Олівер Твіст

РАЗДЗЕЛ XXIV

апавядае пра нікчэмную рэч. Але гэты раздзел кароткі, і ён можа аказацца важным у нашай гісторыі

Вястунка смерці, якая парушыла спакойны ход падзей у пакоі наглядчыцы, мела адпаведны выгляд. Гады сагнулі яе ў дугу, яна ўся дрыжала, твар яе быў перакрыўлены бяссэнсавай грымасай, якая больш была падобная на малюнак вар’ята, чым на твор прыроды.

Які жаль! Як мала твараў-твораў прыроды застаецца нам на ўцеху, каб радаваць сваёй прыгажосцю. Клопаты, турботы, нястачы свецкага жыцця змяняюць іх, роўна як яны змяняюць сэрцы, і толькі тады, калі жарсці ўлягуцца, навекі страцяць свой уплыў, патрывожаныя воблакі сыдуць, і высветліцца ціхамірнае Боскае аблічча. Часта нават закарчанелыя, застылыя твары мёртвых набываюць даўно забыты выраз, як у дзіцяці ў часе сну, узнаўляючы знешні выгляд нябожчыка на пачатку жыцця; такімі спакойнымі, такімі ціхмянымі становяцца зноў гэтыя людзі, што тыя, хто ведаў іх у шчаслівым дзяцінстве, укленчваюць каля труны і бачаць анёла, які сышоў на зямлю.

Старая чыкільгала калідорамі, лесвіцамі, мармычучы сабе нешта пад нос у адказ на абразы яе спадарожніцы. Нарэшце яна спынілася, каб аддыхацца, перадала місіс Корні свечку і паспяшалася ўслед за сваёй больш спрытнай начальніцай, якая кіравалася да пакоя хворай.

Гэта была ўбогая каморка пад самым дахам; у дальнім яе канцы гарэла слабае святло. Ля пасцелі сядзела яшчэ адна старая, а ля каміна стаяў вучань аптэкара і рабіў сабе з гусінага пяра зубачыстку.

— Халодны вечар, місіс Корні, — сказаў гэты малады джэнтльмен, калі наглядчыца ўвайшла.

— Насамрэч, вельмі халодны, сэр, — адказала ў сваім найбольш спакойным тоне яна і зрабіла рэверанс.

— Вам варта было б мець ад вашых пастаўшчыкоў лепшы вугаль, — сказаў вучань аптэкара, разбіваючы гакам кавалак вугалю ў каміне, — гэты зусім непрыдатны для такой халоднай ночы.

— Пастаўшчыкоў выбірае рада, сэр, — запярэчыла наглядчыца. — А што паклапаціцца пра тое, каб у нас было цёпла, рада павінна — дык гэта факт, бо праца ў нас цяжкая.

Тут размова была перапыненая стогнам хворай жанчыны.

— О, — прамовіў малады чалавек і павярнуўся да ложка з такім выглядам, як быццам ён зусім забыўся на хворую. — Яе песенька, місіс Корні, ужо спетая.

— Насамрэч, сэр? — спыталася наглядчыца.

— Я здзіўлюся, калі яна вытрымае яшчэ некалькі гадзін, — азваўся вучань аптэкара, засяродзіўшы ўвагу на верхняй частцы зубачысткі. — Татальны агульны заняпад. Бабуля, паглядзіце, яна дрэмле ці не?

Сядзелка схілілася над ложкам, каб упэўніцца, і сцвярджальна кіўнула галавой.

— Яна можа так і памерці, калі вы не будзеце шумець, — сказаў малады чалавек. — Пастаўце свечку на падлогу. Так ёй не будзе бачна.

Сядзелка выканала ўказанне, хітаючы між тым галавой: жанчына, маўляў, не памрэ так лёгка. Потым яна падсела да другой сядзелкі, якая на той час ужо вярнулася. Місіс Корні з нецярплівым выглядам захуталася ў сваю шарсцяную хустку і села ў нагах ложка.

Вучань аптэкара, закончыўшы вытворчасць зубачысткі, усеўся перад агменем і грунтоўна выкарыстоўваў інструмент на працягу хвілін дзесяці, а можа, і болей; потым ён, відаць, занудзіўся, пажадаў місіс Корні плёну ў працы і на пальчыках выйшаў.

Нейкі час усе сядзелі моўчкі. Абедзве старыя ўсталі ад ложка і пайшлі да агменя. Схіліўшыся над цяпельцам, яны цягнулі свае выпетралыя рукі да агню, каб улавіць якога цяпла. Полымя высвечвала на іх маршчакаватых тварах вычварныя цені; іх агіднасць выглядала проста страшнай. Старыя пачалі пра нешта перашэптвацца.

— Эні, мілая, ці яна казала яшчэ што-небудзь пасля таго, як я пайшла? — спытала вястунка.

— Ні слова, — азвалася другая. — Спачатку яна драпала і ламала сабе рукі, але я іх прытрымала, і хутка яна супакоілася. У яе няшмат засталося сілы, так што мне лёгка было яе стрымаць. На мае гады я зусім не слабая, нягледзячы на тое, што на прыходскім утрыманні, — не, не!

— Ці піла яна цёплае віно, якое прапісаў ёй доктар? — дапытвалася першая.

— Я спрабавала ёй уліць у рот, — адказвала другая, — але яна так сцяла зубы, што ні-ні, а кубак я ледзь забрала ў яе з рукі. А віно я сама спажыла, і яно пайшло мне на карысць!

Асцярожліва азірнуўшыся, ці не падслухваюць іх часам, абедзве старыя каргі яшчэ бліжэй падсунуліся да агню і весела захіхікалі.

— Раней яна сама зрабіла б тое самае, — сказала першая, — зрабіла б і весялілася б ад душы!

— Факт, што зрабіла б, — пацвердзіла другая. — У яе было вясёлае сэрца. Шмат, шмат нябожчыкаў выправіла яна, і былі яны такія міленькія і чысценькія, бы васковыя лялькі. Вой, мае старыя вочы наглядзеліся ўжо на іх, гэтыя старыя рукі краналі іх — я ж дапамагала ёй час ад часу.

Выцягнуўшы дрыготкія пальцы перад сабой, старая істота з захапленнем патрэсла імі перад тварам сваёй суразмоўніцы, потым палезла ў кішэню, выцягнула адтуль старую, выцвілую ад часу табакерку, адсыпала крыху табакі ў працягнутую далонь сваёй сяброўкі, яшчэ крыху адсыпала сабе. Тым часам да агменя падсела наглядчыца, якой надакучыла чакаць, пакуль паміраючая жанчына выйдзе з гэтага аслупянення. Яна злосна запыталася, колькі ёй яшчэ чакаць.

— Нядоўга ўжо, місіс, — адказала другая жанчына, гледзячы ёй у вочы. — Нікому з нас шмат не засталося чакаць Смерці. Цярпенне, цярпенне! Яна прыйдзе неўзабаве.

— Заткні пашчу, вар’ятка ты старая! — сувора сказала наглядчыца. — Марта, скажы, ці было з ёй раней так, як сёння?

— Часта бывала, — азвалася першая жанчына.

— Але больш не будзе, — дадала другая. — Яна апрытомнее яшчэ толькі раз, папомніце маё слова, і апрытомнее ненадоўга.

— Надоўга, ненадоўга, — зласліва сказала наглядчыца, — але яна не знойдзе мяне тут, калі надумае апрытомнець, і глядзіце ў мяне абедзве, каб не дурылі мне галаву марна. У мае абавязкі не ўваходзіць адседжваць апошнія дні жыцця ўсіх бабак у гэтым доме, я ніколі гэтага не рабіла і рабіць не буду. Запомніце гэта, вы, бессаромныя старыя вядзьмаркі! Калі вы надумаеце яшчэ пасмяяцца з мяне, то я вас вылечу, ведайце!

Яна кінулася была да дзвярэй, але тут абедзве старыя ў адзін голас ускрыкнулі, павярнуўшыся да ложка, і гэта прымусіла яе азірнуцца. Хворая села на пасцелі і працягвала да іх рукі.

— Хто гэта? — глухім голасам усклікнула яна.

— Ціха, ціха! — сказала адна з бабак, схіліўшыся да пасцелі. — Кладзіся, табе нельга ўставаць!

— Я жывой не лягу! — змагаючыся, вымавіла жанчына. — Я скажу ёй! Падыдзіце! Бліжэй! Я хачу сказаць вам на вуха.

Яна абшчаперыла руку наглядчыцы, прымусіла яе апусціцца на крэсла ля ложка і намерылася была казаць, але тут яе позірк спыніўся на дзвюх старых, якія нахіліліся да ложка з выглядам скрайняй цікаўнасці і чуйнасці.

— Праганіце іх прэч, — аслаблым голасам сказала жанчына. — Хутчэй, хутчэй!

Старыя каргі ў адзін голас пачалі лямантаваць, маўляў, бедненькая не пазнае ўжо лепшых сваіх сябровак, заракаліся пакінуць яе, але начальніца выштурхала іх з пакоя, зачыніла дзверы і вярнулася да ложка. Старыя лэдзі, выгнаныя за дзверы, памянялі тон і крычалі праз замочную адтуліну, што Сэлі п’яная, што, дарэчы, было падобным да праўды, таму што да памяркоўнай дозы опіуму, прапісанай аптэкарам, дадавалася ўздзеянне апошняга глытка джыну з вадой, якім ад шчырасці душэўнай яе пачаставалі годныя старыя лэдзі.

— А цяпер слухайце мяне, — гучна сказала паміраючая, быццам бы перасільваючы сябе дзеля апошняй іскры жыцця. — У гэтым самым пакоі, у гэтым самым ложку калісьці ляжала прыгожая маладая жанчына. Я даглядала яе. Яе прынеслі сюды з намулянымі ў доўгай дарозе нагамі, усю ў пылоце і крыві. Яна нарадзіла хлопчыка і памерла. Вось каб успомніць — які гэта быў год?

— Няважна, які год, — нецярпліва сказала слухачка. — Дык што там з ёй?

— А... што... пра яе... — прамармытала хворая, зноў вяртаючыся ў свой ранейшы дрымотны стан, — ...пра яе... пра яе — я знаю! — раптам закрычала яна і села. Яе твар пачырванеў, вочы ледзь не выйшлі з вачніц. — Я абрабавала яе, вось што! Яна яшчэ не паспела астыць — кажу вам, яна яшчэ і астыць не паспела, як я ў яе скрала гэта!

— Скрала што, дзеля Бога? — крыкнула наглядчыца, зрабіўшы рукой жэст, як быццам хацела паклікаць дапамогу.

— Гэта! — адказала жанчына, закрываючы ёй рот рукой. — Адзінае, што ў яе было. Ёй трэба было адзенне, каб не мерзнуць, і ежа, каб сілкавацца, але яна не аддала гэтага, яна хавала гэта на грудзях. Гэта было золата, кажу вам, золата! Шмат золата, і яно магло выратаваць ёй жыццё.

— Золата! — рэхам паўтарыла наглядчыца, прагавіта нахіляючыся да старой, бо тая зноў аблегла ў ложак. — Кажы, працягвай — што далей! Хто была гэтая жанчына? Калі гэта было?

— Яна даручыла мне захаваць яго, — адказвала, стогнучы, старая, — даверыла мне як адзінай жанчыне, якая была паблізу. Я скрала яго ў думках адразу, як толькі яна мне паказала яго ўпершыню. Яно вісела на шыі. О! Можа, і смерць дзіцяці таксама на мне! Бо за ім глядзелі б адпаведна, каб яны ўсё ведалі!

— Каб ведалі што? — дапытвалася другая. — Кажы!

— Хлопчык стаў такі падобны да маці, — неўпапад працягвала хворая. — Я адразу згадвала ягоную маці, калі бачыла яго. Бедная дзяўчына! Бедная! І такая была маладзенькая! Ціхамірная, як ягнятка! Пачакайце, трэба яшчэ сказаць. Я ж не сказала вам. Ці сказала?

— Не, не, — адказвала наглядчыца, схіляючыся над хворай, каб лепш разабраць словы, бо паміраючая казала ўсё слабей і слабей. — Кажы хутчэй, а то будзе запозна!

— Маці, — старой давялося яшчэ больш высільвацца, чым раней, каб нешта сказаць, — маці прашаптала мне на вуха, калі пачалася агонія, што калі толькі яе дзіця выжыве і вырасце, то, мабыць, настане дзень, і яно будзе адчуваць сябе зганьбаваным, пачуўшы імя сваёй беднай маладой маці. «Прамілы Божа, —

сказала яна, склаўшы рукі, — будзе гэта хлопчык або дзяўчынка — пашлі майму дзіцяці сяброў у гэтым жорсткім свеце, пашкадуй самотнае, беднае дзіцятка, пакінутае на волю лёсу!»

— Як завуць хлопчыка? — запатрабавала наглядчыца.

— Яго звалі Оліверам, — прашаптала жанчына. — Золата, якое я ўкрала, было...

— Дзе, кажы, дзе?! — крыкнула наглядчыца.

Яна прагавіта нахілілася над старой, каб пачуць адказ, але адхіснулася, бо тая зноўку села на ложку, проста, нягнутка, потым абшчаперыла аберуч коўдру, у горле яе захрасла некалькі няпэўных гукаў, і яна абсунулася на падушку.

— Памерла як ёсць! — прамовіла адна з бабак, праслізнуўшы ў пакой, як толькі адчынілі дзверы.

— І пры гэтым так нічога і не сказала, — азвалася наглядчыца і пайшла сабе, быццам нічога не здарылася.

Абедзве старыя занадта заглыбіліся ў падрыхтоўку да выканання свайго жахлівага абавязку, каб даць нейкі адказ. Яны засталіся ў пакоі адны і замітусіліся каля цела.