Высокае неба ідэала

ЧАЛАВЕЧНАСЦЬ

Праходзяць цёплыя красавіцкія дажджы. Тыя, што зганяюць апошні снег і што пояць першыя травінкі.

Гэта ўжо не прыкметы вясны, не прадвесне. Гэта ўжо — сама вясна, пара абнаўлення, пара новай сяўбы, пара новых надзей.

І яшчэ — пара светлых усенародных свят, вельмі сугучных вясноваму абудяжэнню.

Вечарам 12 красавіка мы слухалі салют у гонар Дня касманаўтыкі.

22 красавіка — дзень параджэння Леніна. Ленінскія дні.

Першамай.

9 мая — Дзень Перамогі.

Сапраўды красныя дні.

Зорныя дні парода.

Зорныя дні чалавецтва.

«Нашы вучоныя, — расказваў у газеце Валерый Быкоўскі напярэдадні Дня касманаўтыкі, — ажыццявілі радыёлакацыю планеты Венеры, удакладніўшы пры гэтым маштабы сонечнай сістэмы, і прынялі пасланыя з Зямлі і адбітыя планетай радыётэлеграфныя сігналы, якія мелі словы: «Ленін», «СССР», «Мір». Гэта былі першыя ў свеце тэлеграфныя перадачы паміж планетамі сонечнай сістэмы».

Такім чынам, першае слова ў першай радыётэлеграме, пасланай далёкай зорцы Венера, — слова Ленін. Вучоныя не памыліліся. Яны выбралі слова, вартае прадстаўляць нашую чалавечую мову па другой планеце.

Ленін гучыць як — Чалавек. Гэтае параўнанне прыйшло, калі я нядаўна перачытаў паэму Ул. Маякоўскага «Уладзімір Ільіч Ленін».

Паэту больш за ўсё імпануе ў Леніне — гістарычным дзеячы новага тыпу, новай філасофіі — яго, так сказаць, зямное паходжанне, яго еднасць з людзьмі, яго чалавечнасць. І ён, рады свайму адкрыццю, сваёй сустрэчы з гуманістычным ідэалам, настойліва падкрэслівае: «самы зямны», «самы чалавечны».

Цяжка пераацаніць заслугу паэта, «рэвалюцыяй мабілізаванага і прызванага», які сорак год таму назад так верна, так смела і дальнабачна раскрываў сапраўдны, глыбока чалавечны сэнс Кастрычніка, новага ладу, новай улады. І які, з другога боку, надоўга, па наш сённяшні і заўтрашні дзень, задаваў тон нашай літаратуры, прадвызначаў яе галоўны пафас, прадвырашаў праблему яе галоўнага, цэнтральнага героя — чалавека зямнога, чалавечнага, з «людскою лаской», і ў той жа час непрымірымага ў сваёй барацьбе за высокія ідэалы, за шчасце, за справядлівасць.

Аб гэтым думаеш, у прыватнасці, калі чытаеш новыя вершы нашых майстроў паэзіі, змешчаныя ў апошніх кніжках часопіса «Полымя», — вершы Петруся Броўкі, Аркадзя Куляшова, Пімена Панчанкі, Максіма Танка. Думаеш аб гуманістычнай традыцыі Маякоўскага. Думаеш яшчэ, чытаючы гэтыя пафасныя, усхваляваныя, чалавечныя творы, што сапраўды, як піша Пімен Панчанка, праходзяць часы «падробак», часы, калі «было ў нас калісьці шмат» «языкачосаў безадказных», «многаступеньчатых дурняў і дэмагогаў усіх сартоў», а ў літаратуры — «пустой рыторыкі» і «пышных» слоў і гукаў»; што зноў вярнуўся да нас самы мудры і самы чалавечны чалавек — Ленін, ці, як гаворыць Пятрусь Броўка ў адным з вершаў цыкла «Верасень», —

З такім жа прыкладна пачуццём, з пачуццём, што гарыць касцёр вялікага ленінскага сэрца, што справядлівасць перамагае і павінна перамагаць, чытаеш і многія творы нашай прозы апошняга часу — апавяданні з кнігі Алены Васілевіч «Я з вамі» і аповесць Алеся Асіпенкі «Абяшты кут», «Альпійскую баладу» Васіля Быкава і «Вясеннія ліўні» Уладзіміра Карпава, «Палескую хроніку» Івана Мележа і раман Піліпа Пестрака «Серадзібор», раман Івана Шамякіна «Сэрца на далоні» і іншыя. Гэта — розныя творы, розныя на сваёй тэматыцы, па сваіх сюжэтах і вобразах, па часе і месцы дзеяння, па сваіх жанравых асаблівасцях і па асаблівасцях творчых манер іх аўтараў. Але ёсць у іх і нешта агульнае. І калі спрабуеш яго, гэтае агульнае, вызначаць, дык разумееш, што гэта — высокі маральны пафас, дух жыццесцвярджэння, чалавечнасць.

Чалавек — гучыць горда! Гэтыя горкаўскія словы маглі б быць эпіграфам для многіх твораў сучаснай літаратуры. Бо ў іх катэгарычна адмаўляюцца бесчалавечнасць, няпраўда, несправядлівасць і гэтак жа катэгарычна, рашуча сцвярджаюцца супрацьлеглыя катэгорыі і паняцці.

Калі чытаеш працяг «Палескай хронікі» Івана Мележа, сустракаешся са знаёмымі ўжо героямі і ўзнаўляеш у хгамяці старонкі «Людзей на балоце», — яшчэ раз пераконваешся: не самамэта для пісьменніка — гэтае вось дэталёвае раскрыццё ўнутранага свету людзей, гэтая грунтоўная разведка самых глыбінь псіхікі героя. Пісьменнік, калі можна так сказаць, шукае ў чалавеку чалавека, яго сапраўдную чалавечую сутнасць. І, знаходзячы яе, гэтую сутнасць, гэтае чысцейшае зерне, ён адмятае ад яго дзікае пустазелле бесчалавечнасці. Іншымі словамі, ідэйная накіраванасць рамана — ва ўслаўленні чалавечнага чалавека, у змаганні за чалавека як за вышэйшую каштоўнасць, за чуйныя, справядлівыя адносіны да яго.

Таму так акрэслены ў творы аўтарскія сімпатыі і антыпатыі, таму з такой ашчаднасцю і ўвагай раскрывае пісьменнік душэўныя скарбы людзей, накшталт Ганны Чарнушкі, і таму з такой паслядоўнасцю выкрывае ён індывідуалізм, уласніцкую псіхалогію, так выразна паказвае людзей пустых, чэрствых, пазбаўленых высокіх маральных якасцей.

Адзін з персанажаў Івана Мележа, начальнік міліцыі Харчаў, заяўляе пасля таго, як арыштаваў невіноўнага чалавека (маецца на ўвазе эпізод з арыштам Васіля Дзятліка): «Няма чаго міндальнічаць... Аднаго пасадзіш — другі баяцца будзе!» Прыкладна так — няма чаго міндальнічаць, няма чаго разводзіць сентыменты — разважае і персанаж новага рамана Івана Шамякіна старшыня гарсавета Гукан. Прынамсі, яго паводзіны вызначаюцца іменна такім перакананнем. І раман, можа быць, і каштоўны перш за ўсё тым, што ў ім даецца рашучы бой гуканам і гуканаўшчыне. Змаганне герояў рамана за выратаванне Зосі Савіч — гэта змаганне за добрае імя, за гонар і годнасць, за правы і інтарэсы ўсіх, каго незаслужана прыніжалі ці маглі прынізіць, барацьба за павагу да чалавека, за ленінскую праўду і справядлівасць. Погляды станоўчых герояў рамана скіраваны ў будучыню, у грамадства, дзе, як гаворыць адзін з іх, «не будзе людзей злосных, несправядлівых, дурных, несумленных».

Глыбока чалавечныя і ў той яна час аптымістычныя ноты гучаць і ў творах востра драматычных, нават трагічных, у творах, дзе паказваюцца падзеі мінулай вайны і дзе савецкі чалавек пастаўлены тварам да твару з яго кроўным ворагам — з фашызмам. Герой аповесці Васіля Быкава «Альпійская балада» Іван Цярэшка, якому ўдалося ўцячы з лагера смерці, думае: «Пракляты навек нямецкі фашызм, няўжо не хопіць ва ўсёй тваёй зграі здольнасці зразумець, што нельга будаваць сваё шчасце на вялікім няшчасці мільёнаў? Знішчаючы іншых, ты перш вытруціш у самім сабе здольнасць да радасцей, твая душа ад тваіх жа злачынстваў абрасце чорнай поўсцю варожасці, якую разам з тлустым кавалкам ты імкнешся пакінуць нашчадкам...

Добра, што нядоўга ўжо засталося баляваць гэтым зверыядаўцам і ўрэшце калі-небудзь запануе шчасце. Прыйдзе час — спазнаюць людзі вялікую радасць кахання і адданасці...»

Вось гэтая нянавісць да дзікай воўчай маралі, да несправядлівасці, да вайны — з аднаго боку, а з другога — сцвярджэнне права чалавека на мірную працу, па каханне, на шчасце, на жыццё, светлае і справядлівае, — і складае ідэйную дамінанту лепшых твораў нашай літаратуры апошняга часу.

Але для чалавека мала проста ненавідзець. Для чалавека мала проста любіць. Для чалавека мала быць проста сумленным. І проста чалавечным мала быць для чалавека.

Чалавек яшчэ павінен адчуваць адказнасць за лёс другіх людзей, жыць для другіх, змагацца за агульныя інтарэсы і ідэалы. Ён мусіць — прывяду зноў тыя ж словы Маякоўскага — «к товарищу милеть людскою лаской», «к врагу вставать железа тверже».

Думаю, што не перабольшу, калі скалеў, што іменна такі чалавек і становіцца героем нашых лепшых твораў — як вершаваных, так і празаічных. У вершы, які так і называецца «Чалавечнасць», Пімен Папчанка піша:

Здавалася б, што перажытае павінна было б падламіць героя верша ці — што яшчэ горш — азлобіць яго, пасеяць у сэрцы глыбокую крыўду на свет і людзей. Ды не. Ён толькі яшчэ больш стаў цаніць цяпло сапраўднай дружбы.

Гэтае вось разуменне, што трэба ісці не ад людзей, а да людзей, усведамленне свайго абавязку перад людзьмі — характэрная якасць станоўчага героя лепшых новых твораў. І ён, гэты герой, імкнецца рабіць дабро, гатовы працаваць на карысць агульнай справы, змагацца. Такія, як мы помнім, героі раманаў «Сэрца па далоні» І. Шамякіна і «Вайна пад стрэхамі» А. Адамовіча, такія героі твораў Я. Брыля, М. Лобана, А. Марціновіча, І. Пташнікава, Б. Сачанкі. Такі Янка Сітоў — герой аповесці А. Асіпенкі «Абжыты кут», — чалавек другога пакалення і ўзросту. Ён, учарашні дзесяцікласнік, па сутнасці, толькі яшчэ пачынае жыць, толькі пачынае, як ён кажа сам, задумвацца пад сэнсам жыцця. І хоць ён бачыць вакол сябе яшчэ нямала благіх людзей, несправядлівасці, несумленнасці, няшчырасці, і хоць у самым пачатку самастойнага жыцця ён сутыкаецца з першымі нягодамі і няўдачамі, ён не пазбываецца веры ў лепшае. І яшчэ ён пачынае ўсведамляць, што сэнс жыцця трэба шукаць у жыцці другіх, у працы, у змаганні. І ён займае сваё месца ў страі. «Апякаючы ногі аб расу, бягу на брыгадны двор. Там, да тоўстага сука векавечнай ліпы, прывязаны вагонны буфер. Па ім ляжыць тоўсты кавалак жалеза. Хапаю яго ў рукі і з усяе сілы б'ю аб буфер. Над Зарэччам плывуць у ранішняй цішы звонкія гукі «блям-блям-блям».

Званю я хутчэй таму, каб упэўніцца, што я ўжо прачнуўся, што для мяне настае дзень, поўны беганіны, клопатаў, а яшчэ таму, каб адчуць: я — брыгадзір».

Гэты ўрывак з аповесці — апавяданне ў ёй вядзецца ад першай асобы — добра перадае настрой героя, яго, так сказаць, жыццёвы тонус. Вобраз Янкі Сітова можна, мне здаецца, з поўным правам аднесці ў актыў нашай прозы, прысвечанай сённяшняй вёсцы, яе людзям.

Аповесць Васіля Быкава «Альпійская балада» заканчваецца пісьмом італьянкі Джуліі Навелі, якое адрасавана родным і знаёмым героя аповесці Івана Цярэшкі. «Конечно, — піша Джулія (піша на рускай мове, якую яна ведае), — вы не забыли то страшное время в Европе — черную ночь человечества, когда, приходя зачастую в отчаяние, тысячами умирали люди. Одни, уходя из жизни, принимали смерть как благословенное освобождение от мук, уготованных им фашизмом — это давало им силы достойно встретить финал и не преступить совести. Другие же в героическом единоборстве сами ставили смерть на колени, являя человечеству высокий образец мужества, и погибали, удивляя даже врагов, которые, побеждая, не чувствовали удовлетворения — столь относительной была их победа.

Таким человеком оказался ваш соотечественник Иван Терешко, с которым воля провидения свела меня на трудных путях неравной борьбы и утрат...»

Заканчваецца пісьмо словамі: «С благодарением всем — родившим, воспитавшим и знавшим Человека, истинно русского по доброте и достойного восхищения в своем муннестве. Спасибо, спасибо за все».

Пісьмо гэтае, як і ўся аповесць, — плён творчай фантазіі пісьменніка. Але аповесць — твор праўдзівы. Да таго ж, мы знаем цяпер, як многія нашы без вестак прапаўшыя суайчыннікі, нашы землякі сапраўды змагаліся ў лагерах смерці, у атрадах італьянскіх, югаслаўскіх, французскіх партызан. І, можна быць, таму пісьмо італьянкі Джуліі ўспрымаеш не проста як праўду мастацкую, а як жывы чалавечы дакумент. І, можа, таму чытаеш яго з асаблівым пачуццём, з камячком у горле і з гордасцю за свайго, можна быць, аднавяскоўца, за свайго суайчынніка — «достойного восхищения в своем мужестве».

У вялікай барацьбе за новы свет, за Мір, Працу, Роўнасць, Свабоду, Братэрства і Шчасце народаў вырастаюць новыя людзі.

Людзі, пра якіх трэба сказаць, што ў іх жыве Ленін.

Людзі, якія становяцца героямі аповесцей і паэм. Людзі, за якімі будучае — у жыцці і ў літаратуры.

1964