ალი და ნინო

XXX თავი

განჯაში დიდი მეჩეთის კედელთან ვისხედით, წინ თეფში მედგა წვნიანით. ეზოში დაღლილი ჯარისკაცები იწვნენ. მდინარის იქით ზარბაზნების ხმა ისმოდა. აზერბაიჯანის რესპუბლიკას სიცოცხლის მცირე დღეებიღა დარჩენოდა. მოშორებით, ეზოს კუთხეში მივჯექი, ხელში რვეული მეჭირა და მკვეთრად ვგრძნობდი, რომ მწველ ფრაზებში წარსულს მინდოდა ჩავჭიდებოდი.

როგორ იყო ეს მაშინ? როგორ იყო ამ რვა დღის წინ განჯის სასტუმროს ერთ პატარა ოთახში?

– სულელი ხარ, ალი ხან. – ჩაილაპარაკა ილიას ბეგმა. ღამის სამი საათი იქნებოდა. ნინოს გვერდით ოთახში ეძინა.

– სულელი ხარ. – გამიმეორა მან.

მაგიდასთან ვიჯექი. სულ არ მაინტერესებდა ილიას ბეგის აზრი:

– აქ დავრჩები. მოხალისეებიც მოვლენ და ვიბრძოლებთ. ჩემი ქვეყნიდან არ გავიქცევი.

ოცნებებში წასული ჩემთვის ჩუმად ვლაპარაკობდი. ილიას ბეგი მიხვდა, უაზრობა იყო ჩემთან ლაპარაკი, მაინც ვერ გადამათქმევინებდა. მდუმარედ, ნაღვლიანად შემომცქეროდა:

– ალი ხან, სკოლაში ერთად დავდიოდით, ერთად ვჩხუბობდით შესვენებებზე რუსებთან, უკან მოგყვებოდი, როცა ცხენით მისდევდი ნახარარიანს. ჩემი ცხენით მივიყვანე ნინო სახლში. ციციანაშვილის ჭიშკართანაც ერთად ვიბრძოდით, მაგრამ ახლა უნდა წახვიდე. ნინოს გამო, შენ გამო, სამშობლოს გამო, რომელსაც შეიძლება კიდევ დასჭირდე.

– ილიას ბეგ, შენ აქ რჩები და მეც აქ დავრჩები.

– აქ იმიტომ ვრჩები, რომ ვიცი, როგორ და საით უნდა გავუძღვე ჯარისკაცებს, გავუზიარო ომის გამოცდილება. სპარსეთში უნდა წახვიდე, ალი ხან.

–არ შემიძლია სპარსეთში წასვლა, ვერც ევროპაში წავალ.

ფანჯარასთან მივედი – ქვემოთ ჩირაღდნები ანათებდა. თოფის სროლის ხმა ისმოდა. ქუჩებში შეიარაღებული ხალხი მიმოდიოდა.

– ალი ხან, ქვეყანას სიცოცხლის რვა დღეც აღარ დარჩენია.

გულგრილად გავაქნიე თავი. ქვემოთ იარაღის ჟღრიალი ისმოდა.

უკნიდან ნაბიჯები შემომესმა. შევბრუნდი, ნინო იდგა ნამძინარევი თვალებით.

– ნინო, უკანასკნელი მატარებელი თბილისისაკენ ორ საათში გადის.

– ჰო, უნდა წავიდეთ, ალი.

– „არა, შენ წადი ბავშვთან ერთად. მოგვიანებით მეც ჩამოვალ. ჯერ აქა ვარ საჭირო. საქმე ისე აღარაა, როგორც მაშინ, ბაქოში. ახლა ყველაფერი სხვაგვარადაა. ნინო, შენ აქ ვერ დარჩები, რადგან ახლა ბავშვი გყავს.

ვლაპარაკობდი და ფანჯრიდან ვიყურებოდი. გარეთ ჩირაღდნები ანათებდა. ილიას ბეგი კუთხეში იდგა თავდახრილი და შეცბუნებული შემოგვცქეროდა.

ნინოს ძილი გაუკრთა. ნელა მიუახლოვდა ფანჯარას და გარეთ გაიხედა. მერე ოთახის შუაგულისაკენ წამოვიდა, თავი გვერდზე გადახარა და ილიას ბეგს გახედა. ილიასმა მის მზერას ვერ გაუძლო.

– მე და თოჯინა? და შენ არ წამოხვალ?

– მე არ შემიძლია, ნინო.

– შენი წინაპარი განჯის ხიდთან დაეცა, სკოლიდან, ისტორიის გამოცდიდან მახსოვს მწარედ.

ნინო იატაკზე დაეშვა და უცბად გულისგამგმირავი ყვირილი აღმოხდა. სიკვდილის კარიბჭესთან მდგომი დაჭრილი მხეცივით ღმუოდა, ცრემლებიც არ გადმოსდიოდა, მთელი სხეული უცახცახებდა. ილიას ბეგმა ვეღარ გაუძლო და ოთახიდან გავარდა.

– მე ჩამოვალ, მართლა ჩამოვალ სამ დღეში. – შევეცადე დამემშვიდებინა, მაგრამ მაინც ყვიროდა. ქვემოთ კი მომაკვდავი რესპუბლიკის ველურ სიმღერას მღეროდნენ.

უცბად გაჩუმდა, გაყინული თვალები მიმოავლო ოთახს და წამოდგა. ერთი ხელით ჩემოდანი ავიღე, მეორეზე ჩემი პატარა თოჯინა დავიწვინე და მდუმარედ დავუყევი სასტუმროს კიბეებს. ილიას ბეგი დაბლა, მანქანაში გვიცდიდა. სადგურამდე გზა გადაჭედილი იყო.

– სამი-ოთხი დღე, ნინო, – ამშვიდებდა ილიას ბეგი, – მხოლოდ სამი-ოთხი დღე, და ალი ხანი ისევ თქვენთან იქნება.

– ვიცი. – მშვიდად დაუქნია ნინომ თავი, – ჯერ თბილისში ვიქნებით, მერე პარიზში გავემგზავრებით, გვექნება სახლი მშვენიერი ბაღით და კიდევ ერთი ბიჭიც გვეყოლება.

– ეგრე იქნება, ნინო, ეგრე. – ჩემი ხმა მტკიცედ და დამაჯერებლად ჟღერდა.

ნინომ ხელი მომიჭირა და თან სადღაც შორს იყურებოდა. ლიანდაგები გველებივით მიიკლაკნებოდა. სიბნელიდან მატარებელი ბოროტი ურჩხულივით გამოჩნდა. ნინო ნაჩქარევად მაკოცა.

– კარგად იყავი, ალი ხან, სამ დღეში შევხვდებით. – გაიმეორა მან.

– რა თქმა უნდა, ნინო, და მერე პარიზში წავალთ. – ვუთხარი მე.

მან ხავერდივით ნაზი თვალებით გამიღიმა. თითქოს ასფალტზე მიმაწებესო, ვეღარ ვინძრეოდი. ძალა აღარ შემწევდა. ილიას ბეგმა ნინო თავის კუპემდე მიაცილა, ის მშვიდად იყურებოდა ფანჯრიდან, პატარა, დაბნეული, შეშინებული ჩიტივით. ხელს მიქნევდა. მატარებელი დაიძრა. ილიას ბეგი ვაგონიდან ჩამოხტა. ჩვენ ისევ ქალაქში დავბრუნდით. არ მასვენებდა ფიქრი სამშობლოზე, რომელსაც რამდენიმე დღის სიცოცხლეღა დარჩენოდა.

ირიჟრაჟა. ქალაქი შეარაღებულ ბანაკს ჰგავდა. სოფლებიდან გლეხები მოდიოდნენ მალულად, გადანახული ტყვია-წამალი და იარაღი მოჰქონდათ. მდინარის იქითა ნაპირას, ქალაქის სომხურ ნაწილში კანტიკუნტად გაისმოდა სროლა. ქვემოთ უკვე რუსები იდგნენ. ქვეყანას წითელი არმია შემოესია.

ქალაქში ერთი კაცი გამოჩნდა – ხშირი წარბები, მოკაუჭებული ცხვირი, ღრმად ჩამჯდარი თვალები ჰქონდა. უფლისწული მანსურ მირზა ყაჯარი ერქვა. ვინ იყო, ან საიდან იყო წარმოშობით, არავინ იცოდა. ისე კი სამეფო, ყაჯართა გვარისა გახლდათ. ქუდზე ირანის სიმბოლო – ვერცხლისფერი ლომი უბრწყინავდა. ამბობდნენ, მმართველობა თვით დიდი მაჰმადის მემკვიდრის თანხმობით მიიღოო. რუსული ბატალიონები განჯისკენ მოიწევდნენ. ქალაქი ბაქოდან ლტოლვილებით ივსებოდა. მოჰქონდათ ამბები დახვრეტილ მინისტრებზე, დაჭერილ პარლამენტარებზე, ცხედრებზე, ქვები რომ მოაბეს და კასპიის ზღვის სიღრმეში ჩაძირეს. იმასაც ყვებოდნენ, ტაცა-ფირის მეჩეთში ახლა კლუბიაო.

სეიედ მუსტაფა კედელთან ლოცვის დროს მაგრად უცემიათ, გაუკოჭავთ და პირი ღორის ხორცით გამოუტენიათ, მოგვიანებით ბიძამისთან, მაშჰადში გაქცეულა, მამამისი კი რუსებს მოუკლავთ. ეს ამბავი არსლან აღამ გვიამბო. ახლა ჩემ წინ იდგა და მომჩერებოდა, როგორ ვანაწილებდი იარაღს.

– მეც მინდა ვიბრძოლო, ალი ხან.

– შენ? შე მელნით გათხუპნულო გოჭუნავ?!

– გოჭი არა ვარ, ალი ხან, ჩემი ქვეყანა მეც მიყვარს, როგორც ყველას. მამაჩემი თბილისში გაიქცა. მომეცი იარაღი. – გულწრფელად ამბობდა და თან თვალებზე ცრემლები უბრწყინავდა.

იარაღი არსლანსაც მივეცი. ჩემს კოლონაში მოაბიჯებდა, ხიდისკენ მივდიოდით, რომლის იქითა მხარეს რუსი ჯარისკაცები იდგნენ.

მტრის პირისპირ აღმოვჩნდით. მტვერსა და შუადღის მზის ბრწყინვალებაში ნათლად ვხედავდი მათ წვეტიან ხიშტებს და ველური სიშმაგე მიპყრობდა.

– ირალი! – „წინ!“ – დაიძახა ვიღაცამ და ხიშტები დავუშვით. თოფი მოვიმარჯვე. მხარში ტყვია მომხვდა. მტერს კონდახით ვიგერიებდი გამწარებული, თავგაპობილები ცვიოდნენ ძირს და თავიდან გადმონთხეული ტვინი ქვიშას ერეოდა. გვერდზე გავიხედე და დავინახე, არსლან აღა ვიღაც რუსს ხანჯალს ურჭობდა თვალში. შორიდან საყვირის ხმა შემოგვესმა. რომელიღაც ქუჩის კუთხეში გადავინაცვლეთ და ბრმად ვისროდით სომხების სახლების მიმართულებით.

ღამით თანდათან უკან დავიხიეთ ხიდისკენ. იქ ილიას ბეგი იჯდა და ტყვიამფრქვევს საბრძოლოდ ამზადებდა. ღამით ისევ მეჩეთის ეზოში დავბრუნდით. წვნიანს შევექეცით, ატამიც დავაყოლეთ. ილიას ბეგმა ბავშვობა გაიხსენა, ზღვაში ბანაობისას კინაღამ ტალღამ რომ დაახრჩო. არსლანიც ჩვენთან იჯდა და მადიანად ხრავდა ატამს.

ღამით არსლან აღა ჩემკენ მოჩოჩდა და მითხრა:

– მეშინია, ალი ხან, მშიშარა ვარ.

– მაშინ დადე იარაღი, მინდვრებით პულას მდინარემდე მიდი და საქართველოში გაიქეცი.

– არ შემიძლია, მინდა ვიბრძოლო, ჩემი ქვეყანა მეც მიყვარს, როგორც სხვებს. მერე რა, რომ სულით მშიშარა ვარ!

სიჩუმე ჩამოწვა. კვლავ ირიჟრაჟა.

შორს ქვემეხები ქუხდა. ილიას ბეგი მინარეთთან იდგა უფლისწულ ყაჯარის გვერდით და გარემოს საველე ჭოგრით აკვირდებოდა. შორს საყვირის ხმა ისმოდა – თითქოს მოთქვამდა და საბრძოლველად გვიხმობდა. მინარეთთან დროშა ფრიალებდა. ვიღაც თურანის სამეფოს უმღეროდა:

– უამრავი რამ მსმენია, – წამოიწყო ერთმა კაცმა ნაღვლიანი თვალებითა და სიკვდილმისჯილის სახით, – ვიღაც აღდგა სპარსეთში, რეზა ჰქვია. ამბობენ, ჯარისკაცები მოჰყავს ჩვენს დასახმარებლადო. ჩვენი ბრძოლა არ იქნება ამაო, ოცდახუთი ათასი კაცი მოდის ჩვენკენ.

– ოცდახუთი ათასი კი არა – ოცი მილიონი, მთელი მსოფლიოს მუსლიმები-მეთქი, – მაგრამ, ღმერთმა უწყის, დროულად მოვლენ თუ არა.

ხიდისკენ გავემართეთ. ტყვიამფრქვევთან ვიდექი, ტყვიების ლენტი თითებს შუა კრიალოსანივით მისრიალებდა. გვერდით ფერმიხდილი არსლან აღა მეჯდა, მაგრამ იღიმებოდა. ტყვიამფრქვევი შეუჩერებლივ კაკანებდა ხიდზე. სადღაც სომხური სახლების უკან ბუდიონის მარშის ხმა ისმოდა. ხიდიდან გადავიხედე, უზარმაზარი დამშრალი მდინარის კალაპოტი შემომცქეროდა ქვემოდან. მოედანზე რუსები გამოჩნდნენ, ხიდისკენ მორბოდნენ, ერთ კუთხეში ჩაიმუხლეს და მიზანში ამოგვიღეს. მტრის ყოველ გასროლას მეც გამძვინვარებით ვპასუხობდი. რუსები ჩემ წინ მარიონეტებივით ეცემოდნენ, მაგრამ მათ უკან ახალი რიგები ჩნდებოდა. და ჩემი ტყვიამფრქვევი უღონოდ კაკანებდა განჯის ხიდზე.

არსლან აღამ ხმამაღლა, განწირული ბავშვივით დაიღრიალა. გადავიხედე. ხიდზე იწვა და პირიდან სისხლი სდიოდა. ტყვიამრფქვევს მივაჭირე. ტყვია სეტყვასავით დავუშინე მტერს. უცბად ჩემი ქუდი მდინარის კალაპოტში გადაეშვა, ქარისგან, ან იქნებ ტყვიისგანაც. საყელო შემოვიგლიჯე. მკერდი მოვიშიშვლე. შორს მტრის საყვირის ხმა გაისმა. შეტევაზე გადასვლას იუწყებოდა. ჩემსა და მტერს შორის არსლან აღას სხეული იყო. შეიძლება ადამიანი მშიშარა იყოს, მაგრამ გმირივით დაეცეს სამშობლოსათვის ბრძოლაში. დაბლა საყვირის ხმამ უკან დახევა გვამცნო. ტყვიამრფქვევები დადუმდა. ოფლიანი, მშიერი ვიჯექი ხიდზე და ცვლას ველოდებოდი. და აი, ცვლაც მოვიდა. უხეშმა ხელებმა ტყვიამფრქვევისაკენ გადააადგილეს არსლანის გვამი. ღამით მეჩეთის ეზოში დავბრუნდი.

ახლა აქ ვზივარ, მეჩეთის კედლების ჩრდილში და წვნიანს ვხვრეპ. იქით, მეჩეთის შემოსასვლელში, უფლისწული მანსური და ილიას ბეგი რუკას დასცქერიან. დაღლილობამ მძლია. რამდენიმე საათში ისევ ხიდზე უნდა დავბრუნდე. სჯობს დავიძინო, აზერბაიჯანს რამდენიმე დღის სიცოცხლეღა დარჩენია.

კმარა. უნდა დავიძინო, ვიდრე საყვირი ისევ მომიხმობს მდინარესთან, სადაც ჩემმა წინაპარმა იბრაჰიმ ხან შირვანშირმა თავისი ხალხის თავისუფლებისათვის გაწირა თავი.

ალი ხან შირვანშირი დაიღუპა 5 საათსა და 15 წუთზე განჯასთან, ხიდზე, ზარბაზნის გვერდით, თავის პოსტზე. მისი სხეული ხიდიდან მდინარის მშრალ კალაპოტში გადავარდა. ღამით ჩავედი, რომ დამემარხა. რვა ტყვიით იყო განგმირული. ეს რვეული ჯიბეში ვუპოვე. თუ ღმერთი ინებებს, იმის ცოლს გადავცემ. დილით, გამთენიისას, ვიდრე რუსები შეტევას დაიწყებდნენ, ეკლესიის ეზოში დავმარხე.

დასრულდა ჩვენი რესპუბლიკის სიცოცხლე, როგორც სიცოცხლე ალი ხან შირვანშირისა.

როტმისტრი ილიას ბეგი, ზეინალ აღას ვაჟი, ბაქოსთან მდებარე სოფელ ბინიგადიდან.