вершы — выразная адзнака часу.

Тэма пакалення з яго грамадзянска-маральным ідэалам: як жыць? кім быць?.. Яна не магла быць абыдзена ў вершах маладых, і яна не абыдзена. (Агаваруся, што параўноўваю толькі асобныя вершы, прысвечаныя непасрэдна данай тэме. Паэт жа ўвогуле павінен гаварыць ад імя пакалення, быць выказнікам яго дум). Як хто да яе надыходзіць?

Анатоль Канапелька закранае тэму ў агульна-рытарычным плане:

Прыкладна такімі ж радкамі адкрывае кнігу Аўгіння Кавалюк. Вось яны:

Як бачыце, тут ёсць усё — і традыцыйныя буры-віхуры, і сучасная «ў космас дарога», не хапае толькі жывых рыс равеснікаў паэтэсы. Паляпшае яна трохі становішча ў вершы пра «песняра», дзе спрабуе мысліць больш канкрэтна, падбірае маральныя катэгорыі: яе пясняр (сам па сабе яшчэ ўмоўна-літаратурны)

Мікола Кусянкоў піша пра сваіх таварышаў па працы:

Гэта не лепшыя радкі ў паэта. Іх не параўнаеш з яго ж вершам, прысвечаным рэальнаму жывому чалавеку з прозвішчам Рогаў («Не можа Рогаў не ехаць туды...»). Але лірычны герой М. Кусянкова падкупляе ўсё ж сваёй таварыскасцю, бескарыслівасцю, адданасцю абавязку. (У гэтым, зазначу, адна з самых сімпатычных асаблівасцей зборніка.) У вершы «Пра славу» паэт гаворыць пра тое, як у юнацтве мы прагнем славы і марым «за ёю ў небе лётчыкам пагнацца або ўзысці славутым на Парнас». І далей шчыра прызнаецца:

Не ўсё тут яшчэ дадумана да канца, не ўсе, магчыма, кропкі пастаўлены над «і», і словы пра славу, як быццам ужо знаёмыя («сочтемся славою...»), і апошнія два радкі («Бо веру я, што з вышыні палёту мая дарога на зямлі відна») гучаць не зусім пераканаўча, прыблізна, але пафас верша разумееш і прымаеш.

Праўда, М. Кусянкоў часам вельмі ўжо звужае свой ідэал, даводзіць яго да залішняга аскетызму. Вось верш «Дома». Герой вяртаецца з далёкай дарогі. Апускае стомлена рукзак на падлогу. Слухае, як весела скварыцца сала на патэльні і як ціха шумяць за вокнамі бярозы. Бярэ на калені дзяцей. Ён «шчаслівым робіцца да слёз». І раптам спахопліваецца, а ці не мяшчанства гэта?! Яму чуецца дакор. Супакойваецца зноў толькі тады, калі заўважае свой палінялы рэчмяшок, і ў адказ на дакор знаходзіць довад: «...гэта толькі адпачынак, ...уперадзе — яшчэ паход». Тут, вядома, праблема яўна спрашчаецца, ігнаруецца складанасць жыцця.

У сцвярджэнні маральнай чысціні пераклікаецца з М. Кусянковым і М. Маляўка, асабліва ў вершах «Дарожная брыгада», «Гарачыня», «Дэзерціры». Тут у іх шмат агульнага. Але Маляўка, у адрозненне ад рамантычна-ўзнёслага Кусянкова, больш строгі ў адносінах да свайго «бліжняга». Гэтая яго рыса выразна відаць у вершы «Дэзерціры». Тут паэт бязлітасны, безапеляцыйны. І мы аддаём належнае яго бескампраміснасці, і мы... трохі насцярожваемся. Ці не мяжуе ўжо гэта бескампраміснасць з жорсткасцю, з душэўнай чэрствасцю? Так, дрэнна зрабілі хлопцы, што спалохаліся цяжкасцей, спалохаліся тайгі. І паэт мае права абурацца, выкрываць, кляйміць, вешаць бірку «Дэзерцір». Мае права і павінен гэта рабіць. Але з якой пазіцыі? З пазіцыі жадання памагчы, разабрацца ў чалавечым учынку ці з пазіцыі пурысцкай рысоўкі: вось жа якія яны?! Мы не спалохаліся, мы не баімся, а яны спалохаліся! Не справа паэта станавіцца ў позу пурытаніна. «Я перад вамі вечна вінаваты, усе, каму нялёгка ў жыцці», — вось пазіцыя паэта (радкі з верша П. Панчанкі). І ў гэтым сэнсе мне здаўся больш глыбокім і праўдзівым верш В. Зуёнка «Каб нараджэння не знаў я» — верш пра вернае служэнне чалавеку, пра адданасць, пра самаахвярнасць.

Далей, М. Касянкоў, як ужо гаварылася, бачыць паратунак ад мяшчанства ў палінялым рэчмяшку. М. Маляўка, звяртаючыся да «брыгады сваёй дарожнай — дваццаць рабочых сякер», сцвярджае, што толькі яна, брыгада, не дазволіла яму вырасці «кволым, нячэсным, скупым». А. Сербантовіч ідзе нават далей і ў вершы «Табуны яршыстых на праспекце» заяўляе:

І тут хочацца сказаць маладым паэтам: Дарагія таварышы! Узнімайцеся пад газетай, тым больш над газетай раённага ўзроўню! Не збівайцеся па плакат! Не спрашчайце!.. Не спрашчайце сэнс жыцця і само жыццё! Не спрашчайце свой маральны ідэал! Не спрашчайце сваю задачу — задачу паэта! Вы гаворыце, што панацэя ад усіх бед і заган мяшчанства ў тым, каб закінуць за плечы рукзак і пайсці ў тайгу ці ў дарожную брыгаду? А хіба гэта так? Хіба мяшчанства — гэта аселасць, гэта хатні прытулак? Хіба гэта не нешта больш сур'ёзнае, больш складанае? І — потым: а што такое ўсё-ткі мяшчанства? Вы думалі над гэтым?

Вы лічыце, што дастаткова паставіць «яршыстага» за станок ці, зноў-такі, накіраваць яго ў тайгу, і ён тут жа стане чалавекам, і ў яго тут жа з'явіцца «чэсная рабочая рука»?

Так, чалавек павінен працаваць. Гэта гістарычна пацверджаная аксіёма. Але ж як працаваць? Але ж праца працы — розніца. Адзін паедзе ў тайгу ці пойдзе на завод з добрым, высакародным, рамантычным парываннем і будзе бачыць у сваёй працы нейкі вялікі сэнс, а другі пойдзе ці паедзе туды дзеля доўгага рубля і будзе бачыць у сваёй працы толькі сродак такі рубель «зашыбіць». Гэта па-першае. Ну, а па-другое, не хлебам яна адным, не працай яна адной жыве чалавек. Ці не праўда? Дапусцім, што сем гадзін «яршысты», знаходзячыся на працы, будзе чалавекам. А ў астатнія семнаццаць гадзін — ён будзе чалавекам ці не? Ці яму тады ўжо можна будзе «многае дараваць», як піша А. Сербантовіч? І што значыць — «многае дараваць»? Што тут маецца на ўвазе? Імкненне насіць модпую куртку ці «нявінная» схільнасць насіць у кішэні кастэт?

І яшчэ адно параўнанне напрошваецца само сабой, калі чытаеш зборнікі маладых — як хто піша пра мінулую вайну? Як пішуць пра вайну тыя, хто помніць яе па невыразных, можа, ледзьве ўлоўных дзіцячых ураянаннях, і тыя, хто нарадзіўся ў 1941 годзе і ведае вайну па расказах старэйшых, па кнігах і кіно?

Параўнанне, думаю, зусім не лішняе. Мараль, сумленне — гэта памяць. Нехта сказаў, што забыццё — мярзотны разбэшчвальнік душ, і з гэтым нельга не пагадзіцца. Як нельга не пагадзіцца і з тым, што сённяшні паэт павінен знаць і помніць, што не так даўно па яго зямлі прайшла самая крывавая ў гісторыі вайна.

Трэба сказаць, што тэма вайны гучыць у зборніках маладых паэтаў. Гучыць, але па-рознаму. У аднаго мацней, у другога слабей, у трэцяга зусім слаба. Дае знаць аб сабе розны «болевы парог». Дае знаць, відаць, і недастатковае веданне вайны.

Хведар Чэрня прама прызнаецца:

Што ж, можна прыняць прызнанне, як капнуць, да ведама. Але разам з тым варта зрабіць аўтару і невялікую заўвагу: можна «не чуць» і «не бачыць», але ведаць усё ж трэба.

Трохі аблегчана, без належнага асэнсавання і эмацыянальнага напаўнення вырашаецца тэма вайны і ў М. Кусянкова («Жаночых песень сумныя зачыны»), і ў Аўгінні Кавалюк (вершы «Дождж», «Я на магілу ў полі прынясу»), і ў Анатоля Канапелькі (вершы «У Брэсцкай крэпасці», «Слова пра салдата»), і ў Анатоля Сербантовіча (вершы «Шырокія дарогі і вялікія», «Сусед»). Першыя не знаходзяць свайго падыходу да тэмы, паўтараюць улно сказанае, а ў Сербантовіча — другая бяда. Ён збіваецца па лёгкапіс. Вось яго верш «Сусед»:

Пра тыя ж мыліцы піша і Васіль Зуёнак, але ўжо зусім па-другому, у другой танальнасці.

Гэта ўжо не гульня ў метафару, а спроба заглянуць у душу чалавека, паказаць горкую праўду.

З пачуццём адказнасці і адпаведнай унутранай «настройкай» падыходзіць да ваеннай тэмы Мікола Маляўка, хаця ён і нарадзіўся, як сведчыць анатацыя, толькі на першым годзе вайны. Самой вайны ён па сутнасці не чуў і не бачыў. Але ён бачыць яе сляды, яе вынікі. Уздыхае папамі маці. Не вярнуўся з вайны старэйшы брат. У кнігарні прыходзяць кнігі, аўтары якіх «палі ў травы». Не даюць спакою без весткі прапаўшыя — як яны прапалі? Словам, вайна зрабіла сваю справу, і нікуды тут не дзенешся, будзеш помніць, будзеш гаварыць. Тым больш што і сёння «верціцца шар зямны, чорны ад радыяцыі».

Вершы Міколы Маляўкі пра вайну не пазбаўлены недахопаў, але яны па-чалавечаму прачулыя, у іх ёсць боль, ёсць драматызм, і, узятыя разам, яны складаюць моцны матыў зборніка.

3. Пасведчанне асобы. Сама асоба. Быць самім сабой! «Мая каханая — зіма». Гарызонт аднаго і гарызонт усіх. Грамадзянскае крэда паэта. Зместу патрэбна форма. Слова — Блоку!

Першы зборнік — пасведчанне асобы. Калі нават у ім няма біяграфічнай даведкі пра аўтара.

Калі пачынаеш чытаць зборнік Хведара Чэрні, то адразу бачыш, што ён працаваў па заводзе. І бачыш гэта не толькі па тым, пра што ён піша, а яшчэ і па тым, як ён піша. Бачыш, што аўтар ідзе ад уласнага вопыту, ад жывога назірання.

Яўна аўтабіяграфічныя многія вершы ў Міколы Кусянкова, у прыватнасці вершы таёжнага цыкла. І па іх можна здагадвацца і аб узросце аўтара, і аб яго занятку, і аб яго адукацыі, і нават аб яго сямейным становішчы.

Своеасаблівым «пасведчаннем асобы» з'яўляецца і зборнік Міколы Маляўкі — пачынаючы з яго «Дарожнай брыгады» і канчаючы вершамі пра родную вёску, у прыватнасці вершам «Мне сорамна...» («Мне сорамна, я вінаваты. Прабач мне, бацькоўскі куток».)

Просіць прабачэння ў роднай вёскі і Аўгіння Кавалюк у сваім вершы, які так і называецца «Прабач мне, вёска».

І гэта «прабач» лепш за любога пашпарта гаворыць аб асобе аўтара.

Стала «прапісаны» ў вёсцы са сваімі вершамі Васіль Зуёнак. І аб гэтым мы можам даведацца не толькі з яго верша «Добры прыезд», дзе расказваецца аб вяртанні ў родныя мясціны. Калі б паэт і не напісаў гэты верш, калі б яго і не было ў зборніку, то ўсё адно мы здагадаліся б, адкуль ён родам і да чаго больш ляжыць яго душа. Здагадаліся б па духу яго вершаў, іх унутраным ладзе, іх стылі. Па гэтых бы вось радках: «Я сябра кожнай птушцы», «Ралля — аснова, зерня ўток няспынна кідаю я рукой агрубелай», «Жыву сяўбой, бяру сяўбой» і г. д. «Сейбіта» ў вершах Васіля Зуёнка адчуваеш за вярсту.

Але тут ужо трэба гаварыць, відаць, не толькі аб пасведчанні асобы, але і аб самой асобе ў вершы.

Справа ў тым, што для паэта мала «прадставіцца», мала сказаць, адкуль ён, хто ён і чым ён займаецца, апрача вершаў. Бо чытач можа яму сказаць: «Ну і што?» І, падумаўшы, дадаць: «Ты паэт, а я чакаю ад паэта нечага большага, нечага такога, што, можа быць, я і сам адчуваю ў глыбіні сваёй душы, але выказаць не магу, не ўмею. Ты павінен памагчы мне зразумець і адкрыць мяне самога. А як гэта ты зробіш, калі ты не адкрыешся сам сабо і мне? Ты гавары сабе самому пра сваё, разбірайся з самім сабой, а я пагляджу, ці не пра мяне гэта ты». І яшчэ чытач можа сказаць: «Я павінен ведаць, хто твой друг і хто твой вораг, каго ты любіш і каго ненавідзіш, супроць чаго ты і за што ты. Словам, скажы мне, хто твой друг...»

Чытач будзе мець рацыю. Хіба не гаварыў яшчэ Бялінскі, што паэт павінен быць у вершах самім сабой, што «выдатнасць таленту ідзе ад выдатнасці чалавека як асобы, як натуры».

Нялёгка, вядома, быць у вершах самім сабою, быць гранічна шчырым, адкрытым. І менавіта з гэтым, я думаю, звязаны той факт, што ў зборніках маладых зусім мала ўласна лірычных вершаў, г. зн. вершаў-маналогаў, вершаў-споведзяў. Хаця як быццам бы пераважная большасць вершаў адносіцца да лірыкі. Відаць, лягчэй гаварыць ад першай асобы, - ад свайго «я», і цяжэй сваё «я» раскрыць, даверыцца па шчырасці. Асабліва калі яшчэ не хапае вопыту — жыццёвага і літаратурнага, калі яшчэ не можаш адрозніць, што тваё, а што чужое. Але тым не менш — трэба ісці ў вершах да самога сябе і ўжо з самім сабой вяртацца да людзей. Іначай нельга.

Гэта лёгка ўбачыць на канкрэтным прыкладзе, скажам, на прыкладзе таго, як маладыя пішуць пра каханне — пра пачуццё, якое, здавалася б, не можа быць сапраўды лірычным, непаўторным па сваёй эмацыянальнай афарбоўцы, арганічным. Не можа не быць у жыцці, але бывае такім у вершах... У адным сваім вершы («Мне краявід маёй айчыны...») Кусянкоў абяцае сябрам, што «нап'ецца водару жывіцы» і «для Айчыны будзе жыць», а пазней, у другім творы, прызнаецца сваёй спадарожніцы: «За страты ўсе ўзнагародай мне будзеш, роднай, ты». Дзве крайнасці, два полюсы. Ну, а дзе ж сапраўдны Мікола Кусяпкоў з сваёй натурай, сваёй асобай? Падобна, што ён і не тут, і не там, а недзе пасярод гэтых палюсоў, толькі гэтую «раўнадзейную» ён не знайшоў у сваіх вершах. Гэтак жа як не знайшоў самога сябе і ў радках:

Уяўна-паэтычнае, а не рэальнае, не зямное каханне і ў лірычнага героя Анатоля Канапелькі. То ён угаворвае сваю любую пайсці з ім «да людзей» (дрэнная прыкмета, відаць, каханне прайшло), то заклікае яе звышбадзёра паглядзець, «як іскрыцца праменная сінь», то ўсё «гукае рэха» ў чаканні сваёй сяброўкі і спадзяецца, што і яна займаецца тым жа — «адзіная ў свеце рэха гукае».

Анатоль Сербантовіч больш арыгінальны ў сваіх вершах пра каханне. Ён — аддадзім яму палежнае — абыходзіць літаратурны штамп, шукае новы вобраз, але пошук яго выліваецца ў вялікі, з чатырох частак, верш пра... «каханую — зіму».

Верш зроблены нядрэнна, але, на жаль, ні кахання, ні каханай у ім няма. Ёсць толькі «ігра» рыфмай, «абыгрыванне» і г. д. І гэта ў вершы, які мае канкрэтнае прысвячэнне, абазначанае ініцыяламі.

Закахаўся ў халодную зіму, як быццам змовіўся з Сербантовічам, і Маляўка. У вершы «Каралі» ён піша:

Падвёў паэта густ і ў другіх яго вершах пра каханне. Вычварнасць у іх пераплятаецца з ноткамі «жорсткага раманса», накшталт: «Окрасился месяц багрянцем». Паэт піша пра «цёмную ноч», у якой ён згубіўся «без сузор'яў радзімак на смуглым... плячы» каханай, піша пра нейкую «дыктатуру вуснаў» і да т. н. Верш «Казка» пачынаецца радкамі:

Прывёў я іх не толькі таму, што там гаворыцца пра нейкае дзіўнае, «рамансавае» каханне, а яшчэ і таму, што я хачу іх параўнаць з падобнымі радкамі Хведара Чэрні. Ён таксама глядзіць з той жа бояззю ў вочы сваёй каханай, усё не можа «адбіцца» ў іх і пытае:

Тая ж няўпэўненасць, той жа страх, бачыце, і яшчэ — звярніце ўвагу! — тая ні самая знаёмая ўжо нам зіма. Як гэта ні дзіўна, але гэта так. Прытым Хв. Чэрню яна, гэтая зіма, так запала ў душу, што і ў другім вершы («Твае вочы — маленькія дзве планеты»), дзе ён усё працягвае глядзець у вочы нахапай, ён бачыць раптам перад сабой зіму (вось насланнё!):

Словам, без «зімы» ніяк нельга. Асабліва калі пачынаеш пісаць пра сваю каханую, пра яе вочы. Для паўнаты малюнка дадам яшчэ, што не абышлася без зімы ў вершы пра каханне і Аўгіння Кавалюк. Прынясу, гаворыць яна, з гаю лісты.

Але чаму — зіма? Адкуль яна? Чым можна вытлумачыць гэтую «кахальна-зімовую» пераклічку? Прычыны розныя, але галоўная з іх — гэта безаблічнасць, адсутнасць сапраўднага, прачулага лірызму, які б даў непаўторна новыя інтанацыі, свежаафарбаваныя словы. Да таго ж, пішучы пра каханне, паэты, відаць, і не здагадваюцца, што тэма гэтая зусім не лёгкадаступная, што тайна адносін паміж людзьмі, па словах Маркса, «...знаходзіць сваё недвухсэнсоўнае, рашучае, адкрытае, яўнае выяўленне ў адносінах мунечыны да жанчыны... У гэтых адносінах праяўляецца ў пачуццёвым выглядзе, у выглядзе нагляднага факта тое, наколькі стала для чалавека прыродай чалавечая сутнасць або наколькі прырода стала чалавечай сутнасцю чалавека».

Нельга, словам, пісаць пра каханне, не заглядваючы ў сябе, не закранаючы сваёй сутнасці, свайго асабістага, вынашанага, перажытага пачуцця, чым бы яно ні было — усепаглынаючай страсцю, радасцю, захапленнем, рэўнасцю, смуткам і г. д. Лірыка, у тым ліку і любоўная, патрабуе багацця адчуванняў, а багацце адчуванняў — гэта багацце тваёй душы, тваёй натуры. Натуру ж сваю ты нічым не заменіш і не падменіш — ніякімі эрзацамі і мадэлямі.

Прывяду, у той жа сувязі, і яшчэ адно назіранне над вершамі першых кніг.

Самавызначэнне ў паэзіі, як вядома, не з'яўляецца самамэтай, яго канчатковая мэта — грамадзянскасць, «гарызонт усіх» (гэтыя словы я бяру з вядомай формулы П. Элюара: «Ісці ад гарызонта аднаго да гарызонта ўсіх»). Ёсць, праўда, у паэта радкі:

І навучыцца «просто плакать» (гэтак яна, як і «проста кахаць») у вершах — гэта ўжо нямала і гэта неабходна. Але паэту — такі ўжо закон мастацтва — трэба ісці далей, трэба «решать сложную задачу, глубинные загадки бытия». Трэба быць, інакш кажучы, грамадзянінам. Грамадзянінам і мысліцелем.

Можа быць, ад першых кніг тут не трэба асабліва патрабаваць. Але я спынюся не столькі на тым, чаго ў іх яшчэ няма, колькі на тым, што ўжо ёсць і дае нейкую падставу для вывадаў.

Я ўжо гаварыў пра здольнасці Васіля Зуёнка мысліць арганічна і па-філасофску глыбока, пра яго імкненне ўмяшацца ў жыццё, вынесці свой прысуд. Пажадана толькі, каб паэт смялей пазбаўляўся ад пасіўнай сузіральнасці, якая яшчэ дае знаць у некаторых яго вершах, і смялей напаўняў свае вершы надзённым сацыяльным зместам.

Ёсць, б'ецца грамадзянская «жылка» і ў Анатоля Сербантовіча — аўтара «Азбукі». Але б'ецца яна яшчэ неяк ці то стыхійна, ці то падспудна, пазіцыя аўтара яшчэ не заўсёды ясная, асабліва калі ён спрабуе «скакаць» цераз азбучныя ісціны.

Вельмі расплыўчатае грамадзянскае крэда і ў Хведара Чэрні. То ён у «вайне на зямлі між колерамі» «застаецца нейтральным» (праўда, у канцы верша ён папраўляецца: «І я зусім не нейтральны»), то запэўнівае, што гатовы аддаць усё:

Але што гэта за вера, што мае на ўвазе аўтар, цяжка здагадацца. Не памагае і паўторнае чытанне верша. «Жыццё, як формула няпростая, якую цяжка разгадаць», — нядрэнна сказана ў Анатоля Канапелькі. І тут з ім пагаджаешся — сапраўды цяжка. «А ўсё ж даходзім мы да ісціны», — працягвае паэт. І тут хочаш усклікнуць: пахвальна! Давай сюды сваю ісціну! Але, аказваецца, ні да якой ісціны паэт не дайшоў і не думае даходзіць. Ён толькі канстатуе «складанасць мудрасці яе».

У другім сваім вершы Канапелька дзеліцца з намі сваім назіраннем: «Людзі — не эталоны, вельмі ж розныя людзі». «Няўжо?» — пытаешся ў аўтара. І паколькі ён гаворыць з усёй сур'ёзнасцю, то пагаджаешся з ім, толькі задаеш яшчэ адно пытанне: «Ну і што?»

Вельмі мала для паэта — нешта рэгістраваць, ды яшчэ рэгістраваць такія «глыбокія» назіранні і ісціны, накшталт «Волга ўпадае ў Каспійскае мора...». Ён павінны плыць не ўніз па цячэнню — жыццёвай Волгі — а супроць цячэння, каб самому даведацца, адкуль усё ж бярэ пачатак і куды ўпадае гэтая рака, на чым усё ж трымаецца свет — на трох кітах, як сцвярджаюць некаторыя, ці на чым іншым.

Думаю, што грамадзянская няспеласць вершаў ідзе зноў-такі ад несамастойнасці аўтара як чалавечай асобы, ад нерашучасці быць у творы самім сабой — калі, вядома, ёсць што за душой, — жыць у творы, «шукаць, непакоіцца, гарэць», як сказаў Анатоль Сербантовіч.

І апошняе. Думаю, што і праблема формы — гэта таксама ў канчатковым ліку, праблема арганічнасці, праблема асобы ў паэзіі. (Зноў-такі: «стыль — гэта чалавек».) І не выпадкова, што першыя зборнікі маладых пакідаюць жадаць шмат лепшага ў фармальна-жанравых адносінах. Нельга не згадзіцца з Фёдарам Яфімавым, які ў сваёй рэцэнзіі на кнігу Хведара Чэрні (часопіс «Маладосць») гаворыць пра беднасць рыфмы, нядбайнасць у адносінах тэхнікі верша. Але бяда, вядома, не толькі ў дрэнных рыфмах, хаця яшчэ Бялінскі гаварыў аб «рыфме сэнсу», хаця мы цяпер гаворым аб рыфме акцэнтнай, аб рыфме як важным формаўтваральным фактары і г. д. Бяда ў тым, што маладыя, за рэдкім выключэннем, увогуле ставяцца да формы або неахайна, або некрытычна, нятворча, бяруць механічна гатовыя ўжо памеры і рытмы. І калі чытаеш зборнікі, то не-не ды і заўважаеш, што вось тут рытм не той, занадта банальны, скажам, для дадзенай тэмы, а тут памер не адпавядае зместу і г. д. Часам малюнак выглядае так: аўтар вязе ў сваім вершы на стартавую пляцоўку ракету, а радкі так лёгка падскокваюць, як быццам тую ракету вязуць па бруку на старых сялянскіх драбінах.

Маладыя паэты амаль не робяць спроб выкарыстаць белы і вольны вершы, не выкарыстоўваюць іншыя магчымасці для абнаўлення верша, для таго, каб не толькі ад ісціны новай, але і «от истины ходячей всем стало больно и светло».

* * *

Мне думаецца, што калі паэзія заўсёды мела сваёй вызначальнай якасцю і сваёй асноўнай мэтай самаўсведамленне чалавека, сцвярджэнне чалавечнасці, высокага чалавечага ідэалу, то ў наш атамны, у наш касмічны век гэтая яе якасць і гэтая яе мэта набываюць асаблівае значэнне. І, такім чынам, набывае асаблівае значэнне неабходнасць гаварыць пра сябе, як пра час, і пра час — як пра сябе, гарэць у вершах усёй сваёй чалавечай сутнасцю. Памятаеце? — «Толькі тое, што было споведдзю пісьменніка, у якой ён спапяляў сябе, каб нарадзіцца нанова ці памерці, — толькі яно можа стаць вялікім...» Гэтыя словы сказаны раней, сказаны Блокам, але хто можа запярэчыць, што яны не сказаны менавіта сёння?

1967