ალი და ნინო

VIII თავი

– მითხარი, ალი ხან, ვინ არიან ჩვენი მეგობრები? – მკითხა ჩემმა ყოჩმა.

შუშის მთიან მიხვეულ-მოხვეულ გზაზე მივჩაქჩაქებდით. ჩემი ყოჩი უბრალო სოფლელი ბიჭი იყო და გაუთავებლად მეკითხებოდა ომზე და პოლიტიკაზე. ჩვენში დაბალი ფენის ადამიანები მხოლოდ სამ თემაზე საუბრობენ: რელიგიაზე, პოლიტიკაზე, საქმეებზე, ომის თემა კი სამივეს მოიცავს და დღეს ყველაზე აქტუალური გახდა. ყველგან: ქუჩაში, შინ თუ ყავახანებში მხოლოდ ამ თემაზე ლაპარაკობდნენ.

– ყოჩი, ჩვენი მეგობრები არიან იაპონიის იმპერატორი, ინდოეთის იმპერატორი, ინგლისის მეფე, ბელგიის მეფე და საფრანგეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტი.

დაფიქრებულმა ტუჩები აიბზუა და ჩაილაპარაკა:

– საფრანგეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტი, ასეთი ცივილიზებული ადამიანი, მინდორში როგორ გაიჭრება და იომებს?

– არ ვიცი, ალბათ, გენერალს წარგზავნის.

– თვითონ უნდა მიდიოდეს ომში, სხვები კი არ უნდა გზავნოს, რა სამართალია? – მერე კი საქმიანად დასძინა, – რუსეთის მეფე ტანდაბალი და გამხდარია, კაიზერი გილიომი კი ძლიერი და მხარბეჭიანი. პირველსავე შეტაკებაზე მოერევა რუსეთის მეფეს.

ჩემი ყოჩი უბრალო, კეთილი ადამიანი იყო და სჯეროდა, რომ მონარქები ერთმანეთს ცხენდაცხენ შეერკინებიან და ომიც ასე იწყება. სხვაგვარად რომ ამეხსნა კიდეც, მაინც ვერ დავაჯერებდი.

– გილიომი რომ მეფეს დაამარცხებს, მეფისწულიც იქ უნდა იყოს, ახალგაზრდაა, მაგრამ ავადმყოფი. გილიომს კი, პირიქით, ექვსი ჯანმრთელი და ძლიერი ვაჟი ჰყავს. შევეცადე, მისი პესიმიზმი გამეფანტა და დამემშვიდებინა: „გილიომს მხოლოდ მარჯვენა ხელით შეუძლია ბრძოლა, მარცხენა დამბლადაცემული აქვს.

– ეგ როგორ, მარჯვენა ხომ ჯერ მარტო სადავეების მოსაწევად სჭირდება, თან მარჯვენა ხელით კიდეც უნდა იბრძოლოს?

ცოტა ხანს დაფიქრდა, მერე კი შუბლშეჭმუხნულმა უცბად მკითხა:

– იმპერატორი ფრანც იოზეფი მართლა ასი წლისაა?

– ზუსტად არ ვიცი, მაგრამ ძალიან მოხუცია.

– საშინელებაა, მერე სად შეუძლია მოხუცს ცხენზე შეჯდომა და ხმლის ამოღება?

– ეგ აუცილებელი არ არის. – ვუთხარი მე.

– როგორ თუ არ არის?! იმას და სერბიას შორის ხომ სისხლია? მოსისხლე მტრები არიან და ფრანც იოზეფმა ხომ უნდა იძიოს შური ტახტის მემკვიდრისათვის? ჩვენი სოფლიდან რომ ყოფილიყო, ალბათ სისხლი ასი ძროხისა და ერთი სახლის ფასად მაინც დაუჯდებოდა და ახალი სისხლიც აღარ დაიღვრებოდა. თუმცა იმპერატორი სისხლს ვერ აპატიებს. მაშინ ყველა ასე მოიქცევა და სისხლის აღების წესიც აღარ იარსებებს. და ქვეყანაც წახდება.

ყოჩი მართალს ამბობდა. სისხლის აღების წესი, რამდენიც გინდა უარყონ ევროპელებმა, სახელმწიფო წესრიგისა და ძველი ადათ-წესების საფუძველია.

რა თქმა უნდა, სწორია, როცა უხუცესები დაღვრილი სისხლის სანაცვლოდ დიდ საფასურს მოითხოვენ. მაგრამ სისხლის აღების წესში მთავარი ისაა, რომ შიში არ უნდა გიპყრობდეს, ეს ყველაფერი როგორ დამთავრდებაო. ადამიანები ოჯახებად იყოფიან და არა ხალხებად. ოჯახების სიმტკიცე კი დამოკიდებულია კაცის ნაყოფიერებასა და სიძლიერეზე. თუ წონასწორობა სასტიკი ძალით, მოკვლით დაირღვევა, მაშინ ოჯახმა, რომელმაც ღვთის ნების საწინააღმდეგოდ ეს წესი დაარღვია, ერთი წევრი უნდა გაწიროს. რა თქმა უნდა, სისხლის აღების წესის შესრულება ცოტა რთულია, რადგან ზოგჯერ უფრო მეტი ადამიანი კვდება, ვიდრე საჭიროა და სისხლის აღებასაც დასასრული არ უჩანს. თუმცა ამ წესის არსი გასაგები და ნათელია. ჩემს ყოჩსაც კარგად ესმოდა სისხლის აღების წესი და თავს კმაყოფილი იქნევდა:

– დიახ, ეს ასი წლის კაიზერი, ცხენზე ამხედრებული, სისხლის აღებისათვის რომ იბრძოლებს, სამართლიანიცაა და ბრძენიც. – და მან შვებით ამოისუნთქა, – ალი ხან, თუ ესენი სისხლის აღების წესს დაიცავენ, სხვა მონარქებს რაღა ესაქმებათ?

ეს რთული შეკითხვა იყო, რაზეც პასუხი თავადაც არ გამაჩნდა, მაგრამ მაინც წამოვიწყე:

– მომისმინე, რუსეთის მეფეს იგივე ღმერთი ჰყავს, რაც სერბებს, ამიტომაც ეხმარება იმათ. კაიზერ გილიომი და სხვა მტრულ სახელმწიფოთა მონარქები იმპერატორ ფრანც იოზეფის ნათესავები არიან. ინგლისის მეფე რუსეთის მეფეს ენათესავება და ამგვარადაა ყველაფერი ერთიმეორეზე გადაჯაჭვული.

ყოჩი ჩემმა პასუხმა არ დააკმაყოფილა:

– იაპონიის იმპერატორს ხომ სულ სხვა ღმერთი ჰყავს, რუსეთის მეფეს – სხვა. როგორ უნდა ყოფილიყვნენ სხვა მონარქებთან დანათესავებულნი? ან ის, საიდუმლოებით მოცული ცივილიზებული საფრანგეთის პრეზიდენტი? იქნებ საფრანგეთში არც არსებობს არანაირი ღმერთი? ამიტომაც ჰქვია, ალბათ, ამ ქვეყანას რესპუბლიკა.

ეს ყველაფერი ჩემთვისაც გაუგებარი იყო. ამიტომაც ვაძლევდი ბუნდოვან პასუხებს. ბოლოს თვითონაც შეტევაზე გადავედი და ვკითხე:

– შენ, ჩემო მამაცო ყოჩო, აპირებ ომში წასვლას?

მან მეოცნებე თვალებით დაიხედა იარაღზე და სიამაყით განაცხადა:

– დიახ, რა თქმა უნდა, მივდივარ.

– შენ ხომ იცი, რომ ჩვენ, მაჰმადიანები, თავისუფლები ვართ ამ ომის ვალდებულებებისაგან და აუცილებელი არ არის, წახვიდე?

– კი, მაგრამ მე მაინც მინდა. – ეს უბრალო ბიჭი უცბად ალაპარაკდა, – ომი ძალიან ლამაზია, მთელ მსოფლიოს შემოვივლი. შევიგრძნობ დასავლეთის ქარის სტვენას, მტრის თვალებში ცრემლებს დავინახავ. ცხენს, იარაღს მომცემენ და მეგობრებთან ერთად დაპყრობილ სოფლებს გავივლი. უკან რომ დავბრუნდები, ბევრ ფულს ჩამოვიტან. ყველა გაიგებს ჩემს გმირობას. თუ მოვკვდები, ვაჟკაცური სიკვდილით მოვკვდები და ყველა კარგად მომიგონებს. ჩემს შვილებსა და მშობლებსაც პატივით მოეპყრობიან. არა, ომი მართლაც მშვენიერია. კაცმა ცხოვრებაში ერთხელ ომიც უნდა ნახოს“.

კარგა ხანს ლაპარაკობდა აღფრთოვანებული. უკვე მტრისათვის მიყენებულ ჭრილობებსაც კი ითვლიდა, თვალნათლივ ხედავდა მსხვერპლს. თვალებში ბრძოლის სურვილი უბრწყინავდა. მეფეთა წიგნის – შაჰნამეს დევგმირს ჰგავდა.

ცოტა არ იყოს, მშურდა კიდეც. უბრალო კაცი იყო და გადაჭრით იცოდა, რა უნდოდა. მე კი შორს სივრცეს გავყურებდი და ვოცნებობდი. როგორც ჩანს, იმდენ ხანს ვიარე გიმნაზიაში, რომ რუსების აზრებმა ჩემზეც იმოქმედა.

სადგურში მივედით. იქაურობა გადაჭედილი იყო ქალებით, ბავშვებით, მოხუცებით, გლეხებით, უამრავი ლტოლვილით საქართველოდან თუ ზაქათალიდან, თავადაც რომ არ იცოდნენ, სად ან რატომ მიემგზავრებოდნენ. აქეთ-იქით ძირს ეყარნენ და ჩამოდგებოდა თუ არა მატარებელი, სულ ერთია რომელი მიმართულებისა, ყიჟინით ზედ აწყდებოდნენ. მოსაცდელი დარბაზის კუთხეში ერთი ცხვრის დაფლეთილ ტყავში გახვეული, ამოღამებულთვალებიანი მოხუცი იჯდა. ლენქორანელი ჩანდა. დარწმუნებული იყო, რომ სახლი დაენგრა და ბავშვები დაეღუპა. შევეცადე დამემშვიდებინა, რომ სპარსელები ჩვენ არაფერს გვერჩოდნენ, მაგრამ თავისას მაინც არ იშლიდა: „არა, ბატონო, დიდხანს იყო ირანის ხმალი დაჟანგებული და ახლა ალესეს. მომთაბარეები დაგვესხმიან თავს, შაჰზევანელები დაგვინგრევენ სახლებს, ჩვენ ხომ ურწმუნოთა სამეფოში ვცხოვრობთ. ირანის ლომი ქვეყანას გაგვიჩანაგებს, გაგვიუპატიურებენ ქალიშვილებს და მონებად გაიხდიან, ვაჟებს კი „გასართობ ბიჭებად“ აქცევენო“.

მოხუცი დიდხანს და უაზროდ მოთქვამდა. წინ ჩემი ყოჩი მიდიოდა, ხალხის ნაკადს მივაპობდით. ბაქნამდე ძლივს მი-ვაღწიეთ. ჩვენს ვაგონში ავედით და კუპეში ჩავიკეტეთ. გამცილებელს ფული მივეცით, რომ არავის შევეწუხებინეთ. ყოჩი ფეხმორთხმული იჯდა პლუშისგადასაფარებლიან სავარძელზე, რომელზეც სამი ოქროსფერი ასო იყო ჩაქსოვილი: P.:.L. ეს ინიციალები ტრანსკავკასიური რკინიგზის – რუსული კოლონიალური პოლიტიკის სიამაყეს გამოხატავდა.

მატარებელი დაიძრა. ფანჯრებიდან ყვითელი ქვიშა მოჩანდა და ნეტარი სიმშვიდე მეუფლებოდა. ქვიშის ზღვაში პატარა ბორცვები ბრწყინავდა. ფანჯარა ჩავწიე და გარეთ გავიხედე. უხილავი ზღვიდან ცხელ დიუნებში გრილი ნიავი უბერავდა. წითლად მოჩანდა ერთიმეორეში გადახლართული კლდეები. დაბალი მთების გარშემო ალაგ-ალაგ შეფენილი მწვანე ბალახით დაფარული ბილიკები გველივით მიიკლაკნებოდა. ქვიშაში ქარავანი მიირწეოდა. ასი, შეიძლება მეტი აქლემიც ყოფილიყო, ზოგი – ერთკუზიანი, ზოგიც – ორკუზიანი. დიდი, პატარა – ყველა შეშინებული მიშტერებოდა მატარებელს. დინჯად, რხევა-რხევით, მომთაბარული სიმფონიის ერთი რიტმით, თითქოს რაღაც ერთი მთლიანობააო, ისე მიაბიჯებდნენ. თითოეულს ყელზე ზარი ეკიდა. ზარის ყოველ გაწკრიალებაზე თავს აბრუნებდნენ, ამიტომაც აუჩქარებლად, თანაბრად მოძრაობდნენ. ერთი მცდარი ნაბიჯი, ერთი წაბორძიკება და ზარიც რეკავდა. აქლემებს ამ ზარის წკრიალზე მოუსვენრობა ეუფლებოდათ, სანამ რიტმს ისევ არ ააწყობდნენ. ესაა უდაბნოს ნეტარება, უდაბნომ შექმნა ეს საოცრება – ცხოველისა და ფრინველის მომხიბვლელობისა და სიმახინჯის ნაჯვარი, რომელშიც მთელი უდაბნო ირეკლებოდა, მთელი თავისი არსებით, სევდით, საზრუნავით, სუნთქვით თუ მიძინებით.

რბილი ქვიშა ნაცრისფერი, უსახური მარადიულობის გრძნობას მიღვიძებდა და ამ მარადიულობაში დაეხეტებოდა აზიის სული. მატარებელი წინ, მაგრამ თითქოს მცდარი გზით მიიწევდა. მე ხომ აქაურობას ვეკუთვნოდი, ამ უდაბნოს, ამ ქარავანს, ქვიშაში რომ მიირწეოდა. წამით მომინდა, საავარიო მუხრუჭს ვწვდომოდი და ჩამომეწია. „უკან! უკან! აღარ მინდა!“ – უცხო ხმა მიხმობდა ზარების რიტმული ჟღერით მარადიული ქარავნიდან.

რაში მეკითხებოდა მთისიქითა სამყარო, მისი ბრძოლები, ქალაქები, მეფეები, მათი საზრუნავი თუ სიხარული, მათი სიწმინდე თუ შეცოდებანი? ჩვენ სულ სხვა სიწმინდე და სხვა ცოდვები გვაქვს. შეიძლება მატარებელი დასავლეთისაკენ მიქროდა, მაგრამ მე სულით ხორცამდე აღმოსავლეთს ვეკუთვნოდი. კიდევ უფრო გადავიხარე ფანჯრიდან. ქარავანი უკან ჩამოგვრჩა. გავცქეროდი. უდიდესი სიმშვიდე დამეუფლა. ჩვენს ქვეყანაში მტერი არ იყო. არავინ ემუქრებოდა ამიერკავკასიის მიდამოებს. ჩემს ყოჩს შეეძლო ომში წასულიყო. ამის უფლება ჰქონდა. მას არ აინტერესებდა ბრძოლა არც რუსეთისა და არც დასავლეთისათვის. ომში მარტო თავგადასავლების საძიებლად მიდიოდა. სისხლის დაღვრა, ატირებული მტრის დანახვა სწყუროდა, როგორც ყველა აზიატს. მეც მინდა ომში. მთელი ჩემი არსება სისხლიანი ბრძოლის ველისაკენ, თავისუფალი ჰაერისაკენ, საბრძოლო ველის საღამოსეული სურნელისაკენ მიილტვის. ომი შესანიშნავი სიტყვაა, მამაკაცური, მახვილივით ბასრი. მაგრამ მე აქ უნდა დავრჩე იმ დღისთვის, როცა მტერი ჩვენს ქვეყანაში, ჩვენს ქალაქში, ჩვენს მიწა-წყალზე შემოვა. მოხალისეებს შეუძლიათ წავიდნენ ამ ომში, მაგრამ ქვეყანაში საკმარისი ხალხი უნდა დარჩეს, რომ მომავალ მტერს დახვდეს. ვგრძნობ: ამ ომში გამარჯვებული რაღაც ახალ საფრთხეს, ახალ საშიშროებას მოაახლოებს. ქარავნის სადავეებს უხილავი ძალები აიღებენ ხელში და მთელი ძალით ახალი გზისაკენ შეაბრუნებენ. ეს შეიძლება დასავლეთის გზა იყოს. გზა, რომლითაც მე არ მინდა სიარული. მეც ხმალზე ხელს სწორედ მაშინ ვიკრავ.

სავარძელს მივეყრდენი. ფიქრი აღარ მინდოდა. ზოგს შეიძლება ისიც ეთქვა, შინ იმიტომ რჩება, ნინოს მუქ თვალებთან განშორება არ უნდაო. იქნებ არც ტყუოდნენ. ეს მუქი თვალები მშობლიური მიწის ძახილსა ჰგავს, უცხო გზაზე შვილის გადარჩენას რომ ლამობს. დიახაც, იმიტომ ვრჩები, სამშობლოს მუქი თვალები უხილავი მტრის მზერისაგან რომ დავიფარო.

ჩემს ყოჩს ვუყურებდი. არხეინად ხვრინავდა და ძილშივე ეტყობოდა, რომ ბრძოლისათვის იყო შემართული.