Олівер Твіст

РАЗДЗЕЛ ІХ,

які ўтрымлівае розныя звесткі пра прыемнага старога джэнтльмена і яго шматабяцальных выхаванцаў

Наступным ранкам, калі была ўжо даволі позняя часіна, Олівер абудзіўся ад здаровага, доўгага сну. У пакоі нікога не было, апроч старога габрэя, які варыў сабе на сняданак у рондалі каву ды насвістваў нешта сабе пад нос, памешваючы жалезнай лыжкай. Ён час ад часу спыняў свой занятак і прыслухоўваўся да самага малога пошуму ўнізе; задаволіўшы сваю цікаўнасць, ён працягваў мяшаць ды свістаць, як раней.

Хоць Олівер ужо не спаў, але ён яшчэ не прачнуўся як мае быць. Бывае такі дрымотны стан паміж сном і чуваннем, калі вы з напаўраскрытымі вачыма, напалову ўсведамляючы ўсё, што адбываецца навокал, сніце за пяць хвілін больш, чым за пяць начэй са шчыльна заплюшчанымі вачыма і свядомасцю, моцна спавітай непрытомным сном. У такую часіну смяротнаму дастаткова толькі ведаць, чым заняты ягоны розум, каб займець першаснае, цьмянае ўяўленне пра свае магутныя магчымасці, пра тое, як ён можа вызваліцца з-пад улады зямлі і адрынуць час і прастору, вольны ад повязяў, накінутых цялеснай абалонкай.

Олівер якраз і быў у такім стане. Ён бачыў габрэя напаўзаплюшчанымі вачыма, чуў нізкі гук свісту, пазнаваў стук лыжкі аб сценкі рондаля, і ў той самы час яго свядомасць напружана аднаўляла вобразы бадай што ўсіх, каго ён ведаў.

Калі кава была гатовая, габрэй зняў рондлік з трыногі над агменем; некалькі хвілін ён стаяў у нерашучасці, быццам не ведаючы, куды сябе падзець, потым павярнуўся, паглядзеў на Олівера і паклікаў яго. Той не адказаў; відавочна было, што ён спаў.

Задаволіўшы сваю цікаўнасць на гэты конт, габрэй зрабіў асцярожны крок да дзвярэй і замкнуў іх. Потым ён — як здалося Оліверу, з нейкай схованкі пад падлогай — выцягнуў маленькую шкатулачку і далікатна паставіў яе на стол. Ён адкрыў яе, і ягоныя вочы заблішчалі. Ён падцягнуў да стала старое крэсла і сеў, узяў са шкатулкі цудоўны залаты гадзіннік, аздоблены бліскучымі дыяментамі.

— А каб вас, — сказаў габрэй, прыпадняўшы плечы з мярзотнай ухмылкай, якая перакрывіла ўвесь твар. — Разумныя, разумныя, сабакі! Трымаліся да апошняга! Ніхто не сказаў старому святару, дзе былі! Не данеслі на старога Фэджына! Ды і навошта ім? Гэта б не развязала вузла, гэтаксама як не адтэрмінавала б канца, ні на хвіліну. Не, не, не! Што за хлопцы! Што за хлопцы!

Мармычучы сабе пад нос нешта накшталт гэтага, габрэй зноў памясціў гадзіннік у месца захавання. Потым з той самай шкатулкі былі выцягнутыя і агледжаныя з не меншай увагай і павагай яшчэ з шэсць ці сем гадзіннікаў, акрамя іх, пярсцёнкі, бранзалеты, брошкі і іншыя упрыгожанні з такіх каштоўных матэрыялаў і такой цудоўнай работы, што Олівер нават аб адпаведных найменнях не меў ні найменшага ўяўлення.

Схаваўшы гэтыя цацкі, габрэй выняў іншую, такую маленькую, што яна змяшчалася на пучцы пальца. Напэўна, на ёй былі нейкія надпісы, таму што габрэй паклаў яе на стол і доўга ды пільна ўглядаўся, зацяніўшы рукой ад святла. Нарэшце ён схаваў яе, нібыта страціўшы надзею на поспех, і, адлегшы на спінку крэсла, прамармытаў: «Што гэта за цудоўная рэч — смяротная кара! Мёртвы ніколі не раскаецца. Мёртвы не раскажа раптам усім прыкрую гісторыю. Для такога занятку, як гэты, лепшай рэчы не прыдумаць! Пяцёх павесілі ў адзін шэраг, і нікога не засталося, каб завабіць у пастку ці ўцячы ў кусты!»

Калі габрэй вымаўляў гэтыя словы, яго чорныя бліскучыя вочы, што дагэтуль утаропленыя былі ў прастору перад сабой, спыніліся на твары Олівера; вочы хлопчыка з нямой цікаўнасцю фіксаваліся на габрэі, і, хаця пагляды іх сустрэліся толькі на адзін момант, гэтага было дастаткова, каб габрэй зразумеў, што за ім сачылі. Ён з ляскам зачыніў вечка шкатулкі, схапіў хлебны нож, які ляжаў на стале, і ўскочыў, апанаваны шалам. Ён увесь дрыжаў. Олівер, нягледзячы на спалох, заўважыў, як дрыжыць у паветры лязо нажа.

— Што такое! — закрычаў габрэй. — Чаму ты сочыш за мной? Чаму не спіш? Кажы! Хутка, калі хочаш жыць!

— Я не мог болей спаць, сэр, — адказаў няпэўна Олівер. — Мне вельмі шкада, калі я вам перашкодзіў.

— Ты не спаў ужо гадзіну? — дапытваўся габрэй, злосна гледзячы на хлопчыка.

— Не, зусім не, — адказваў Олівер.

— Упэўнены? — крыкнуў габрэй, гледзячы яшчэ больш злосна, чым раней, і прыняўшы пагрозлівую паставу.

— Клянуся, сэр, не, — прамовіў сур’ёзна Олівер. — Насамрэч не, сэр.

— Ну хопіць, хопіць, мілок, — сказаў габрэй, раптам вярнуўшыся да сваёй старой манеры. Паіграўшыся з нажом, ён паклаў яго на стол, быццам хацеў паказаць, што схапіў яго дзеля забавы.

— Я ведаю, так яно насамрэч і ёсць, мілок. Хацеў толькі напужаць цябе. А ты малайчына. Га, ты хлопец — во!

Габрэй, хіхікаючы, пацёр рукі, але потым з непакоем паглядзеў на шкатулку.

— Ну, міленькі мой, ці бачыў ты якія з гэтых цацачак, — прамовіў ён пасля невялікай паўзы, кладучы руку на шкатулку.

— Так, сэр, — адказаў Олівер.

— Але, — габрэй збялеў у твары. — Гэта... гэта мае рэчы, Олівер. Мая малая спадчына. Усё, з чаго я мушу жыць, у мае старыя гады. Людзі называюць мяне скнарам, мой мілок, толькі скнарам — вось і ўсё.

Олівер падумаў, што стары джэнтльмен, напэўна, зацяты скнара, калі ён, маючы столькі гадзіннікаў, жыве ў такой галечы, але потым яму прыйшло на розум, што фундаванне Махляра і астатніх хлопчыкаў, напэўна, каштавала яму шмат грошай, і Олівер паважліва паглядзеў на старога джэнтльмена і спытаў, ці можна яму ўстаць.

— Вядома, вядома, мой мілок, — адказаў стары джэнтльмен. — Уставай. Там у кутку, ля дзвярэй, стаіць збан з вадой. Прынясі яго сюды, і я табе, мой мілы, дам місу памыцца.

Олівер устаў, прайшоў пакоем з кута ў кут і затрымаўся на момант, каб падняць збан. Калі ён адвярнуўся, каб ісці назад, шкатулкі ўжо не было.

Ён толькі-толькі памыўся і на загад габрэя выліў місу за акно, як вярнуўся Махляр у суправаджэнні вельмі жвавага маладога сябра, якога Олівер бачыў з цыгарэтай учора ўвечары і які цяпер быў названы Оліверу афіцыйна як Чарлі Бэйц. Учацвярох яны селі снедаць; на сняданак была вяндліна, кава і гарачыя булачкі. Вяндліну і каву ў капелюшы прынёс Махляр.

— Добра, — сказаў габрэй, хітравата паглядзеўшы на Олівера і звяртаючыся да Махляра, — я спадзяюся, што вы гэтым ранкам папрацавалі, мае вы мілыя?

— Цяжка, — адказаў Махляр.

— Як валы, — дадаў Чарлі Бэйц.

— Малайцы, малайцы, — сказаў габрэй. — Што маеце, Махляр?

— Пару гаманцоў, — адказаў малады джэнтльмен.

— З пракладкай? — настойліва ўдакладніў габрэй.

— Як мае быць, — адказаў Махляр, вымаючы два гаманцы — адзін зялёны, другі чырвоны.

— Не такія цяжкія, як павінна быць, — сказаў габрэй, уважліва прагледзеўшы гаманцы, — але вельмі файныя і добра вырабленыя. Няслабы майстар, га, Олівер?

— Вельмі добры, сапраўды, сэр, — сказаў Олівер. На гэта містэр Чарльз Бэйц аглушальна зарагатаў, чым выклікаў вялікае здзіўленне Олівера, які ні ў чым, што адбылося, не бачыў аніякае прычыны для смеху.

— А што ў цябе? — звярнуўся Фэджын да Чарлі Бэйца.

— Выціралкі, — адказаў Мастэр¹ Бэйц і адразу выняў чатыры кішэнныя насоўкі.

— Добра, — прамовіў габрэй, з найвялікшай увагай аглядаючы іх, — яны вельмі здатныя, вельмі. Але ж ты іх не памеціў як мае быць, трэба будзе спароць голкай гэтыя меты. Мы навучым Олівера, як гэта рабіць. Га, Олівер? Ха-ха-ха!

— Калі ласка, навучыце, сэр, — сказаў Олівер.

— Ты хочаш рабіць насоўкі так лёгка, як Чарлі Бэйц, га, мой мілок? — сказаў габрэй.

— Сапраўды, вельмі хачу, каб вы мяне навучылі, сэр, — адказаў Олівер.

Мастэр Бэйц знайшоў у гэтым адказе нешта такое смешнае, што зноў зарагатаў. І гэты рогат ледзь не стаў прычынай яго заўчаснае смерці, таму што кава, якую ён піў, трапіла яму ў дыхальнае горла.

— Надта ж ён зялёны, — сказаў, ачомаўшыся, Чарлі і тым самым як бы прабачыў сваю нявыхаванасць.

Махляр нічога не сказаў, толькі раскудлаціў Оліверу рукой валасы так, што яны закрылі яму вочы, і паабяцаў, што той яшчэ паразумнее, пасля чаго стары джэнтльмен, які заўважыў, што Олівер пачынае чырванець, памяняў тэму размовы і спытаў, ці вялікі натоўп быў на экзекуцыі сёння ранкам. Гэта здзівіла хлопчыка яшчэ больш, таму што з адказаў абодвух можна было зразумець, што яны разам былі там, і Оліверу, зразумела, было няўцям, як гэта можна пры тым пры ўсім знайсці час і так шмат вырабіць.

Калі сняданак знік са стала, вясёлы стары джэнтльмен і абодва хлопчыкі распачалі вельмі дзіўную і незвычайную гульню, якая праходзіла наступным чынам: вясёлы стары джэнтльмен, паклаўшы ў адну кішэню сваіх штаноў табакерку, а ў другую — нататнік, гадзіннік — у кішэню камізэлькі (прычым ланцужок ад яго абвіваў шыю), прыкалоўшы да кашулі шпільку з фальшывым дыяментам і паклаўшы ў кішэню акулярніцу і насоўку, трушком хадзіў з палачкай туды-сюды па пакоі, капіруючы манеру старых джэнтльменаў, якія прагульваюцца вуліцамі ў любы час дня. Калі-нікалі ён спыняўся то ля агменя, то ля дзвярэй, падаючы выгляд, нібыта ён з усяе сілы разглядае вітрыны. У гэты час ён абавязкова азіраўся, баючыся злодзеяў, і па чарзе шлёпаў па ўсіх сваіх кішэнях, каб упэўніцца, што нічога не згубіў. І ўсё гэта так натуральна і камічна, што Олівер рагатаў, аж пакуль слёзы не пакаціліся па твары. Увесь гэты час хлопчыкі не адставалі ад яго, а калі ён азіраўся, то тыя гэтак спрытна знікалі з поля зроку, што нельга было ўсачыць. Нарэшце Махляр наступіў яму на нагу, а можа, і выпадкова за яго зачапіўся, а Чарлі Бэйц наскочыў на яго ззаду, і за гэты адзін момант яны паспелі зняць з яго табакерку, нататнік, гадзіннік, ланцужок, шпільку, насоўку, нават акулярніцу. Калі стары джэнтльмен адчуваў, у якой кішэні рука, то ён крычаў, у якой, і гульня пачыналася спачатку.

Калі гульня была паўтораная ўжо шмат разоў, да маладых джэнтльменаў наведаліся дзве маладыя лэдзі, адну звалі Бэт, а другую Нэнсі. У іх былі густыя валасы, закручаныя не вельмі акуратна ззаду; панчохі і чаравікі былі ў абедзвюх даволі неахайныя. Можа, яны і не надта былі прыгожыя, але колер твару быў што трэба, і выглядалі яны здаровымі і жыццярадаснымі. Яны паводзілі сябе вельмі разняволена і прыстойна, і Олівер вырашыў, што гэта вельмі мілыя дзяўчаты. Якімі, бясспрэчна, яны і былі.

Гэтыя наведвальніцы засталіся надоўга. Прынеслі віскі, таму што адна з маладых лэдзі паскардзілася, што ў яе ўнутры ўсё застыла, і пасля гэтага пачалася вельмі бойкая і павучальная гамонка. Нарэшце Чарлі Бэйц заявіў, што пара каваць капыты. Гэта, як здалося Оліверу, па-французску значыць ісці, у сэнсе выйсці, таму што адразу пасля гэтага Махляр, Чарлі і дзве маладыя лэдзі пайшлі ўсе разам: зычлівы стары габрэй прыхільна забяспечыў іх грашыма на выдаткі.

— Вось, мой мілок, — сказаў Фэджын. — Ці не файнае гэта жывоцце? Яны пайшлі на цэлы дзень.

— Яны зрабілі сваю работу, так, сэр? — запытаўся Олівер.

— Так, — сказаў габрэй. — Вось толькі хіба што падчас шпацыру ім яшчэ што-небудзь патрапіць, і яны не адмовяцца, можаш быць пэўным. — Бяры з іх прыклад, мілок, бяры з іх прыклад, — сказаў габрэй, стукаючы шуфлікам для вуголля па агмені, каб надаць сваім словам больш вагі. — Рабі ўсё, што яны табе загадаюць, і кіруйся ва ўсім іх парадамі, асабліва Махляровымі. Ён стане вялікім чалавекам. І з цябе таксама зробіць вялікага чалавека, калі ты будзеш браць з яго прыклад. Ці выглядае з маёй кішэні насоўка, мілок? — спытаўся габрэй раптам.

— Так, сэр, — сказаў Олівер.

— Паглядзім, ці зможаш ты выцягнуць яе так, каб я гэтага не адчуў. Так, як у гульні сёння ранкам.

Олівер адной рукой прытрымаў дно кішэні, а другой лёгкім рухам выкруціў насоўку з кішэні.

— Ужо выцягнуў? — крыкнуў габрэй.

— Вось яна, сэр, — сказаў Олівер, паказваючы насоўку.

— Ты разумны хлопчык, мой мілок, — сказаў гуллівы стары джэнтльмен, ухвальна гладзячы Олівера па галаве. — Ніколі не бачыў больш спрытнага хлопца. Вось табе шылінг. Калі ты будзеш так рабіць і надалей, то будзеш найвялікшым чалавекам нашага часу. А цяпер хадзем, я пакажу табе, як спорваць з насоўкі меты.

Олівер, падумаўшы, што габрэй, настолькі старэйшы за яго, павінен разбірацца ў гэтым лепш, паслухмяна пайшоў следам да стала і хутка зусім паглыбіўся ў сваю новую навуку.