Олівер Твіст

РАЗДЗЕЛ ХХХ

апавядае пра тое, што падумалі пра Олівера яго новья наведвальнікі

Няспынна запэўніваючы, што яны будуць прыемным чынам здзіўленыя, калі ўбачаць злачынцу, доктар узяў руку маладой лэдзі і прасунуў яе пад локаць сваёй; свабодную руку ён прапанаваў місіс Мэйлі і велічна, з годнасцю павёў іх уверх па лесвіцы.

— А цяпер, — ціха сказаў ён, асцярожна паварочваючы ручку дзвярэй, — паслухаем, што вы скажаце наконт гэтага. Ён няголены, але праз тое зусім не выглядае страшным. Але пачакайце! Я мушу паглядзець, ці можа ён прымаць наведвальнікаў.

Доктар прайшоў наперад і зазірнуў у пакой. Потым даў знак, што лэдзі могуць зайсці, зачыніў за імі дзверы і асцярожна адкінуў полаг ложка. На ім замест сапселага, акрутнага зладзея, якога яны чакалі ўбачыць, ляжала дзіця, змучанае болем, выпетралае. Хлопчык спаў. Параненая рука яго была прыбінтаваная да шыны і да грудзей, галава спачывала на другой руцэ, напалову закрытай доўгімі валасамі, што рассыпаліся па падушцы.

Годны джэнтльмен гэтак з хвіліну трымаў полаг у руцэ і моўчкі глядзеў на хлопчыка. Пакуль ён назіраў за пацыентам, маладая лэдзі праслізнула міма яго, прысела на крэсла збоку ложка іадкінула Оліверавы валасы з ягонага лба. Калі яна нахілялася над ім, яму на лоб упала некалькі яе слязінак.

Хлопчык паварушыўся і ўсміхнуўся ўва сне, як быццам гэтая праява жалю і спачування навеяла яму прыемны сон любові і патолі, якіх ён ніколі не ведаў; так лагодная музыка, цурчанне вады ў цішыні, водар кветкі або нават згадка пра знаёмае слова часамі выклікаюць раптоўны няпэўны ўспамін пра тое, чаго ў гэтым жыцці ніколі не было і што знікае, як дыханне, абуджанае нейкай кароткай думкай пра больш шчаслівае існаванне, якое прамінула ўжо даўно і якое нельга выклікаць ва ўяўленні, спецыяльна напружваючы дзеля гэтага свой розум.

— Што гэта значыць? — усклікнула старэйшая лэдзі. — Гэтае беднае дзіця не магло быць памагатым рабаўнікоў.

— Зло знаходзіць прыстанак у многіх храмах, — сказаў лекар, захінаючы полаг. — І хто можа сказаць, што яму не служыць прытулкам прыгожая абалонка?

— Але каб у такім узросце! — усклікнула Роз.

— Мая мілая маладая лэдзі, — зазначыў доктар, роспачна хітаючы галавой, — злачынства, як і смерць, не ёсць наканаваннем толькі старых і нямоглых. Надта часта яе ахвярамі становяцца людзі маладыя і не самыя горшыя.

— Але ж, сэр... о, вы сапраўды думаеце, што гэты мілы хлопчык быў добраахвотным супольнікам адкідаў грамадства? — спытала Роз.

Лекар патрос галавой, выглядам сваім паказваючы, што, на жаль, гэта магчыма. Потым ён заўважыў, што іх размова можа разбудзіць пацыента, і павёў абедзвюх дам у сумежны пакой.

— Але нават калі ён быў замешаны ў рабаўніцтве, — працягвала Роз, — падумайце, які ён яшчэ маленькі, падумайце, што ён, магчыма, ніколі не ведаў матчынай ласкі, быў беспрытульным, можа, нават спазнаў біццё, а можа, голад загнаў яго ў асяродак людзей, якія прымусілі яго пайсці на злачынства. Цётухна, мілая цётухна, дзеля Бога, падумайце пра гэта, перш чым вы дасце ім упекчы гэтае хворае дзіця ў турму, дзе ў любым выпадку будуць пахаваныя ўсе надзеі на яго выпраўленне. О! Вы любіце мяне, вы ведаеце, што дзякуючы вашай дабрыні і любові яніколі не адчувала таго, што ў мяне няма бацькоў, але я магла спазнаць гэта і быць такой самай бездапаможнай, безабароннай, як гэты бедны хлопчык. Дык пашкадуйце яго, пакуль не позна!

— Любая мая, — сказала старэйшая лэдзі, прыціскаючы да грудзей дзяўчыну, якая залілася слязьмі, — няўжо ты думаеш, што я зачаплю хоць адзін валасок на яго галаве?

— О не! — узрушана сказала Роз.

— Не, — сказала старая лэдзі з унутраным хваляваннем, — я не пакрыўджу яго. Жыццё маё ўжо на схіле, і я стараюся быць міласэрнай да людзей, бо спадзяюся, што яны будуць міласэрнымі да мяне. Што магу я зрабіць, каб выратаваць яго, сэр?

— Трэба падумаць, мэм, — адказаў доктар, — трэба падумаць.

Містэр Лосбэрн засунуў рукі ў кішэні і зрабіў некалькі кругоў

па пакоі; пры гэтым ён часта спыняўся, балансаваў на дыбачках і пагрозліва хмурыў бровы. Пасля шэрагу воклічаў кшталту «О, нарэшце я прыдумаў!» або «Не, не пойдзе» і адпаведнага ўзнаўлення шпацыраў па пакоі ды насуплівання броваў ён нарэшце канчаткова спыніўся і сказаў наступнае:

— Я думаю, што калі вы дасце мне санкцыю на допыт з асаблівай пільнасцю Джайлса і гэтага хлопчыка Брытлза, то я змагу развязаць гэтую праблему. Я ведаю, што Джайлс — верны слуга і даўно ў вас працуе, але вы можаце знайсці тысячу спосабаў не пакрыўдзіць яго і да таго ж аддзячыць яму за трапную стральбу. Вы не маеце нічога супраць?

— Калі няма ўжо іншага спосабу выратаваць дзіця, — адказала місіс Мэйлі.

— Не, няма, — даў адказ доктар. — Даю вам слова, ніводнага.

— Тады мая цётухна надае вам усе паўнамоцтвы, — сказала Роз,

усміхаючыся праз слёзы, — але малю вас, не будзьце з гэтымі небаракамі залішне строгім.

— Здаецца, вы думаеце, — заўважыў доктар, — што сёння схільныя да жорсткасці ўсе, акрамя вас, міс Роз. Магу толькі спадзявацца дзеля дабра тых з пакаленняў мужчын, якія сёння ўзрастаюць, што першы годны малады чалавек, які будзе апеляваць да вашага спачування, знойдзе ў вашым сэрцы гэткі самы чуллівы і спаважны водгук. І я хацеў бы быць юнаком, каб тут і сёння скарыстацца з такой нагоды.

— Вы гэткае ж вялікае дзіця, як той самы Брытлз, — пачырванеўшы, адказала Роз.

— Ну што ж, — смеючыся, азваўся доктар, — гэта не такі ўжо цяжкі выпадак. Але вернемся да хлопчыка. Далей будзе самы важны пункт нашага пагаднення. Я мяркую, што праз гадзіну ці дзве ён прачнецца, і хоць я сказаў гэтаму тупагаловаму канстэблю, які сядзіць унізе, што хлопчыка нельга ні пераносіць, ні размаўляць з ім без рызыкі для яго жыцця, я думаю, што мы зможам пагутарыць з ім без апаскі. Стаўлю ўмову: я паразмаўляю з ім у вашай прысутнасці, і калі з яго слоў ваш цвярозы розум зробіць выснову, што ён непапраўна сапсаваны (што вельмі проста можа быць), то яго трэба будзе пакінуць на волю лёсу, і я не буду ўмешвацца больш ні ўва што.

— О не, цётухна! — папрасіла літасці Роз.

— О так, цётухна! — сказаў доктар. — Дык што, згода?

— Ён не можа быць непапраўным злодзеем, — сказала Роз. — Гэта выключана.

— Вельмі добра, — заўважыў доктар. — Тым больш ёсць падставы прыняць маю прапанову.

Нарэшце дамова была заключаная, і абодва бакі пачалі з нецярпеннем чакаць, калі Олівер прачнецца.

Цярпенне абедзвюх лэдзі мусіла зазнаць выпрабаванне большае, чым прадказваў містэр Лосбэрн, — гадзіна мінала за гадзінай, а хлопчык усё яшчэ моцна спаў. Настаў ужо вечар, калі добрасардэчны доктар прынёс ім вестку, што Олівер дастаткова аднавіў свае сілы для таго, каб з ім можна было паразмаўляць. Ён сказаў таксама, што хлопчык яшчэ вельмі хворы і аслабелы ад страты крыві, але яму так моцна хацелася нешта выказаць, што доктар палічыў за лепшае даць яму такую магчымасць сёння, а не чакаць наступнага ранку і больш істотнага паляпшэння ў стане малога.

Суразмоўе працягвалася доўга. Олівер падрабязна расказаў ім пра сваё жыццё; часта ён мусіў спыняцца, каб пераадолець боль і недахоп сілаў. Невясёлая гэта была гісторыя; слабыголас знясіленага хлапчаняці ў цёмным пакоі апісваў цэлы шэраг крыўдаў і бед, якія ўчынілі яму жорсткія людзі. О, калі б мы, прыгнятаючы і зневажаючы сваіх бліжніх, хоць аднойчы задумаліся над цёмнай праявай людскіх заганаў, якія, быццам цяжкія, набрынялыя воблакі, падымаюцца ў неба, падымаюцца павольна, але няўхільна, каб потым абрынуць на нашыя галовы помсту! Што засталося б тады ад крыўды і абраз, ад пакут, галечы, жорсткасці і несправядлівасці, якія прыносіць з сабой кожны новы дзень нашага жыцця?

У той вечар над падушкай Олівера луналі пяшчота і спагада, добрыя рукі папраўлялі яе. Ён пачуваўся спакойным і шчаслівым і мог бы памерці без усялякага пратэсту.

Калі лёсавызначальная размова падышла да заканчэння, і Олівер зноў пачаў засынаць, доктар выцер вочы, дакараючы іх адначасова за слабасць, і спусціўся ўніз, каб распачаць дзеянні супраць містэра Джайлса. У гасцёўні ён нікога не знайшоў, і яму падумалася, што ён зможа дасягнуць большых поспехаў, калі распачне дзеянні на кухні. Такім чынам, доктар рушыў на кухню.

Тут у ніжняй палаце хатняга парламента сабраліся служанкі, містэр Брытлз, містэр Джайлс, літавальшчык (які ў якасці ўзнагароджання за паслугі атрымаў запрашэнне харчавацца да канца дня) і канстэбль. Апошні джэнтльмен меў вялікае жазло, вялікую галаву, буйныя рысы твару і вялікія паўботы, і выдаваў ён на чалавека, які выпівае адпаведную колькасць элю; так яно і было насамрэч.

На кухні ўсё яшчэ абмяркоўваліся падзеі мінулай ночы. Калі доктар увайшоў, містэр Джайлс распісваў сваю вытрымку, а містэр Брытлз пацвярджаў усё сказанае яшчэ да таго, як яго начальнік паспяваў што-небудзь толкам фармуляваць.

— Працягвайце, — махнуў рукой доктар.

— Дзякуй, сэр, — сказаў містэр Джайлс. — Місіс распарадзілася, каб мне выдалі элю, а паколькі я німала не быў схільны ісці ў свой пакойчык, то вось сяджу тут у кампаніі і п’ю свой эль разам з усімі.

Спачатку Брытлз, а потым і ўсе іншыя лэдзі і джэнтльмены ціха выразілі задавальненне тым, што містэр Джайлс ашчаслівіў іх сваёй прысутнасцю. Містэр Джайлс паблажліва агледзеўся па баках, быццам гаворачы, што пакуль яны будуць паводзіць сябе прыстойна, ён іх не пакіне.

— Як пачуваецца пацыент сёння, сэр? — пацікавіўся Джайлс.

— Так сабе, — адказваў доктар. — Баюся, містэр Джайлс, што вы трапілі ў непрыемную гісторыю.

— Спадзяюся, вы не хочаце сказаць, — прамовіў, дрыжучы, містэр Джайлс, — што ён памірае. Калі б гэта здарылася, я ніколі сабе не дараваў бы. Ніводнага хлопчыка я не згадзіўся б загубіць, нават вось Брытлза, нават за ўсе каштоўныя сервізы Каралеўства.

— Пра гэта пакуль няма размовы, — таямніча прамовіў доктар. — Містэр Джайлс, вы пратэстант?

— Спадзяюся, сэр, так, — заікаючыся, прамовіў Джайлс і пабялеў у твары.

— А вы, малады чалавек? — спытаў доктар, рэзка павярнуўшыся да Брытлза.

— Божа мой, сэр, — адказваў, моцна здрыгануўшыся, Брытлз, — я — як і містэр Джайлс, сэр.

— Тады скажыце мне абодва, — працягваў доктар, — абодва! Ці гатовыя вы паказаць пад прысягай, што хлопчык наверсе — гэта той самы хлопчык, якога прасунулі ў дом праз маленькае акно мінулай ноччу? Кажыце! Мы слухаем!

Доктар, якога ўсе лічылі адным з самых рахманых людзей на зямлі, запатрабаваў гэта такім пагрозлівым тонам, што Джайлс і Брытлз, узбадзёраныя элем, аслупянеўшы, утаропіліся адзін у аднаго.

— Калі ласка, канстэбль, звярніце ўвагу на гэты адказ! — працягваў доктар, з важным выглядам трасучы ўказальным пальцам і стукаючы ім па пераноссі, каб як мага болей абудзіць праніклівасць гэтага годнага джэнтльмена. — Зараз мы, напэўна, нешта даведаемся.

Канстэбль пастараўся надаць сабе як мага больш мудры выгляд і ўзяў сваё жазло, якое марнела ў кутку ля каміна.

— Вы бачыце, што гэта простае пытанне апазнання асобы, — сказаў доктар.

— Так яно і ёсць, сэр, — адказаў канстэбль, моцна закашляўшыся, бо паспяшаўся праглынуць свой эль, і частка яго палілася яму не ў тое горла.

— Вось уломваюцца ў дом, — працягваў доктар, — і двое мужчын скрозь парахавы дым у стане трывогі, у цемры на момант заўважаюць хлопчыка. А наступным ранкам нейкі хлопчык падыходзіць да таго самага дома, і толькі таму, што яго рука перавязаная, гэтыя мужчыны груба хапаюць яго, падвяргаючы яго жыццё вялікай небяспецы, і клянуцца, што ён злодзей. Цяпер паўстае пытанне, можна іхнія паводзіны апраўдаць гэтым фактам ці не, а калі не, то ў якую сітуацыю яны сябе ставяць?

Канстэбль з мудрым выглядам кіўнуў галавой. Ён сказаў, што калі гэта не законнае пытанне, то ён хацеў бы ведаць, што гэта такое.

— Я пытаю вас яшчэ раз, — грымнуў доктар, — ці можаце вы ганаровай клятвай прысягнуць, што гэта той самы хлопчык?

Брытлз нерашуча паглядзеў на містэра Джайлса; містэр Джайлс нерашуча паглядзеў на містэра Брытлза; канстэбль прыставіў руку да патыліцы, каб знайсці адказ. Абедзве жанчыны і літавальшчык нахіліліся ўперад, каб не прапусціць адказу, а доктар пільна азіраўся ва ўсе бакі. Раптам каля брамы пачуўся гук званочка і ў той самы момант — стук колаў.

— Паліцэйскія! — усклікнуў Брытлз, відавочна ажывіўшыся.

— Што такое? — азваўся доктар, спалохаўшыся ў сваю чаргу.

— Агенты з Боў-стрыт, сэр, — адказаў Брытлз і ўзяў свечку. —

Мы з містэрам Джайлсам паслалі па іх сёння зранку.

— Што?! — закрычаў доктар.

— Так! — сказаў Брытлз. — Я паслаў з адным кучарам вестку пра тое, што здарылася, і гэта дзіва, што яны так спазніліся, сэр.

— Вы паслалі, вы... Каб вас трасца ўзяла... з такімі карэтамі, якія ледзьве едуць, вось і ўсё! — сказаў доктар і выйшаў з кухні.