Олівер Твіст

РАЗДЗЕЛ ХІ

апавядае пра містэра Фэнга, паліцэйскага суддзю, і злёгку крытыкуе яго манеру адпраўляць правасуддзе

Злачынства здарылася ў межах сумнавядомага паліцэйскага ўчастка сталіцы, зусім блізка ад паліцэйскага офіса. Натоўп меў шчасце суправаджаць Олівера яшчэ па двух ці трох вулках уніз па раёне, які называецца Матэн-хіл*. Потым яго пад нізкай аркай правялі ў задні брудны двор гэтай усеагульнай прылады раздачы справядлівасці — у двор паліцэйскага суда. Гэта быў маленькі брукаваны дворык. Тут іх сустрэў мажны мужчына з кусцістымі бакенбардамі і звязкай ключоў у руцэ.

— Ну, што там здарылася? — пацікавіўся джэнтльмен з ключамі.

— Вось, малады паляўнічы на насоўкі, — адказаў мужчына, які вёў Олівера.

— Вы пацярпелы бок? — пацікавіўся джэнтльмен з ключамі.

— Так, — адказаў стары джэнтльмен, — але я няпэўны, ці сапраўды гэты хлопчык скраў маю насоўку. Я... я не хацеў бы прыспешваць падзеі.

— Цяпер трэба ісці да суддзі, сэр. Яго міласць вызваляцца праз якую хвіліну. Хадзем, вісельнік ты гэткі.

Гэта было запрашэнне для Олівера ўвайсці праз дзверы, якія мужчына адмыкаў, прамаўляючы апошнюю фразу, умаленькую мураваную камеру. Тут яго абшукалі і, не знайшоўшы нічога, замкнулі.

Камера сваім выглядам нагадвала склеп, толькі здавалася яшчэ больш цёмнай. Яна была страшэнна брудная, таму што справа была ў панядзелак раніцай, а з суботняга вечара тут сядзелі шасцёра п’янтосаў, якіх нядаўна замкнулі дзесьці ў іншым месцы. Але гэта дробязі. У нашыя месцы папярэдняга зняволення кожны дзень трапляюць мужчыны і жанчыны па самых нязначных абвінавачаннях, якія і абвінавачаннямі смех назваць; сядзяць яны ў зінданах, у параўнанні з якімі камеры ў Ньюгейце, населеныя найбольш агіднымі злачынцамі, што былі ўжо пад судом і чакаюць выканання прысуду, некаторыя нават смяротнага, выглядаюць як палацы. І няхай той, хто ў гэтым сумняваецца, параўнае іх сам.

Калі ключ скрыгатнуў у замку, стары джэнтльмен выглядаў амаль гэтаксама блага, як Олівер. Уздыхнуўшы, ён засяродзіў увагу на кніжцы, якая была нявіннай сведкай усяго гэтага пярэпалаху.

— Ёсць у твары хлопчыка нешта, — прамовіў ён сам сабе, адыходзячы ад дзвярэй і паляпваючы кніжкай сябе па барадзе, — нешта, што выклікае сімпатыю і цікавасць. Можа, ён невінаваты? Яго выгляд... Так, дарэчы! — ускрыкнуў стары джэнтльмен, раптам спыніўшыся і ўтаропіўшыся ў неба. — Прамілы Божа, дзе я мог бачыць раней такі пагляд?

Паразважаўшы колькі хвіляў, стары джэнтльмен гэтаксама засяроджана ўвайшоў у чакальню перад пакоем суддзі і там, прыткнуўшыся ў кутку, паклікаў перад сваё ўнутранае вока цэлы амфітэатр твараў, зацененых пыльнай заслонай забыцця ўжо шмат гадоў.

— Не, — прамовіў нарэшце стары джэтльмен. — Пэўна, мне здалося.

Ён агледзеў іх яшчэ раз. Паклікаўшы, нялёгка было зноў апусціць перад імі заслону, якая так доўга іх хавала. Тут былі твары сяброў і ворагаў; многіх людзей, якія цяпер назольна выглядвалі з натоўпу, ён амаль не ведаў. Тут былі твары маладых, квітнеючых дзяўчат, якія цяпер — старыя кабеты. Былі твары, якія змяніла і пагасіла магіла, але розум, насуперак ёй, усё яшчэ апранаў іх у колішнюю свежасць і прыгажосць, аднаўляючы бляск вачэй, шчырасць усмешкі, ззянне душы, якія праз маску тла нашэптвалі пра хараство па-за магілай, якое было страчана толькі для таго, каб быць паднятым на неба, было ўзята з зямлі, каб стала магчымым паслаць яго назад як прамень святла, лагодна і мякка асвятліць шлях на Нябёсы.

Але стары джэнтльмен не мог згадаць ніводнага аблічча, у якім можна было б знайсці рысы твару Олівера. Глыбока ўздыхнуўшы, ён развітаўся з успамінамі, якія абудзіў у сабе; на сваё шчасце, быў ён усяго толькі рассеяным старым джэнтльменам, таму схаваў іх зноў у пажоўклыя старонкі кніжкі.

З заглыбленасці ў чытанне ён вярнуўся да рэчаіснасці, калі дзядзька з ключамі крануў яго за плячо і прапанаваў ісці следам за ім у офіс. Стары джэнтльмен паспешліва загарнуў кніжку і неўзабаве ўжо стаяў перад велічнай, унушальнай постаццю містэра Фэнга.

Офіс суддзі знаходзіўся ў наступным пакоі. Сцены ў ім былі аздобленыя панэлямі. Містэр Фэнг сядзеў за канторкай у дальнім канцы пакоя. З аднаго боку дзвярэй было нешта накшталт драўлянай загародкі, куды ўжо загналі беднага малога Олівера. Ад жахлівасці становішча ён увесь дрыжаў.

Містэр Фэнг быў вельмі худы, стрункі мужчына сярэдняга росту; галава ягоная зверху была з плехам, а рэшта валасоў расла ззаду і па баках галавы. Ягоны твар быў пануры і надта чырвоны. Калі б містэр Фэнг насамрэч не прызвычаіўся піць звыш усялякай меры, дык ён мог бы падаць у суд іск на свой жа твар за паклёп і адсудзіць ладныя грошы.

Стары джэнтльмен з павагай кіўнуў, наблізіўся да судзейскага пульта і, спалучыўшы дзею і слова, вымавіў:

— Вось маё прозвішча і адрас, сэр.

Потым ён адступіў на крок ці два, яшчэ раз ветліва нахіліў галаву і стаў чакаць пытанняў.

Так здарылася, што якраз у гэты час містэр Фэнг праглядаў перадавіцу ў ранішняй газеце, якая звяртала ўвагу на адно з яго нядаўніх рашэнняў і ў трыста пяцідзясяты раз раіла міністру

ўнутраных спраў звярнуць на яго надзвычайную і асаблівую ўвагу. Суддзя быў не ў гуморы і злосна зірнуў на наведвальніка.

— Хто вы такі? — спытаў містэр Фэнг.

Стары джэнтльмен з некаторым здзіўленнем паказаў на візітоўку.

— Палісмен! — сказаў містэр Фэнг, з пагардай адкідваючы ўбок газету разам з візітоўкай. — Што гэта за чалавек такі тут?

— Мяне завуць, сэр, — азваўся стары джэнтльмен, прычым прамаўляў ён менавіта як джэнтльмен, — мяне завуць Браўнлоў. Дазвольце мне даведацца імя суддзі, які пад аховай сваёй пасады беспадстаўна, без дай прычыны абражае шаноўную асобу.

Сказаўшы гэта, містэр Браўнлоў агледзеў офіс, нібыта ён шукаў некага, хто даў бы яму патрэбную інфармацыю.

— Палісмен! — выгукнуў містэр Фэнг, кінуўшы ўбок аркуш паперы. — У чым абвінавачваецца гэты тып?

— Ён зусім не абвінавачваецца, ваша міласць, — адказаў палісмен. — Ён тут па справе хлопчыка.

Яго міласць выдатна гэта ведаў, але не мог абмінуць такой добрай і бяспечнай адтуліны, каб выпусціць раздражненне.

— Што, сапраўды? — спытаў містэр Фэнг, пагардліва мераючы містэра Браўнлоў позіркам з галавы да пят. — Прывядзіце яго да прысягі!

— Перад тым, як быць прыведзеным да прысягі, прашу даць мне магчымасць сказаць толькі адно слова, — прамовіў містэр Браўнлоў, — а менавіта: я хачу сказаць, што насамрэч ніколі не паверыў бы, каб не ўпэўніўся на ўласным досведзе...

— Заткніцеся, сэр! — звысоку загадаў містэр Фэнг.

— І не падумаю, сэр, — быў адказ старога джэнтльмена.

— Ану, закрыйце рот ураз, або я загадаю выкінуць вас з памяшкання! — прыкрыкнуў містэр Фэнг. — Вы нахабны чалавек! Як вы можаце пярэчыць суддзі!

— Што? — усклікнуў, чырванеючы, стары джэнтльмен.

— Прывядзіце гэтую асобу да прысягі! — загадаў містэр Фэнг клерку. — Каб я больш не чуў ні слова. Выконвайце.

Раздражненне захліснула містэра Браўнлоў, аднак ён, відаць, падумаў, што можа нашкодзіць хлопчыку, калі дасць волю сваім пачуццям, авалодаў сабой і згадзіўся, каб яго адразу прывялі да прысягі.

— Ну, цяпер можна казаць і пра хлопчыка. Якое там супраць яго высунутае абвінавачанне? Што вы маеце сказаць, сэр?

— Я стаяў ля кніжнага шапіка, — пачаў містэр Браўнлоў.

— Патрымайце язык за зубамі, сэр! — сказаў містэр Фэнг. — Палісмен! Дзе палісмен! Давайце, прывядзіце да прысягі палісмена. Ну, палісмен, дык што там было?

Палісмен з належнай ціхмянасцю паведаміў, як ён затрымаў абвінавачанага, як абшукаў яго і нічога пры ім не знайшоў; распавёў пра акалічнасці.

— Ці ёсць сведкі? — пацікавіўся містэр Фэнг.

— Ніводнага, ваша міласць, — адказаў палісмен.

Містэр Фэнг пасядзеў колькі хвілін моўчкі, потым павярнуўся да пацярпелага і, наліваючыся агрэсіяй, прамовіў:

— Дык вы скажаце, у чым вы абвінавачваеце хлопчыка, вы, тыпус, ці не? Вас прывялі да прысягі. Цяпер вы стаіцё тут і адмаўляецеся сведчыць. Я пакараю вас за непавагу да суда, вось пабачыце, клянуся...

Кім ці чым ён клянецца, так і засталося невядомым, бо якраз у належны момант клерк і наглядчык вязніцы гучна чыхнулі, а першы яшчэ і выпусціў з рук цяжкую кнігу. Тым самым яны перашкодзілі таму, каб слова было пачутым, — выпадкова перашкодзілі, зразумелая справа.

Містэр Браўнлоў неяк агораў, хоць яго шматкроць перапынялі новымі абразамі, распавесці сваю гісторыю. Ён расказаў, што пад уражаннем здарэння бег за хлопчыкам таму, што той ад яго ўцякаў, і выказваў спадзяванне на тое, што суддзя, абвінаваціўшы яго не ў злодзействе, а ў супольніцтве са злодзеямі, абыдзецца з ім настолькі мякка, як гэта дазваляе закон.

— Ён ужо атрымаў пакаранне, — сказаў на заканчэнне стары джэнтльмен. — І я баюся, — дадаў ён з вялікай экспрэсіяй, гледзячы ў бок канторкі, — я напраўдзе баюся, што хлопчык вельмі хворы.

— А як жа! Справа зразумелая, — сказаў з ухмылкай містэр Фэнг. — Не, маленькі ты бадзяга, ніводзін з тваіх трукаў тут не спрацуе. Як цябе завуць?

Олівер паспрабаваў адказаць, але язык адмовіўся падпарадкоўвацца яму. Ён збялеў, і ўсё паплыло перад яго вачыма.

— Як цябе завуць, скончаны нягоднік? — дапытваўся містэр Фэнг. — Палісмен, як яго завуць?

Гэты запыт быў скіраваны да каржакаватага шаноўнага веку дзядзькі ў паласатай камізэльцы, які стаяў ля канторкі. Той нахіліўся да Олівера і паўтарыў пытанне, але бачачы, што той не можа зразумець, чаго ад яго хочуць, і ведаючы, што калі хлопчык не адкажа, дык гэта яшчэ больш раз’ятрыць суддзю, дадасць строгасці прысуду, ён рызыкнуў адказаць сам.

— Ён кажа, што яго завуць Том Уайт, ваша міласць, — адказаў міласэрны лавец злодзеяў.

— Ён што, не хоча гаварыць? — спытаў містэр Фэнг. — Добра, добра. Адкуль ён?

— Жыве там, дзе надасца, ваша міласць, — адказаў палісмен, зноў імітуючы, што ён перадае адказ Олівера.

— У яго ёсць бацькі? — запытаўся містэр Фэнг.

— Ён кажа, што памерлі, калі ён быў яшчэ дзіцём, сэр, — азваўся палісмен па колішняй схеме.

Тут Олівер падняў галаву і з умольным позіркам ледзь чутна папрасіў глыток вады.

— Лухта і малпаванне! — быў адказ містэра Фэнга. — Не спрабуй абдурыць мяне.

— Мне здаецца, што ён сапраўды хворы, — запярэчыў палісмен.

— Мне гэта ведама лепш, — адказаў містэр Фэнг.

— Трымайце яго, палісмен, ён зараз упадзе, — сказаў стары джэнтльмен, інстынктыўна падымаючы руку.

— Адысці ўбок, палісмен! — загадаў містэр Фэнг. — Няхай валіцца, калі яму ахвота.

Олівер скарыстаўся з міласцівага дазволу, самлеў і цяжка ўпаў на падлогу. Мужчыны ў офісе паглядзелі адзін на аднаго, але ніхто не асмеліўся што-небудзь зрабіць.

— Я ведаў, што ён прыкідваецца, — сказаў містэр Фэнг, як быццам гэта было доказам. — Няхай паляжыць. Хутка яму надакучыць ляжаць.

— Як вы думаеце вырашыць справу, сэр? — ціхім голасам запытаў клерк.

— Вельмі проста, — адказаў містэр Фэнг. — Ён асуджаецца на тры месяцы, — зразумела, на цяжкіх працах. Усім выйсці з памяшкання!

Адчынілі дзверы, і некалькі мужчын наважыліся было несці самлелага хлапчука ў камеру, але тут у офіс шпарка зайшоў дзядзька сталага ўжо веку. Выглядаў ён прыстойна, але бедна, быў адзеты ў стары чорны касцюм. Ён накіраваўся да канторкі.

— Стойце, стойце, не выносьце яго! Дзеля Бога святога. Пастойце хвілю! — крычаў дзядзька, запыханы ад хуткай хады.

Хоць духі, якія выконваюць уладныя функцыі ў такіх офісах, як гэты, маюць поўную і неабмежаваную ўладу над свабодай, рэпутацыяй, лёсам, адно што не над жыццём падданых Яе Вялікасці, у асаблівасці тых, хто належыць да бяднейшых класаў, і хоць у гэтых сценах штодня пракручваюцца такія махлярствы, што анёлы маглі б выплакаць вочы, яны, гэтыя махлярствы, невядомыя грамадству, хіба толькі тое-сёе часам трапіць у прэсу. Таму містэр Фэнг нямала абурыўся, калі ўбачыў, што няпрошаны госць так безуважна парушыў парадак.

— Што такое? Хто гэта? Завярніце гэтага чалавека. Усім пакінуць памяшканне! — закрычаў містэр Фэнг.

— Я хачу гаварыць! — крыкнуў у адказ дзядзька. — Не атрымаецца ў вас завярнуць мяне. Я ўсё бачыў. Я ўладальнік кніжнага шапіка. Патрабую, каб мяне прывялі да прысягі. Не ўдасца адсунуць мяне ўбок. Містэр Фэнг, вы абавязаны выслухаць мяне. Вы не можаце адмовіць, сэр.

Праўда была на баку чалавека. Ён паводзіў сябе рашуча і ўпэўнена, і справа прымала выгляд занадта сур’ёзны, каб яе можна было замазаць.

— Прывядзіце яго да прысягі, — азваўся з незадаволеным выглядам містэр Фэнг. — Ну, дык што вы можаце сказаць?

— Наступнае, — адказаў дзядзька. — Бачыў, як тры хлопчыкі, два і гэты вось, які пад вартай, швэндаліся па тым баку вуліцы, калі гэты джэнтльмен чытаў. Крадзеж быў здзейснены іншым хлопчыкам. Я бачыў, як гэта адбылося, і я бачыў, што гэты хлопчык быў надта здзіўлены і збіты з панталыку тым, што здарылася.

Крыху аддыхаўшыся, шаноўны ўладальнік шапіка больш грунтоўна расказаў пра ўсе акалічнасці крадзяжу.

— Чаму ж вы адразу не прыйшлі сюды? — спытаў Фэнг, крыху памарудзіўшы.

— Я не наважыўся пакінуць краму як ёсць, — адказаў шапікар. — Усе, хто мог папільнаваць кнігарню, далучыліся да пагоні. Толькі пяць хвілін таму мне ўдалося знайсці чалавека, і я адразу памчаўся сюды.

— Ісцец чытаў, ці не так? — пасля яшчэ адной невялікай паўзы запытаўся Фэнг.

— Так, — адказаў дзядзька. — Тую самую кніжку, якую ён цяпер трымае ў руках.

— Што? Гэтую кніжку, га? А за яе заплачана? — прамовіў Фэнг.

— Не, не заплачана, — з усмешкай адказаў дзядзька.

— Вось дык маеш, я пра ўсё забыўся! — шчыра выгукнуў рассеяны стары джэнтльмен.

— Ну і асоба, а яшчэ бярэцца абвінавачваць беднага хлапчука! — падагульніў Фэнг, робячы камічнае намаганне, каб падавацца чалавечным. — Я мяркую, сэр, што вы завалодалі гэтай кнігай пры вельмі падазроных і шкодных для вашай рэпутацыі абставінах. Можаце лічыць, што вам вельмі пашанцавала, што ўладальнік гэтай уласнасці не мае намеру заяўляць на вас у суд. Няхай гэта будзе вам урокам, мой шаноўны, у адваротным выпадку закон яшчэ зоймецца вамі. З хлопчыка здымаецца абвінавачанне. Усім пакінуць памяшканне.

— Каб цябе трасца! — закрычаў стары джэнтльмен, даючы волю ятры, якая даўно ўжо душыла яго. — Што за права! Ды я буду...

— Усім пакінуць памяшканне! — паўтарыў суддзя. — Палісмены, вы што, не чуеце? Выдаліць усіх з памяшкання!

Загад быў выкананы, і раздражнёнага містэра Браўнлоў вывелі з залы, як ён быў: з кніжкай у адной руцэ, з бамбукавым кійком — у другой, абуранага і раз’ятранага. Ён выйшаў у двор, і тут ягонае шаленства і злосць прапалі. На брукаваным двары ляжаў маленькі Олівер Твіст. Яго кашуля была расшпілена,скроні змочаны вадой; твар быў бледны як смерць, і ўсё ягонае цела білася ў ліхаманцы.

— Бедны, бедны хлопчык! — сказаў, нахіляючыся над ім, містэр Браўнлоў. — Спыніце кэб, хто-небудзь, малю, спыніце як мага хутчэй.

Пад’ехаў кэб, Олівера абярэжна паклалі на сядзенне, за ім у кэб падняўся стары джэнтльмен.

— Ці можна мне суправаджаць вас? — запытаўся ўладальнік кнігарні, зазірнуўшы ў кэб.

— Бог з вамі, а як жа яшчэ, дарагі мой сябра, — хутка сказаў містэр Браўнлоў. — Божа мой, я зусім забыўся на гэтую кнігу. Ускоквайце. Бедны хлопчык! Нам нельга губляць часу.

Уладальнік кніжнага шапіка падняўся ў кэб, і яны паехалі.