Олівер Твіст

РАЗДЗЕЛ XXXVIII,

які дае справаздачу ў тым, што адбылося паміж містэрам і місіс Бамбл ды Манксам у час іхняй вечаровай сустрэчы

Быў цьмяны, душны, воблачны летні вечар. Хмары, якія паўзлі па небе цэлы дзень, цяпер згусціліся ў бруднаваты цалік, з якога ўжо пачыналі ападаць буйныя кроплі дажджу; выглядала на моцную навальніцу. Акурат у гэты час містэр і місіс Бамбл павярнулі з галоўнай вуліцы і ўзялі кірунак на невялічкую групу бязладна раскіданых напаўзруйнаваных дамкоў, якія месціліся прыкладна за паўтары мілі ад цэнтра горада ў лагчыне, паблізу ракі.

Рыззё, якое было на іх апранутае, мела на ўвазе дзве мэты: абараніць ад дажджу і не прыцягваць увагі дапытлівых вачэй. Муж трымаў у руках ліхтар, які, аднак, не свяціў, і трухаў на некалькі крокаў паперадзе, быццам хацеў даць магчымасць жонцы ступаць у яго глыбокія сляды: дарога была гразкая. Яны ішлі ў поўным маўчанні; час ад часу містэр Бамбл запавольваў хаду і паварочваў галаву, быццам хацеў упэўніцца, што ягоная спадарожніца яшчэ ідзе следам; потым, убачыўшы, што яна амаль наступае на пяты, ён паскараў хаду і яшчэ шпарчэй рушыў да месца прызначэння.

Рэпутацыя гэтага месца не выклікала сумненняў: даўно ўжо яно было вядомае як прытулак для розных нягоднікаў, бандзюгаў, якія рабілі выгляд, быццам жывуць са сваёй працы, а насамрэч падтрымлівалі існаванне галоўным чынам за кошт рабункаў і злачынстваў.

Гэта была купа ніцых хацін; некаторыя з іх былі пабудаваныя з розных цаглін, некаторыя — з пералежалага, паточанага чарвякамі карабельнага лесу. Яны збіліся ў кучу без аніякага парадку і ладу і большасцю сваёй месціліся за некалькі футаў ад берага ракі. Некалькі дзіравых чаўноў, выцягнутых на гразкі бераг і прымацаваных да нізкай сцяны, што аблямоўвала яго, а таксама вёслы і скруткі канатаў, якія валяліся там-сям на беразе, з першага пагляду наводзілі на думку, што насельнікі гэтых мізэрных хацін зарабляюць свой хлеб на рацэ, але больш уважлівы чалавек без цяжкасці мог прыйсці да пераканання, што гэты гнілы хлуд — не больш, чым прыкрыццё, і што ім наўрад ці хто-небудзь карыстаецца.

Пасярэдзіне гэтай купкі хацін, паблізу ад ракі, так што верхнія паверхі навісалі над ёй, стаяла вялікая будыніна, дзе раней была фабрыка. Калісьці яна, відаць, давала заробак насельнікам навакольных дамкоў, але даўно ўжо прыйшла ў заняпад. Пацукі, чарвякі і сырасць падтачылі палі, на якіх трымалася будыніна, і добрая яе частка ўжо апусцілася ў ваду; рэшта, схіліўшыся над цёмнай плынню, здавалася, адно чакала зручнага моманту, каб далучыцца да старой прыяцелькі і зведаць той самы лёс.

Менавіта перад гэтымі руінамі спынілася годная пара, калі загрукаталі першыя раскаты аддаленага яшчэ грому, і пачаўся моцны дождж.

— Гэта павінна быць дзесьці тут, — сказаў Бамбл, гледзячы на кавалак паперы ў руцэ.

— Гэй! — усклікнуў голас аднекуль зверху.

Містэр Бамбл падняў галаву і заўважыў чалавека, які па грудзі высунуўся з дзвярэй на другім паверсе.

— Пачакайце хвіліну, — сказаў чалавек. — Я зараз спушчуся.

Галава наверсе схавалася, і дзверы зачыніліся.

— Гэта ён? — спытала ў містэра Бамбла годная лэдзі.

Містэр Бамбл кіўнуў галавой.

— Тады помні пра тое, што я табе казала, — працягвала матрона, — і глядзі, не раскрывай шмат, бо яны цябе адразу падмануць.

Містэр Бамбл, які з прыгнечаным выглядам узіраўся на будынак, збіраўся якраз выказаць некаторыя сумненні ў тым, ці варта цяпер прыводзіць у выкананне іх план, як раптам з’явіўся Манкс. Ён адчыніў маленькія дзверы, побач з якімі стаялі містэр і місіс Бамбл, і даў ім знак увайсці.

— Заходзьце, не прымушайце мяне чакаць, — крыкнуў ён нецярпліва, тупнуўшы нагой.

Жанчына, якая спачатку вагалася, смела ўвайшла, не чакаючы далейшых запрашэнняў. Містэр Бамбл, які не то баяўся, не то саромеўся адставаць, пайшоў следам; відавочна, яму было не па сабе, і ён амаль страціў тую велічнасць, якая заўсёды была ягонай галоўнай рысай.

— Якога ліха вы стаялі там, пад дажджом? — спытаў Манкс, павярнуўшыся і звяртаючыся да Бамбла, пасля таго як зачыніў за ім на засаўку дзверы.

— Мы... мы толькі хацелі крыху астыць, — заікаючыся, адказаў той, і агледзеўся навокал.

— Астыць! — паўтарыў Манкс. — Нават усе дажджы, якія ішлі ці пройдуць, не змогуць загасіць таго пякельнага полымя, якое можа насіць у сабе чалавек. Нават і не думайце астыць так хутка — не выйдзе!

Зрабіўшы такую афарыстычную рэмарку, Манкс рэзка павярнуўся да матроны і скіраваў на яе такі пільны позірк, што тая, хоць і не была баязлівага характару, адвяла вочы і стаяла ўнурыўшыся.

— Дык гэта тая жанчына? — патрабавальна спытаў Манкс.

— Гм. Гэта тая жанчына, — адказваў містэр Бамбл, помнячы жончын наказ.

— Вы, пэўна, думаеце, што жанчыны не ўмеюць захоўваць таямніцы? — рашуча ўмяшалася матрона, гледзячы Манксу проста ў вочы.

— Адну таямніцу яны захоўваюць заўсёды, пакуль яна не адкрыецца, — з пагардай адказаў Манкс.

— І што ж гэта за таямніца? — у такім самым тоне спытала матрона.

— Гэта страта ўласнага добрага імя, — адказаў Манкс. — Значыць, калі жанчыне расказалі таямніцу, якая можа прывесці яе на катаргу або шыбеніцу, я не баюся, што яна яе раскажа. Разумееце?

— Не, — адказала матрона, злёгку пачырванеўшы.

— А як жа! — сказаў Манкс. — Куды ўжо вам зразумець!

Ён паглядзеў на абоіх не то змрочна, не то насмешліва, зноў даў знак ісці следам і перасёк пакой, даволі вялікі, але з нізкай столлю. Ён ужо пачаў быў падымацца па стромкай лесвіцы, якая была падобная на прыстаўную і вяла ў калідор другога паверха, як тут адтуліну ўверсе асвяціла бліскавіца, і сакрушальны ўдар перуна скалануў напаўразбураны дом да падвалінаў.

— Вы чуеце? — крыкнуў ён, адхіснуўшыся. — Чуеце? Грыміць! Грукоча так, быццам рэха ідзе з тысячы пячор, дзе хаваюцца ад гневу д’яблы. Ненавіджу гэты гук!

Колькі хвілін ён маўчаў, потым раптам адняў рукі ад твару, і містэр Бамбл з невыразным жахам убачыў, што твар Манкса перакрывіўся нейкай грымасай і спалатнеў.

— Не звяртайце ўвагі, гэтыя прыпадкі бываюць у мяне часам, — сказаў Манкс, заўважыўшы рэакцыю Бамбла, — іх можа спрычыніць і гром. Усё ўжо прайшло.

Сказаўшы гэта, ён падняўся па лесвіцы, хутка зачыніў аканіцы ў пакоі, куды ўвайшоў, апусціў ліхтар, які вісеў на канцы вяроўкі з блокам, перакінутай цераз адну з масіўных бэлек столі. Цьмянае святло ліхтара акрэсліла з цемры стары стол і тры крэслы побач з ім.

— А цяпер, — зазначыў Манкс, калі ўсе трое ўселіся, — чым хутчэй мы зоймемся справай, тым лепш. Жанчына ведае, пра што будзе размова?

Пытанне было адрасаванае містэру Бамблу, але жонка ягоная папярэдзіла адказ, адрапартаваўшы, што яна ведае ўсё ў дэталях.

— Ці праўду казаў ён, быццам вы былі ля той старой порхаўкі, якая памерла, і перад смерцю яна нешта вам сказала...

— Пра маці хлопчыка, якога вы згадвалі, — перапыніла яго матрона. — Так.

— Пытанне першае: якога роду гэта была інфармацыя?

— Гэта ўжо другое пытанне, — адказала вельмі разважліва жанчына. — Першае пытанне — гэта колькі каштуе інфармацыя.

— Хто, пад халеру, можа сказаць колькі, не ведаючы, якога яна кшталту? — запытаўся Манкс.

— Лепш за вас — ніхто, і я ў гэтым перакананая, — заявіла місіс Бамбл, якая не мела такой заганы, як нясмеласць, што без сумнення мог засведчыць яе супольнік.

— Гм, — шматзначна, з выглядам вялікай зацікаўленасці прамовіў Манкс, — значыць, інфармацыя гэтая можа вывесці на грошы?

— Можа быць, — быў сціслы адказ.

— З яе нешта знялі, — сказаў Манкс, — нейкую рэч, якая была на ёй, нешта.

— Лепш прызначце кошт, — перапыніла яго місіс Бамбл. — Я пачула дастаткова і ведаю, што вы якраз тая асоба, з якой трэба размаўляць.

Містэр Бамбл, якога яго лепшая палова да гэтага часу не дапускала да ўдзелу ў валоданні таямніцай больш, чым тады, калі ён упершыню пра яе пачуў, слухаў гэты дыялог, выцягнуўшы шыю і вырачыўшы вочы; ён пераводзіў пагляд з жонкі на Манкса і наадварот з выглядам цалкам агаломшаным, і агаломшанасць гэтая яшчэ ўзмацнілася, калі Манкс злосна запытаўся, колькі яны з яго хочуць за раскрыццё таямніцы.

— Колькі? — спытала жонка гэтаксама сабрана, як і раней.

— Можа быць, ніколькі, а можа быць, фунтаў дваццаць, — адказаў Манкс. — Кажыце, я сам вызначу, колькі.

— Дадайце да названай сумы яшчэ пяць фунтаў. Дайце мне дваццаць пяць фунтаў золатам, — працягвала жанчына, — і я раскажу вам усё, што ведаю. Аднак раскажу толькі тады, калі атрымаю грошы.

— Дваццаць пяць фунтаў! — сказаў Манкс, адкінуўшыся на спінку крэсла.

— Я сказала ясна, — азвалася місіс Бамбл. — Да таго ж, гэта невялікая сума.

— Невялікая за нейкую там таямніцу, якая, можа стацца, і пені не вартая, калі будзе раскрытая! — нецярпліва ўсклікнуў Манкс. — Да таго ж, яна пахаваная ўжо дванаццаць ці больш гадоў таму.

— Такія рэчы захоўваюцца добра і, як добрае віно, часта з бегам часу падвойваюць свой кошт, — адказвала матрона, усё яшчэ захоўваючы паставу абсалютнага спакою. — Што да пахавання, то ёсць рэчы, якія могуць праляжаць дванаццаць тысяч або мільёнаў гадоў — колькі, не ведаем ні я, ні вы, — і расказаць цікавыя, дзіўныя гісторыі!

— А што, калі я аддам грошы марна? — няпэўна спытаў Манкс.

— Вы зможаце лёгка забраць іх назад, — адказала матрона. — Я ўсяго толькі жанчына, я адна тут, без абароны.

— І не адна, мая даражэнькая, і не без абароны, — паважна ўставіў містэр Бамбл дрыготкім ад страху голасам. — Я з табой, мая дарагая. Акрамя таго, — працягваў містэр Бамбл, стукаючы зубамі, — містэр Манкс занадта джэнтльмен, каб учыніць гвалт прыходскім асобам. Містэр Манкс, мая дарагая, усведамляе, што я ўжо не малады, што, вобразна кажучы, крыху адцвіў, але містэр Манкс, без сумнення, ведае, мая дарагая: калі мяне разварушыць, то я магу стаць асобай вельмі рашучай і даволі моцнай. Разварушыць мяне трэба, хоць крышку, вось і ўсё.

З гэтымі словамі містэр Бамбл зрабіў кволую спробу з палымянай рашучасцю забраць ліхтар, але па яго спалоханым твары, па кожнай рысачцы яго выразна было бачна, што яго і сапраўды трэба разварушваць, і разварушваць нямала, перш чым ён распачне якія-небудзь агрэсіўныя дзеянні, — зразумелым чынам, калі гэтыя дзеянні не скіраваныя супраць беднякоў або асоб, спецыяльна натрэніраваных для гэтых мэтаў.

— Ты дурань, — сказала місіс Бамбл. — Лепш бы ты трымаў язык за зубамі.

— Лепш бы ён выразаў яго наогул перад тым, як ісці сюды, калі не можа гаварыць цішэй! — змрочна сказаў Манкс. — Ён што, ваш муж?

— Ён мой муж, — хіхікнуўшы, пацвердзіла жанчына.

— Я адразу так і падумаў, — сказаў Манкс, адзначыўшы, як злосна зіркнула жанчына на свайго сужэнца. — Тым лепш. Мне спакайней мець справу з дваімі, ведаючы, што яны аб’яднаныя адным інтарэсам. Я сур’ёзна кажу. Глядзіце!

З гэтымі словамі ён засунуў руку ў кішэню, выцягнуў адтуль парусінавы гаманец, адлічыў дваццаць пяць фунтаў і падсунуў іх у бок жанчыны.

— Забірайце іх. А калі перастане грымець гэты пракляты гром, які, нутром чую, збіраецца над дахам, паслухаем вашу гісторыю.

Гром і насамрэч як быццам бы набліжаўся і грымеў амаль над самымі іхнімі галовамі; калі ён заціх, Манкс падняў галаву і нахіліўся крыху наперад, гатовы слухаць, што раскажа місіс Бамбл. Твары траіх амаль датыкаліся, бо абодва мужчыны схіліліся над сталом, каб лепш чуць, а жанчына таксама нахілілася ўперад, каб было чуваць яе шэпт. Цьмянае святло ліхтара, якое падала проста на іх, узмацняла трывожную бледнасць іхніх твараў, і яны ў атачэнні панурага змроку сталі зусім падобнымі на прывідаў.

— Калі памірала гэтая жанчына, — мы яе звалі старой Сэлі, — мы былі толькі ўдзвюх, — пачала матрона.

— Там не было больш нікога? — такім самым глухім шэптам запытаўся Манкс. — Ніякай старой руіны, ідыёта якога-небудзь у іншым ложку? Нікога, хто мог бы пачуць або як-небудзь здагадацца?

— Ні душы, — адказвала жанчына. — Мы былі адны. Толькі я была каля цела, калі наступіла смерць.

— Добра, — сказаў Манкс, пільна на яе гледзячы, — далей.

— Яна казала пра маладую асобу, — працягвала далей матрона, — якая колькі гадоў таму нарадзіла дзіця не толькі ў тым самым пакоі, але і на тым самым ложку, на якім яна цяпер памірала.

— Няўжо! — з трымценнем прамовіў Манкс і азірнуўся праз плячо. — Халера! Вось жа бываюць супадзенні!

— Дзіця было не кім іншым, як хлопчыкам, імя якога вы называлі ўчора ўвечары, — тут матрона безуважна паказала галавой у бок свайго мужа, — служанка абрабавала ягоную маці.

— Яшчэ пры жыцці? — спытаў Манкс.

— Ужо мёртвую, — адказвала жанчына, крыху ўздрыгануўшыся. — Яна скрала з трупа, ледзь тая паспела памерці, рэч, якую маці перад смерцю заклінала зберагчы дзеля свайго дзіцяці.

— Яна прадала яе? — у роспачы выгукнуў Манкс. — Прадала яна яе ці не? Дзе? Калі? Каму? Як даўно?

— Яна ўжо з вялікай цяжкасцю сказала мне, што яна зрабіла, — прамовіла матрона. — Потым яна ўпала на ложак і памерла.

— Не сказаўшы больш нічога? — усклікнуў Монк голасам, які здаваўся яшчэ больш злосным таму, што быў прыцішаны. — Гэта хлусня! Са мной жарты дрэнныя. Яна сказала больш. Я з вас абоіх душу выму, але даведаюся, што яна сказала яшчэ.

— Яна не прамовіла больш ні слова, — сказала жанчына, якая, відавочна, зусім не спалохалася (што да містэра Бамбла, дык з ім усё было якраз наадварот) пагрозаў дзіўнага чалавека, — але яна адной рукой моцна ўчапілася ў мой халат, і калі я ўбачыла, што яна памерла, я вызвалілася ад яе рукі, і ў ёй, у руцэ, аказаўся брудны абрывак паперы.

— На якім было напісана... — уставіў Манкс, схіліўшыся да жанчыны.

— Нічога на ім не было напісана, — адказала жанчына. — Гэта быў дублікат закладной з ламбарда.

— Закладной на што? — дапытваўся Манкс.

— На ўсё свой час. Зараз скажу, — працягвала жанчына. — Думаю, што яна спачатку трымала каштоўную рэч у сябе, спадзеючыся як-небудзь збыць яе з выгадай, а потым заклала яе ў ламбард і ашчаджала або збірала грошы, каб год за годам сплачваць ліхвяру працэнты і такім чынам захаваць рэч. Каб надарылася якая-небудзь нагода, яна тую рэч магла б адразу выкупіць. Але з гэтага нічога не атрымалася, і яна, як я ўжо вам расказвала, памерла з гэтай зацёртай, бруднай цыдулкай у руках. Тэрмін закладу сыходзіў праз два дні. Я таксама падумала, што з часам што-небудзь можа з гэтага выйсці, і выкупіла заклад.

— Дзе ён цяпер?

— Вось ён, — адказала жанчына.

Быццам спяшаючыся пазбавіцца ад драбніцы, яна кінула на стол маленькі лайкавы гаманец, у якім ледзьве мог памясціцца французскі гадзіннік. Манкс схапіў яго і адкрыў дрыготкімі рукамі. У ім быў маленькі залаты медальён; у медальёне былі дзве пасмы валасоў і просценькі заручальны пярсцёнак.

— На ім знутры выгравіравана імя «Агнэс», — сказала жанчына. — Пакінуты прагал для прозвішча, а потым ідзе дата, прыкладна на год менш, чым дата нараджэння дзіцяці. Гэта мне ўдалося высветліць.

— І гэта ўсё? — сказаў Манкс, нецярпліва і дакладна вывучыўшы змесціва гаманца.

— Усё, — быў адказ жанчыны.

Містэр Бамбл глыбока ўздыхнуў, як быццам ён быў задаволены, што гісторыя ўжо закончылася, і не запатрабавалі назад дваццаць пяць фунтаў. Цяпер ён нарэшце наважыўся і выцер кроплі поту, якія адна за адной сцякалі па ягоным носе падчас усяго дыялога.

— Я нічога не ведаю пра гэтую гісторыю, акрамя таго, пра што магу здагадвацца, — сказала жанчына пасля кароткай паўзы, звяртаючыся да Манкса. — І я не хачу больш нічога ведаць. Так спакойней. Але можна мне задаць вам два пытанні?

— Можна, — адказаў Манкс з пэўным здзіўленнем, — а вось адкажу я на іх ці не — гэта само па сабе пытанне.

— Разам іх будзе тры, — заўважыў містэр Бамбл, спрабуючы пажартаваць.

— Ці з’яўляецца гэтая рэч тым, што вы спадзяваліся ад мяне атрымаць? — пацікавілася матрона.

— Так, — адказаў Манкс. — Другое пытанне!

— Што вы мяркуеце зрабіць з ёю? Ці не думаеце вы скарыстаць яе як-небудзь супраць мяне?

— Ніколі, — азваўся Манкс. — Ні супраць вас, ні супраць сябе. Глядзіце сюды. Але не падыходзьце, а то на вашае жыццё не паставіш у заклад і саломіны!

Сказаўшы гэта, ён раптам адсунуў убок стол, тузануў за жалезнае кольца ў падлозе і адкінуў вечка вялікага люка, які расчыніўся адразу каля ног містэра Бамбла, так што той з вялікай паспешлівасцю адступіў на некалькі крокаў назад.

— Загляніце ўніз, — сказаў Манкс, апускаючы ў прагал ліхтар. — Ды не бойцеся. Я даўно ўжо мог бы спусціць вас уніз, калі вы тут сядзелі, каб меў такое жаданне.

Падбадзёраная такім чынам, матрона наблізілася да краю, і нават містэр Бамбл, якога даймала цікаўнасць, насмеліўся зрабіць тое самае. Унізе імкліва сплывала вада; плынь пасля залевы набрала сілы, і ўсе гукі губляліся ў рокаце, з якім яна набягала на зялёныя ад водарасцяў палі. Калісьці тут быў вадзяны млын. Плынь, пенячыся і віруючы вакол некалькіх гнілых слупоў і рэшткаў машын, з яшчэ большай магутнасцю імкнула наперад, пазбавіўшыся ад перашкодаў, якія марна спрабавалі замінаць яе накату.

— Калі ўкінуць сюды цела чалавека, то дзе яно будзе заўтра на ранак? — запытаўся Манкс, разгойдваючы ліхтар у цемры.

— Міль дванаццаць уніз па цячэнні, і пашкуматанае на кавалкі, — уздрыгваючы пры гэтай думцы, адказаў містэр Бамбл.

Манкс выняў з-за пазухі паспешліва схаваны там у свой час гаманец, прывязаў яго да свінцовага грузу, які калісьці быў часткай нейкай машыны, і кінуў у раку. Груз крута, як ігральная костка, нырцануў уніз, з ледзьве чутным усплёскам рассёк ваду і знік.

Тройца пераглянулася. Здавалася, што ўсе сталі больш вольна дыхаць.

— Вось так вось, — сказаў Манкс, завальваючы вечка, якое з цяжкім грукам упала на месца. — Калі мора і аддасць калісьці сваіх нябожчыкаў, як гэта пішуць у кнігах, то золата і срэбра, а таксама гэтую драбязу яно захавае. Размаўляць нам больш няма пра што, пара закончыць гэтае прыемнае спатканне.

— Чыстая праўда, — адразу адгукнуўся містэр Бамбл.

— І трымайце язык за зубамі, — пагрозліва паглядзеўшы на яго, сказаў Манкс. — За вашу жонку я не баюся.

— Можаце паспадзявацца на мяне, малады чалавек, — паважна адказваў містэр Бамбл, з паклонамі прасоўваючыся спінай наперад да лесвіцы. — Дзеля ўсіх нас і дзеля мяне самога, разумееце, містэр Манкс?

— Дзеля вас, разумею, — азваўся Манкс. — Запаліце свой ліхтар і звальвайце адсюль так хутка, як толькі можаце.

На шчасце для містэра Бамбла, размова закончылася на гэтым месцы, інакш ён, не перастаючы выштукоўваць паклоны, дайшоў бы да лесвіцы, побач з якой ён ужо знаходзіўся, і непазбежна абрынуўся б старчаком у пакой на першым паверсе. Ён запаліў свой ліхтар ад таго, які Манкс адвязаў ад вяроўкі і трымаў у руцэ, і без якіхсьці спробаў працягваць размову пачаў спускацца па лесвіцы. Следам за ім пайшла жонка. Манкс замыкаў шэсце, спыніўшыся на хвілінку на лесвіцы і ўслухаўшыся, ці не чуваць яшчэ чаго-небудзь, акрамя стуку кропель дажджу знадворку і бурлення вады.

Пакой на першым паверсе яны перасеклі памалу, асцярожна, бо Манкс уздрыгваў, калі бачыў хоць які цень; містэр Бамбл трымаў свой ліхтар у фуце над падлогай ды ішоў не толькі з найвялікшай асцярожнасцю, але і з дзіўнай лёгкасцю для такога мажнага джэнтльмена, якім ён быў, і нервова азіраўся навокал, ці няма дзе патайных люкаў. Манкс ціха адамкнуў і адчыніў дзверы, праз якія яны ўвайшлі. Сужэнцы абмяняліся з таямнічым сваім знаёмцам адно толькі кіўком і апынуліся ў цемры пад дажджом.

Як толькі яны пайшлі, Манкс, які, здавалася, меў непераадольную антыпатыю да адзіноты, паклікаў хлопчыка, які быў дзесьці ўнізе, загадаў яму ісці паперадзе і свяціць і вярнуўся ў пакой, адкуль толькі што выйшаў.