Высокае неба ідэала

ЯШЧЭ РАЗ ПРА ВАРЭННЕ І ЦУКАР

Пачну з таго, што працытую самога сябе, спашлюся на сваю рэцэнзію на зборнік Петруся Макаля «Круглы стол», якая ў свой час была змешчана ў часопісе «Полымя». Параўноўваючы новы зборнік паэта з яго папярэдняй кнігай, я пісаў: «Новая кніга больш разнастайная ў жанравых адносінах (публіцыстычныя вершы, лірыка, гумарыстычныя і сатырычныя творы), хоць гэтая разнастайнасць пераходзіць часам у раскіданасць. Калі ж прыгледзішся да вершаў больш уважліва, параўнаеш іх паміж сабой і з лепшымі творамі «Вечнага агню», то высвятляеш і яшчэ адно: некаторыя рэчы выглядаюць за «круглым сталом» паэта не зусім сваімі, не зусім характэрнымі, а то і выпадковымі для Макаля...»

«І яшчэ адна заўвага, — пісаў я, заканчваючы рэцэнзію. — Пятрусь Макаль любоўна і патрабавальна працуе над радком. Новыя яго вершы вызначаюцца дабраякаснай, свежай рыфмай (нярэдка яна бывае і ўнутранай), адборным гукапісам. Вершы яго, што называецца, «гучаць». Але вось што заўважаеш: часам яны «гучаць» занадта раскаціста, не ў меру і, можа быць, нават не ў карысць зместу. Відаць, паэт залішне захапляецца алітэрацыяй і асанансамі. Гэтак жа, як перабірае меру ў некаторых вершах з параўнаннямі: параўнанне на параўнанні. Толькі ў дзвюх першых строфах «Кубінскага танца» я налічыў іх пяць; перанасычаны параўнаннямі «Футбол» і асобныя строфы некаторых іншых вершаў. Але гэта — не такая ўжо бяда. На кожным новым этапе ў кожнага паэта ёсць свае здаровыя якасці і свае «хваробы» — такая дыялектыка творчага росту. А што талент Макаля расце і сталее — гэта несумненны факт».

Прыгадваю сваю рэцэнзію, прытым менавіта яе крытычную частку, для таго, каб не запэўніваць нейкім іншым чынам, што ў нечым сёння я згодзен з Рыгорам Бярозкіным, з яго рэцэнзіяй на новы зборнік П. Макаля «Акно», змешчанай у газеце «Літаратура і мастацтва». Тое, што я гаварыў пра «Круглы стол», я мог бы, відаць, адрасаваць таксама і сённяшняму Макалю. Так, паэт сапраўды піша часам аблегчана, часам сапраўды трапляе ў палон слоўна-гукавой гульні, гэтай самай «другой сігнальнай сістэмы». Гэта відавочна, і ў тым, што відавочна, нельга не пагадзіцца з Р. Бярозкіным.

Але ў той жа час артыкул Р. Бярозкіна выклікае і пярэчанні.

Р. Бярозкін нібыта аддае належнае Макалю як паэту, зазначае, што гэта «адзін з таленавіцейшых прадстаўнікоў пакалення беларускіх паэтаў, што выступіла ў пачатку 50-х гадоў», і г. д. Але вось пра асаблівасці таленту паэта нічога, па сутнасці, не сказана. Крытык іх абыходзіць, не аддае ўвагі, скажам, таму, што Макаль «па самой строчечной сути» не столькі самавыяўляецца, колькі апіраецца на знешнія ўражанні, Што ён схіляецца да гумару, да сатырычнага паказу, да іранічнай пазіцыі (з гэтай пазіцыі, дарэчы, напісаны і верш «Мора», які крытыкуе Р. Бярозкін), а ў сэнсе формы імкнецца не столькі да пэўнага стылю, колькі да канструкцыі. Помніце ў Маякоўскага: «...борьба за конструкции вместо стилей, расчет суровый гаек и стали». (Барацьба гэтая, да слова сказаць, ідзе інтэнсіўна ў сённяшняй савецкай, у тым ліку і беларускай, паэзіі, з'яўляецца адным з вызначальных працэсаў яе развіцця, і ігнараваць гэты працэс у нашых размовах пра паэзію, пра яе формы, ніяк нельга.) Зазначу тут жа, што па-за ўвагай рэцэнзента засталіся тэматыка кнігі, яе жанравыя асаблівасці, зусім абыдзены, цікавы, на маю думку, апошні раздзел, дзе сабраны сатырычныя і жартаўлівыя вершы — «Душ», «Сябру, які спяшаецца», «Два кубкі», «Скарга цвіка», «Ода горлу» і інш. Апошні з іх я хачу працытаваць, каб не быць галаслоўным.

Мне, па праўдзе кажучы, крыўдна, што гэтыя і на іх падобныя радкі Р. Бярозкін абышоў у сваёй рэцэнзіі.

І не зусім, з другога боку, зразумела, чаму мы павінны разам з крытыкам так ужо помніць і ўспамінаць яшчэ зусім наіўны верш ранняга Макаля пра бляшанку з вуглямі і закураны камінок, чаму сам паэт павінен аглядвацца на гэтыя радкі, як на нейкі арыенцір. Як жа быць у такім разе з той «яшчэ нярэдкай у нашай паэзіі правінцыяльнай абмежаванасцю», пра якую піша сам Р. Бярозкін? Якім шляхам яе пераадолець, якім чынам яе пазбавіцца?

Зрэшты, Пятрусь Макаль і не забывае «камінок», не забывае «салодкі хлеб маленства — малако». Аб гэтым сведчыць, напрыклад, верш «Малако» — верш цікавы не толькі ці, лепш, не столькі узноўленым уражаннем дзяцінства («Мне праз гады чуваць...»), колькі сённяшнім сталым поглядам, тымі асацыяцыямі, якія выклікае сёння ў паэта ўбачанае ў бідонах малако, і іх асэнсаваннем, іх абагульненнем («Хвалю бесперапыннасць малака!»).

Р. Бярозкіну гэты верш не падабаецца. Не падабаецца таму, што аўтар як быццам занадта вольна абышоўся з «такімі грандыёзна-касмічнымі з'явамі, як Млечны Шлях», звёўшы іх да рангу з'яў жыццёва-зямных (гутарка ідзе аб выразе: «Ах, млечны шлях жыцця майго!»). Не падабаецца за тое, што тут «усё нанізваецца на адзін — «малочны» — стрыжань, усё падначальваецца яму». Не ведаю, як наконт «Млечнага Шляху», тут можна спрачацца і не спрачацца. Мне асабіста гэты троп падабаецца і здаецца слушным. А вось што датычыць «нанізвання», то тут мне хочацца паспрачацца з крытыкам. Бо гутарка ідзе не толькі пра верш, не толькі ацэньваецца ён сам па сабе. Даецца ацэнка метаду, якім верш напісаны, аўтару робіцца папрок за такі метад. Але ж гэта, па-першае, права і справа самога аўтара, яго, так сказаць, аўтарская кампетэнцыя. А па-другое, метад гэты ўжо апрабіраваны ў савецкай паэзіі, ён даказаў сваю вартасць, напрыклад, у вершах Маякоўскага. Вазьміце томік паэта, прачытайце яго вершы, ну, скажам, «Размова з фінінспектарам аб паэзіі», «Бруклінскі мост» ці, можа, паэму «Добра!», і вы лёгка пераканаецеся — без гэтага вось «нанізвання», без асацыятыўнага разгортвання тэмы няма Маякоўскага як мастака, няма яго верша.

Няма патрэбы, думаю, спасылацца на некаторых сучасных нашых паэтаў, напрыклад, на А. Вазнясенскага ці на нашага П. Панчанку. Іх вершы свежыя ў памяці. Дадам толькі, што я асабіста не ўяўляю нашу сённяшнюю паэзію без асацыятыўнага верша, не ўяўляю без такога верша яе развіццё, яе заўтрашні дзень. І падкрэслю яшчэ раз, што наўрад ці можна гаварыць сёння пра творчасць асобнага паэта ці пра паэзію ў цэлым, не ўлічваючы факт яе нязменнага абнаўлення, тыя зрухі і працэсы, якія ў ёй сёння адбываюцца.

Узнікла ў мяне і яшчэ адно пярэчанне, калі я чытаў артыкул (бадай, артыкул, а не рэцэнзію) «Майстэрства, што з табою рабіць?». У сувязі з ацэнкай верша «Рознакаляровы Брэст». «Ці трэба напамінаць, — пытаецца крытык, — што азначае для ўсіх нас гэты горад, гэтая зямля». І з ім пагаджешся, што сапраўды не трэба, што ўсе мы помнім і ведаем. Але калі гэта так, то навошта тады займеннік «яны» выдзяляць чорным шрыфтам? І навошта гэтыя радкі — «где-то в людном мире... их матери не спят»? І навошта пераводзіць ацэнку з плана эстэтычнага ў план этычны? Верш не з лепшых, яму сапраўды не хапае жывога пачуцця, эмацыянальнага напаўнення, але ж гэта яшчэ не гаворыць пра адносіны паэта да тэмы, пра яго намер. Дарэчы, тэма вайны займае належнае ёй месца ў зборніку, ёй прысвечана некалькі вершаў, ёй адрасаваны запамінальныя радкі пра маці-ўдаву, якая вось ужо некалькі гадоў «варочае ўспамінаў збіты куль, вышукваючы зерні дарагія», пра сустрэчу былых франтавікоў, якія «адзін аднаго абнімаюць рукамі, якіх не маюць». Так што будзем тут справядлівымі!

І апошняе — наконт гэтага самага майстэрства. Што гэта ўсё-такі такое? Няўжо сапраўды можна проста ўмець рабіць вершы? Няўжо сапраўды ў аснове майстэрства «заўсёды ляжыць умельства, тэхнічная вывучка, навык»? Няўжо сапраўды існуе патрэба ў шкале разрадаў па кваліфікацыі? Ці не спрашчаецца тут праблема? Ці не ігнаруецца тут складанасць творчага акту, псіхалагічная абумоўленасць творчага працэсу? Прыгадаем блокаўскі «гук», прыгадаем «унутраны гул» Маякоўскага, прыгадаем «галасы» Цвятаевай, якія ёй «то ўказвалі, то загадвалі» і з якіх пачыналася праца над вершам. «Усё маё пісанне — услухоўванне, — піша М. Цвятаева ў артыкуле «Паэт аб крытыцы». — Адсюль, каб пісаць далей, — пастаянныя перачытванні. Не прачытаўшы, прынамсі, дваццаці радкоў, не напішу ніводнага. Быццам мне з самага пачатку дадзена ўся рэч — нейкая меладычная ці рытмічная карціна яе, — быццам рэч, якая вось зараз пішацца (ніколі не знаю, ці дапішацца), ужо недзе вельмі дакладна і поўнасцю дапісана. А я толькі аднаўляю. Адсюль гэта пастаянная насцярожанасць: ці так? ці не ўхіляюся? ці не дазваляю сабе — свавольства?

Верна пачуць — вось мой клопат. У мяне няма другога».

І далей:

«Як я, паэт, гэта значыць, чалавек сутнасці рэчаў, магу спакусіцца формай? Спакушуся сутнасцю, форма сама прыйдзе».

Так вось, па прызнанню аднаго з выдатных майстроў верша (мы ж ведаем, якім высокім мастацка-тэхнічным узроўнем вызначаюцца вершы М. Цвятаевай), адбываецца зараджэнне верша, стварэнне яго. Калі ты паэт, калі ты мастак — то ты ўжо і майстар. Майстэрства вытворнае ад таленту. Другой залежнасці тут няма. І не правамерна гаварыць пра ўмельства, пра кваліфікацыю, не суадносячы іх з сутнасцю вершаў, з асаблівасцямі таленту. Ну, а потым — ці так гэта ўжо важна для справы: ёсць ці не ёсць у паэта скрануты памерам націск? Змог жа неяк Бялінскі напісаць адзінаццаць артыкулаў пра творы Пушкіна і, здаецца, не звярнуць увагі на некаторыя яго адступленні ад школьнай граматыкі. І ад гэтага не пацярпеў аўтарытэт ні таго, ні другога, не пацярпела сама руская паэзія.

Мудры Маршак меў рацыю, калі дакараў паэтаў за лішні цукар. Дрэнна, калі цукру столькі, што ён лезе з варэння. Але дрэнна і другое — калі мы ў нашых размовах пра паэзію акцэнтуем часам увагу не столькі на варэнні, колькі на цукры.

1968