Олівер Твіст

РАЗДЗЕЛ IV

Олівер, атрымаўшы магчымасць уладкавацца ў іншым месцы, робіць свой першы крок у людскую супольнасць

Калі ў багатай сям’і маладому чалавеку не могуць забяспечыць выгаднай пасады, калі ён не атрымлівае перспектывы згодна з тастаментам, купчай — яго выпраўляюць у далёкае падарожжа па моры. Гэта досыць пашыраны звычай.

Рада, узяўшы сабе за ўзор такую мудрую завядзёнку, стала абмяркоўваць, ці не варта было б уладкаваць Олівера на які-небудзь невялічкі гандлёвы карабель, прыпісаны да цудоўнага порта з пошасцямі і паморкамі. Меркавалася, што гэта было б для яго найлепш, бо рабілася верагодным, што аднойчы пасля абеду шкіпер у гуллівым настроі заб’е яго да смерці або праломіць яму галаву жалезным шкворнем. Агульнавядома, што і гэта, і тое ёсць улюбёным ды распаўсюджаным баўленнем часу для такіх джэнтльменаў. Чым больш абмяркоўвалася справа, тым больш пераваг такога яе развязання адкрывалася перад радай, так што яна прыйшла да высновы, што адзіным шляхам эфектыўнай дапамогі Оліверу будзе неадкладна паслаць яго юнгам на мора.

Містэру Бамблу даручылі нагледзець якога-небудзь капітана або каго-небудзь яшчэ, хто ўзяў бы юнгу без родзічаў і сяброў. Кур’ер якраз вяртаўся, каб паведаміць у працоўні пра сваю місію, і тут каля брамы яму, як пакліканы, сустрэўся не хто іншы, як містэр Саўэрберы, прыходскі трунар.

Містэр Саўэрберы быў высокі, кашчавы, але з масіўным касцяком чалавек, апрануты ў ношаны чорны касцюм, зацыраваныя бумазейныя панчохі такога ж колеру і такія самыя чаравікі. Яго твар ад прыроды не мог несці на сабе адбітку весялосці, аднак увогуле містэр Саўэрберы не быў пазбаўлены пачуцця прафесійнага гумару. Яго хада была пругкая, а твар меў выраз шчырага задавальнення. І вось ён наблізіўся да містэра Бамбла і сардэчна паціснуў яму руку.

— Я зняў мерку з дзвюх кабет, што памерлі гэтай ноччу, — сказаў трунар.

— Вы станеце багацеем, містэр Саўэрберы, — адказаў кур’ер, засоўваючы вялікі і ўказальны пальцы ў прапанаваную трунаром тытунніцу, зробленую ў форме вельмі маленькай фірмовай труны. — Кажу вам, вы станеце багацеем, містэр Саўэрберы! — паўтарыў містэр Бамбл, прыязна паляпваючы трунара кульбай па плячы.

— Вы думаеце? — прамовіў трунар такім тонам, нібыта ён напалову згаджаўся з думкай, а напалову аспрэчваў яе. — Прызначаныя радай кошты за труны занадта нізкія, містэр Бамбл.

— Якія труны, такія і... — адказаў кур’ер, дазволіўшы сабе ў выразе твару якраз столькі весялосці, колькі гэта можа дазволіць сабе высокапастаўленая асоба.

Містэра Саўэрберы гэта вельмі развесяліла. Так яно і мела быць, і ён доўга, без перапынку смяяўся.

— Але, але, містэр Бамбл, — прамовіў ён нарэшце. — Няма сумніву, што з тае пары, як увялі новую сістэму харчавання, труны зрабіліся вузейшымі і ніжэйшымі, чым раней. Але ж і мы мусім мець нейкі прыбытак, містэр Бамбл! Даспелая драўніна дарагая, сэр, а жалезныя ручкі давозяць каналам аж з Бірмінгема.

— Праўда, праўда, — сказаў містэр Бамбл, — кожнае рамяство патрабуе выдаткаў. Прыбытак у межах закону, зразумела, магчымы.

— Зразумела, — пацвердзіў трунар, — і калі я не атрымаю прыбытку па тым ці іншым асобным артыкуле, дык урэшце ўсё роўна вазьму сваё, хі-хі-хі!

— Чыстая праўда, — пацвердзіў містэр Бамбл.

— Хоць мушу сказаць... — працягваў трунар, падсумоўваючы назіранні, перапыненыя кур’ерам, — хоць мушу сказаць, містэр Бамбл, што я не магу не назваць аднае вельмі вялікае нявыкруткі: тоўстыя людзі паміраюць найчасцей. Тыя, хто жыў няблага і плаціў падаткі шмат гадоў, трапіўшы ў працоўню, паміраюць першымі, і мушу сказаць вам, містэр Бамбл, што тры ці чатыры цалі звыш калькуляцыі — гэта вялікая дзірка ў прыбытку, асабліва калі ў цябе на ўтрыманні сям’я.

Містэр Саўэрберы вымавіў гэтыя словы з абурэннем; містэр Бамбл адчуў, што сказанае нейкім чынам можа негатыўназакрануць гонар прыходскае ўлады, і вырашыў, што пара змяніць тэму размовы. Паколькі ў галаве яго дамінаваў Олівер Твіст, то ён звярнуўся менавіта да гэтай тэмы.

— Між іншым, — сказаў містэр Бамбл, — ці ведаеце вы каго-небудзь, хто шукаў бы сабе хлопчыка, га? Прыходскага вучня, які цяпер павіс на прыходзе, як жоран, так бы мовіць, на прыходскай шыі. На выгадных умовах, містэр Саўэрберы, на выгадных умовах!

Пры гэтых словах містэр Бамбл прыклаўся кульбай да абвесткі, што вісела ў яго над галавою, і тры разы выразна стукнуў па словах «5 фунтаў», якія былі набраныя раманскім шрыфтам загалоўнымі літарамі гіганцкага памеру.

— А Божа ж мой! — усклікнуў трунар, беручы містэра Бамбла за крысо яго абшытага залатым галуном шыняля. — Гэта ж якраз тая рэч, пра якую я хацеў пагаварыць з вамі. Вы ведаеце... Містэр Бамбл, што ў вас за цудоўны, элегантны гузік! І як я яго не заўважаў да гэтага часу?

— Але, згодны, гузік досыць паглядны, — ганарліва адказаў кур’ер, гледзячы зверху ўніз на вялікія бронзавыя гузікі, што ўпрыгожвалі ягоны шынель. — Адбітак той самы, што на прыходскай пячатцы: добры самарыцянін, які лякуе хворага і нямоглага. Прыходская рада падаравала мне гэты шынель на Новы год, містэр Саўэрберы. Помню, першы раз апрануў яго, каб быць сведкам на судовым разбіральніцтве па справе таго гандляра, які збанкрутаваў і замерз апоўначы перад дзвярыма.

— Прыгадваю, — адказаў трунар. — Прысяжныя вынеслі прысуд: «Памёр ад уздзеяння холаду і ад нястачы сродкаў, неабходных для падтрымання жыцця».

Кур’ер кіўнуў галавой.

— І яшчэ, — працягваў трунар, — здаецца, яны вынеслі асобае вызначэнне, дадаўшы колькі слоў, што быццам калі чыноўнік, які наглядае за справамі бедных...

— Абы-што! Лухта! — перапыніў яго кур’ер. — Каб рада слухала пра тое, што балбочуць гэтыя ідыёты прысяжныя, у іх справы было б рабіць не перарабіць.

— Вельмі слушна вы кажаце, — падхапіў трунар, — што праўда, тое праўда.

— Прысяжныя, — працягваў містэр Бамбл, моцна сціскаючы кульбу, што заўсёды сведчыла пра яго ўзрушанасць, — прысяжныя — гэта нягоднікі, блазнюкі і невукі!

— Абсалютная праўда, сэр, — пацвердзіў трунар.

— Яны разбіраюцца ў філасофіі ды ў палітычнай эканоміі роўна вось гэтулькі, — і кур’ер з пагардай пстрыкнуў пальцамі.

— Не болей, — падтакнуў трунар.

— Я пагарджаю імі! — усклікнуў кур’ер, пачырванеўшы тварам.

— І я, — далучыўся трунар.

— Адзінае, чаго б я хацеў, — каб гэтыя незалежныя прысяжныя на тыдзень-другі трапілі ў наш дом; рэгламент і правілы рады хутка выбілі б з іх гэты іхні дух.

— Ану іх лепей у балота, — прапанаваў трунар. Сказаўшы так, ён ухвальна ўсміхнуўся, каб суцішыць лютасць абуранага прыходскага чыноўніка, што мацнела з кожнай хвіляю.

Містэр Бамбл зняў сваю трохкутку, выняў з рога насоўку і выцер пот, што праступіў на лбе ў выніку яго ўзрушэння, потым зноў насадзіў трохкутку на галаву і, павярнуўшыся да трунара, ужо больш спакойным голасам сказаў:

— Добра, дык што з хлопчыкам?

— О! — адказаў трунар. — А як жа, містэр Бамбл, вы ж ведаеце! Я плачу вялікія падаткі на карысць бедных!

— Гм! — прамовіў містэр Бамбл. — Ну і?

— Ну, — працягваў трунар, — дык я ўжо думаў, што калі я так шмат сплачваю на іх карысць, то меў бы права ўзяць з іх столькі, колькі магу, містэр Бамбл, так што... так што... я думаю, што я сам вазьму хлопчыка.

Містэр Бамбл падхапіў трунара пад руку і павёў у будынак. Містэр Саўэрберы пяць хвілін дамаўляўся з чальцамі рады, і было вырашана, што Олівер тым жа вечарам будзе пасланы да яго «на выпрабаванне».

У дачыненні да прыходскага вучня гэта азначала наступнае: калі гаспадар пасля кароткай праверкі прыходзіў да высновы, што ён можа загрузіць хлопчыка дастатковай колькасцю працы, не надта трацячыся на ежу, то ён мог захаваць яго ў сябе на гады і рабіць з ім, што толькі пажадае.

Калі маленькага Олівера ў той вечар паставілі перад «джэнтльменамі» і абвясцілі яму, што ён мусіць сёння ісці да трунара за служку ў доме і што калі ён пажаліцца або яшчэ раз вернецца ў прыход, то яго сашлюць у мора, каб ён там патануў, або каб яму размажджэрылі галаву, як гэта часта бывае, — Олівер успрыняў гэта так абыякава, што ўсе як адзін закляймілі яго закаснелым малым нягоднікам і загадалі містэру Бамблу выдаліць яго з памяшкання.

Хоць, зразумелым чынам, чальцы рады якраз мусілі найперш і ў найвышэйшай ступені пранікнуцца дабрачынным здзіўленнем ды жахам пры самых малых прыкметах адсутнасці рэагавання з боку каго б ні было, але ў гэтым выпадку яны памыляліся. Проста Олівер замест таго, каб быць занадта няўражлівым, быў занадта ўражлівы і дзеля захавання жыцця адключаўся і рабіўся зацяты і маркотны, калі з ім абыходзіліся дрэнна. Ён у поўным маўчанні выслухаў навіну аб сваім прызначэнні; яму сунулі ў рукі ягонае майно, несці якое зусім не было цяжка, бо яно ўсё змяшчалася ў карычневым пакунку з паперы памерам з паўфута даўжыні і цалі з тры шырыні. Ён насунуў на вочы шапку і, ушчаперыўшыся ў крысо кур’еравага шыняля, накіраваўся з гэтым службоўцам да месца новых пакутаў.

Нейкі час містэр Бамбл валок яго моўчкі, без каментароў, бо ён, як гэта і належыць прыходскаму кур’еру, трымаў галаву проста; дзень быў ветраны, і крыссё шыняля, лунаючы ў вятрыску, цалкам закрывала маленькага Олівера і вельмі выгадна расхінала камізэльку кур’ера з доўгімі лацканамі і яго кароткія карычневыя аксамітныя штаны. Калі яны падышлі да месца прызначэння, містэр Бамбл усё-ткі палічыў патрэбным зірнуць уніз і ўпэўніцца, што дзіця выглядае як мае быць, яго можна паказваць новаму гаспадару. Так ён і зрабіў, надаўшы твару выраз велічна-апякунскі.

— Олівер! — мовіў містэр Бамбл.

— Слухаю, сэр, — адказаў Олівер голасам ціхім і дрогкім.

— Падыміце шапку з вачэй, сэр, і падыміце галаву!

Хоць Олівер адразу зрабіў так, як яму сказалі, і хуценька правёў вольнаю рукой па вачах, але калі ён паглядзеў насвайго правадніка, было відаць, што ў вачах у дзіцяці стаялі слёзы. Містэр Бамбл пільна паглядзеў на яго: слёзы скаціліся ў хлопца па шчаках. За першымі слязінкамі пакаціліся яшчэ і яшчэ. Дзіця высільвалася іх стрымаць, але без поспеху. Прыняўшы другую руку ад містэра Бамбла, ён затуліў твар абедзвюма рукамі і заплакаў. Хутка слёз назбіралася столькі, што яны сталі працякаць паміж барадою і тонкімі, кашчавымі пальцамі.

— Вось як! — усклікнуў містэр Бамбл, прыпыніўшыся і кінуўшы на свайго выхаванца злосны позірк. — Вось як! З усіх самых няўдзячных, самых нявыхаваных хлопчыкаў, якіх я калі б там ні было бачыў, ты, Олівер, самы...

— Не, не, сэр, — усхліпваў Олівер, чапляючыся за руку з добра яму вядомай кульбай, — не, не, сэр; я папраўлюся, сэр, я напраўду, сапраўды стану лепшым! Я вельмі маленькі хлопчык, і я... я... такі...

— Такі што? — здзіўлена дапытваўся містэр Бамбл.

— Такі самотны, сэр! Такі надта самотны! — плакала дзіця. — Усе мяне ненавідзяць. О сэр, калі ласка, не злуйцеся на мяне!

Хлапчаня прыціснула рукі да сэрца і зазірнула ў твар свайго праважатага з непадробнай скрухай і надломам.

Містэр Бамбл з пэўным здзіўленнем вытрымаў жаласлівы і бездапаможны позірк Олівера, пару разоў пракашляўся, барматнуўшы нешта наконт «клятага кашлю», і загадаў Оліверу выцерці вочы ды быць добрым хлопчыкам. Потым, узяўшы яго за руку, моўчкі павёў далей.

Трунар, які якраз апусціў жалюзі на вокнах, нешта запісваў пры святле вельмі прыдатнай тут жалобнай свечкі ў свой гросбух.

— А, — сказаў трунар, падымаючы галаву ад стала і не дапісаўшы слова, — гэта вы, Бамбл?

— Не хто іншы, містэр Саўэрберы, — адказаў кур’ер. — Вось. Я прывёў хлопчыка!

— Дык вось яно якое, гэтае хлапчаня! — сказаў трунар, падняўшы свечку над галавой, каб лепш бачыць. — Місіс Саўэрберы, мая дарагая, ці не зрабіла б ты ласку падысці сюды на хвіліну?

З маленькага пакоя з боку крамы выйшла місіс Саўэрберы, маленькая кашчавая жанчына з уедлівым тварам.

— Мая дарагая, — паважна сказаў містэр Саўэрберы, — гэта хлопчык з працоўні, пра якога я табе казаў.

Олівер яшчэ раз пакланіўся.

— Мой ты Божа, — сказала жонка трунара, — ён жа зусім маленькі.

— Але, ён малаваты, — азваўся містэр Бамбл, гледзячы на Олівера, як быццам той быў вінаваты, што ён не большы, чым ёсць. — Ён малы, тут няма як пярэчыць. Але ж ён вырасце, місіс Саўэрберы, ён вырасце.

— Ну дык што і казаць, — з раздражненнем заўважыла лэдзі, — на нашых харчах. Ніякае выгады не бачу ад прыходскіх дзяцей, бо іх утрыманне каштуе больш, чым яны таго вартыя. Аднак мужчыны заўсёды мяркуюць, што яны ведаюць лепш за ўсіх. Ідзі ўніз па лесвіцы, ты, мяшэчак з касцьмі!

Сказаўшы гэта, жонка трунара адчыніла бакавыя дзверы і выпіхнула Олівера на стромкую лесвіцу, якая вяла ўніз, у цёмны і сыры каменны падвал, што месціўся перад вугальнай ямай і называўся кухняй. У ім сядзела брудна апранутая дзяўчына ў зношаных чаравіках і дзіравых сініх шарсцяных панчохах.

— Вось, Шарлот, — загадала місіс Саўэрберы, якая спусцілася ў падвал следам за Оліверам, — дай гэтаму хлапцу рэшту халоднага мяса, што пакінулі для Трыпа. Яго зранку няма, і ён можа абысціся. Я думаю, што хлопчык не занадта пераборлівы, ці не так?

Олівер, чые вочы заблішчалі пры слове «мяса», задрыжаў ад прагі праглынуць яго і адказаў станоўча. Перад ім паставілі талерку з недаедкамі.

Хацеў бы я пабачыць, як нейкі мажны філосаф, які ператраўляе ўнутры сябе мяса і пітво ў жоўць, чыя кроў ледзяная, чыё сэрца жалезнае, — каб ён паглядзеў, як Олівер Твіст накінуўся на недаедкі, якія не крануў бы і сабака. Я хацеў бы, каб ён быў сведкам таго, як прагна Олівер Твіст, якога мучыў неспатольны голад, раздзіраў мяса на кавалкі. Яшчэ больш мне хацелася б пабачыць, як гэты філосаф з такой самай насалодай есць тую самую страву.

— Ну што? Паеў? — спытала жонка трунара, калі Олівер праглынуў сваю вячэру; яна з нямым жахам сачыла за ім і з трывогай прадбачыла наступствы гэткага апетыту.

Олівер, які не бачыў паблізу нічога спажыўнага, адказаў сцвярджальна.

— Тады хадзем са мной, — сказала місіс Саўэрберы, узяла брудную сляпую лямпу і пайшла наперадзе па прыступках. — Твой ложак пад прылаўкам. Спадзяюся, ты не баішся спаць сярод дамавін? Але пры чым тут баішся-не баішся, — больш няма дзе. Хутчэй! Не заставацца ж мне тут на цэлую ноч!

Олівер больш не марудзіў і пакорліва пайшоў услед за сваёй новай гаспадыняй.