Олівер Твіст

РАЗДЗЕЛ ІІ

Аповед пра сталенне, адукацыю Олівера Твіста і пра раду

Унаступныя восем ці дзевяць месяцаў Олівер быў ахвярай сістэмы падступстваў і падманаў. Яго кармілі з бутэлечкі. Пра галоднага, пазбаўленага самага неабходнага сіротку адміністрацыя працоўні належным чынам праінфармавала прыходскія ўлады. Прыходскія ўлады з годнасцю ўчынілі запыт адміністрацыі працоўні, ці ёсць якая-небудзь асоба жаночага полу, якая жыла б у працоўні і была б у стане забяспечыць Олівера Твіста належным суцяшэннем і наглядам. Адміністрацыя адказала, што няма. Пасля гэтага прыходскія ўлады велікадушна і гуманна пастанавілі, што Олівера трэба ўладкаваць на «ферму», або, інакш кажучы, пераслаць у філію працоўні, адтуль мілі за тры, дзе дваццаць ці трыццаць іншых малалетніх парушальнікаў «Закона пра бедных» цэлымі днямі поўзалі па падлозе, не пакутуючы ад лішку ежы ці вопраткі, пад мацярынскім наглядам жанчыны сталага веку, якая брала гэтых злачынцаў за сем з паловай пенсаў на тыдзень. Сем з паловай пенсаў на тыдзень — гэта неблагія грошы, каб утрымліваць дзіця. На сем з паловай пенсаў можна набыць шмат чаго, можна набыць досыць, каб занадта напоўніць страўнік і мець непрыемныя наступствы. Дама сталага веку была жанчынай дасведчанай і мудрай. Яна ведала, у чым ёсць дабро для дзяцей, і ў яе было вельмі тонкае адчуванне таго, у чым ёсць дабро для яе самой. Таму яна прыўлашчвала большую частку тыднёвых грошай, а на карысць прыходскіх гадаванцаў выдавала значна меншую долю ад тае, якая яму была прызначаная. Тым самым яна знайшла ў бяздоннай глыбіні яшчэ большую глыбіню і зарэкамендавала сябе як вельмі добры філосаф-практык.

Агульнавядомая, здаецца, гісторыя пра другога філосафа-практыка, які распрацаваў тэорыю, што конь можа выжыць без ежы, і настолькі паспяхова абгрунтаваў, што давёў колькасць корму свайго каня да адной саломіны на дзень; безсумнення, ён дамогся б ад свайго канякі жвавасці і порсткасці, не кормячы яго зусім, каб той не здох акурат за суткі да таго моманту, калі мусіў атрымаць сваю першую порцыю чыстага паветра. На вялікі жаль, прыкладная філасофія асобы жаночага полу, клопатам якой быў аддадзены Олівер Твіст, звычайна мела гэткі самы вынік, таму што ў той самы час, калі дзіця прывыкала абыходзіцца мінімальнай колькасцю самай неспажыўнай ежы, праз зменлівасць лёсу яно ў васьмі з паловай з дзесяці выпадкаў або пачынала хварэць з прычыны голаду і нястачаў, або праз недагляд трапляла ў агонь, або гінула нейкім чынам ад задухі. У любым з такіх выпадкаў малая істота сыходзіла ў іншы свет, каб паяднацца там з бацькамі, якіх на гэтым свеце ёй ведаць не давялося.

Час ад часу, калі ўчынялі асабліва пільнае расследаванне здарэння, чаму прыходскае дзіця праз недагляд перакуліла на сябе ложак ці было абваранае да смерці пры мыцці бялізны, што здаралася зусім нячаста, бо нешта, хоць здалёк падобнае да прання бялізны, адбывалася на ферме рэдка, — час ад часу прысяжным прыходзіла ў галаву ставіць досыць непрыемныя пытанні, або прыхаджане збіралі подпісы пад пратэстам. Але гэтыя нахабныя выпады хутка падаўляліся сведчаннем доктара ці прыходскага кур’ера; першы з іх, зрабіўшы ўскрыцце трупа, не знаходзіў унутры нічога такога, што было вельмі падобна на праўду, апошні пад прысягай нязменна паказваў тое, што было патрэбна прыходу. Гэта рабілася вельмі самааддана. Апроч таго, чальцы рады час ад часу рабілі вылазкі на ферму, а за дзень да гэтага заўсёды прысылалі кур’ера папярэдзіць, што яны ідуць. Калі яны прыходзілі, дзеці былі чыстыя і дагледжаныя, — чаго ж хацець болей?

Нельга чакаць, што сістэма выхавання на ферме дала б нейкі незвычайны ці выбітны плён. Дзявяты дзень нараджэння заспеў Олівера Твіста бледным, кволым дзіцём, крыху недарослым і, безумоўна, занадта худым. Але прырода і спадчыннасць пасялілі ў грудзях Олівера здаровы добры дух. Дзякуючы мізэрнай дыеце, дух гэты меў процьму месца для свайго развіцця; магчыма, толькі дзякуючы гэтаму, Олівер наогул дажыў да свайго дзявятага дня нараджэння. Як бы яно там у рэшце рэшт ні было, але гэта быў яго дзень нараджэння, і ён сустракаў яго ў вугальным склепе, у выбраным коле з двух маладых джэнтльменаў, што падзялілі з ім добрую порцыю «бярозавае кашы» і былі зачыненыя ў склепе пасля нахабнай заявы, што нібыта яны галодныя, калі раптам місіс Ман, славутая лэдзі, якая ўзначальвала гэты дом, была ўзрушаная раптоўным з’яўленнем містэра Бамбла, прыходскага кур’ера, які намагаўся адкрыць весніцы ў садовай браме.

— Святы Божа! Гэта вы, містэр Бамбл, сэр? — прамовіла місіс Ман, высунуўшы галаву з акна ў робленай афектацыі радасці. — (Сюзанна, прывядзіце наверх Олівера і тых двух хлапцоў і памыйце іх добра.) Шчыры Божа! Містэр Бамбл, як я сапраўды радая бачыць вас!

Містэр Бамбл быў тоўсты мужчына з кепскім характарам, таму замест таго, каб належным чынам адказаць на гэтае сардэчнае прывітанне з прэтэнзіяй на роднасныя адносіны, ён з магутнай сілай патрос весніцы, а потым нанёс па іх такі ўдар, які не мог быць нанесены нічыёй больш нагой, акрамя як нагой прыходскага кур’ера.

— Свят-свят, толькі падумаць, — сказала місіс Ман, выбягаючы з дзвярэй (бо тры хлапчукі былі ўжо да гэтага часу пераведзеныя куды трэба), — толькі падумаць! Гэта ж трэба — забыцца, што брамка праз нашых мілых дзетак была зачыненая знутры! Праходзьце, сэр, малю вас, праходзьце, містэр Бамбл, калі ласка, сэр.

Хоць гэтае запрашэнне і суправаджалася рэверансам, які размякчыў бы нават сэрца царкоўнага старасты, але гэта ніякім чынам не пахіснула жорсткай паставы кур’ера.

— Як вы мяркуеце, ці гэта паважліва і прыстойна, місіс Ман, — пытаўся містэр Бамбл, сціскаючы сваю кульбу, — прымушаць прыходскіх афіцыйных асоб чакаць каля вашых садовых весніцаў, калі яны прыходзяць сюды па прыходскіх справах, звязаных з прыходскімі сіротамі? Ці вядома вам, місіс Ман, што вы пэўным чынам выбарная асоба прыхода, і ад прыхода вам належаць грошы?

— Зразумела, містэр Бамбл, я толькі... э... э... сказала сяму-таму з нашых мілых дзетак, якія Вас гэтак любяць, што той, хто да нас... э... ідзе, — гэта вы, — адказала місіс Ман з вялікай пакорай.

Містэр Бамбл быў упэўнены ў сваіх надзвычайных аратарскіх здольнасцях і выключнай значнасці. Адно ён ужо выказаў, адначасова сцвердзіў другое. Цяпер ён памякчэў.

— Добра, добра, місіс Ман, — адказаў ён больш спакойна, — можа быць, усё і так, як вы кажаце. Мабыць. Хадзем у дом. Я прыйшоў па справах і маю тое-сёе вам сказаць.

Місіс Ман прапусціла кур’ера ў маленькую гасцёўню з цаглянай падлогай, прапанавала яму крэсла і паслужліва паклала перад ім на столік яго трохкутку і кульбу. Містэр Бамбл выцер з ілба пот, што праступіў пасля шпацыру, самазадаволена зірнуў на трохкутку, усміхнуўся. Напраўду, ён усміхнуўся. Прыходскія кур’еры, зрэшты, таксама ж людзі, вось і містэр Бамбл усміхнуўся.

— А цяпер не крыўдуйце за тое, што я вам скажу, — заўважыла місіс Ман з абаяльнай ветлівасцю. — Вы ведаеце, вы зрабілі добры кавалак дарогі... Каб не, дык я і казаць не стала б. Містэр Бамбл, вып’еце кроплю чаго-небудзь?

— Ні кроплі. Ні кроплі, — прамовіў містэр Бамбл, велічна, але і дабрадушна махаючы праваю рукою.

— Я думаю, што вы вып’еце, — сказала місіс Ман, якая зацеміла сабе тон адмовы і жэст, які суправаджаў гэта. — Толькі маленькую кропельку, і крышку халоднай вады з кавалачкам цукру.

Містэр Бамбл кашлянуў.

— Ну, толькі маленькую кропельку, — пераконвала місіс Ман.

— Што гэта? — спытаў кур’ер.

— Ну, дык гэта тое самае, чаго пэўную колькасць я павінна заўсёды мець у доме, каб даліваць бедным дзеткам у мікстуру Дафі, калі яны хварэюць, містэр Бамбл, — адказала місіс Ман, адчыняючы буфет, і паставіла на стол бутэльку і шклянку. — Гэта джын. Я вам не маню, містэр Бамбл, гэта джын.

— Вы даяце дзецям мікстуру Дафі, місіс Ман? — дапытваўся Бамбл, не могучы адарваць вачэй ад цікавай працэдуры змешвання.

— Блаславі іх Божа, даю, хоць гэта і дорага, — адказвала нянька. — Не магу глядзець, як яны пакутуюць у мяне перад вачыма, разумееце?

— Зразумела, не можаце, — сказаў містэр Бамбл ухвальна. — Вы вельмі добрая жанчына, місіс Ман. (Ён падсунуў да сябе шклянку.) Я паведамлю пра гэта радзе, як толькі надарыцца нагода, місіс Ман. (Ён змяшаў джын з вадою.) Я — я шчыра п’ю за ваша здароўе, місіс Ман.

І ён пракаўтнуў палову змесціва шклянкі.

— А цяпер да справы, — сказаў кур’ер, выцягваючы з кішэні скураны гаманец. — Дзіцяці, ахрышчанаму Оліверам Твістам, сёння споўнілася дзевяць гадоў.

— Блаславі яго Божа, — уклінілася місіс Ман, да чырвані расціраючы левае вока канцом фартуха.

— І нам, нягледзячы на прапанаваную ўзнагароду ў дзесяць фунтаў, якая была потым павялічана да дваццаці фунтаў, нягледзячы на надзвычайныя і, я б сказаў, празмерныя высілкі з боку прыхода, так і не ўдалося даведацца, хто яго бацька, а таксама месца жыхарства, імя і стан яго маці.

Місіс Ман здзіўлена ўскінула рукі, аднак пасля хвіліннага роздуму спыталася яшчэ:

— Як выйшла наогул, што ён атрымаў імя?

Кур’ер з годнасцю выпрастаўся і прамовіў:

— Я прыдумаў яго.

— Вы, містэр Бамбл?!

— Я, місіс Ман. Мы называем нашых падкідышаў згодна з алфавітам. Апошні быў на «С» — Субол, так я назваў яго. Далей была літара «Т» — Твіст, так я назваў наступнага. Наступны за ім будзе Унвін, а яшчэ далей будзе Вілкінс. У мяне напагатове імёны да канца алфавіта, і новы цыкл паўторыцца, калі мы дойдзем да апошняе літары.

— Дык вы ж сапраўдны літаратар, містэр Бамбл! — сказала місіс Ман.

— Ну, вы скажаце, — камплімент, відавочна, прыйшоўся кур’еру даспадобы. — Можа быць, можа быць, місіс Ман.

Ён дапіў джын і дадаў:

— Олівер ужо выйшаў з таго ўзросту, калі можна заставацца тут, і рада пастанавіла адправіць яго назад, у працоўню. Я прыйшоў, каб забраць яго туды. Пакажыце мне яго, і хутчэй.

— Пастараюся прывесці яго як мага хутчэй, — сказала місіс Ман, выходзячы дзеля гэтага з пакоя.

Олівер, які да таго часу вызваліўся ад верхняга слою бруду, што ляжаў на яго твары ды руках і змываўся з першага разу, быў уведзены ў пакой яго велічнай апякункай.

— Пакланіся джэнтльмену, Олівер, — сказала місіс Ман.

Олівер пакланіўся напалову кур’еру, напалову яго капелюшу на стале.

— Ці хочаш ты пайсці са мною, Олівер? — велічна спытаў містэр Бамбл.

Олівер хацеў быў сказаць, што ён гатовы пайсці адсюль з кім заўгодна і з вялікай ахвотаю, як раптам, гледзячы ўверх, ён сустрэў пагляд місіс Ман, якая атабарылася за крэслам кур’ера і раз’юшана трэсла ў яго бок кулаком. Ён адразу зразумеў намёк — кулакі занадта часта пакідалі сляды на яго целе, каб не застацца ў памяці.

— А яна пойдзе са мной? — запытаў бедны Олівер.

— Не, яна не можа, — адказаў містэр Бамбл. — Але яна будзе калі-нікалі прыходзіць да цябе.

Гэта не было вялікім суцяшэннем для дзіцяці. Аднак, якім малым ён ні быў, у яго ўсё ж хапіла клёку зрабіць выгляд, нібыта ён пакідае гэтае месца з жалем. Яму зусім няцяжка было пусціць слязу. Голад і кепскае абыходжанне — вялікія памагатыя, калі ты хочаш плакаць, а Олівер дапраўды плакаў вельмі шчыра. Місіс Ман падаравала яму тысячу пацалункаў і — Оліверу найбольш патрэбна было якраз гэта — пару лустаў хлеба з маслам, каб ён не здаваўся надта галодным, калі прыйдзе ў працоўню.

З лустай хлеба ў руках і ў карычневай прыходскай шапачцы Олівер быў выведзены містэрам Бамблам з прыкрага дома, дзе ніводнае пяшчотнае слова, ніводзін пяшчотны пагляд не асвяцілі змроку яго дзіцячых гадоў. І ўсё-такі, калі за ім зачынілася брама асабняка, ён апусціўся ў бездань дзіцячай жальбы. Няхай яго малыя сябрукі ў гульнях былі сапсаваныя жахлівымі ўмовамі жыцця, аднак яны былі адзінымі сябрамі, якіх ён калі-небудзь меў, і яго маленькае сэрца з самага пачатку было апанаванае пачуццём самоты ў гэтым велізарным абшары свету.

Містэр Бамбл ішоў вялікімі крокамі; маленькі Олівер, моцна ўхапіўшыся за яго абшыты галунамі закаўраш, шыбаваў побач з ім і праз кожную чвэрць мілі пытаўся: «Ці далёка яшчэ?» На гэтыя пытанні містэр Бамбл даваў адказы вельмі рэзкія і кароткія, бо непрацяглая ветлівасць, якую будзіць у некаторых сэрцах джын з вадою, да гэтага часу выпарылася, і ён зноў стаў тым самым ранейшым кур’ерам.

Олівер не прабыў у сценах працоўні і чвэрці гадзіны і ледзьве паспеў разабрацца з другой лустай хлеба, калі вярнуўся містэр Бамбл, які перад тым паспеў даверыць яго клопату адной старой жанчыны. Ён расказаў пра вечаровае пасяджэнне рады і пра тое, што Олівер на жаданне рады павінен неадкладна з’явіцца туды.

Не маючы дакладнага ўяўлення, што такое апякунская рада, Олівер быў агаломшаны і не ведаў, смяяцца яму трэба ці плакаць. Але ён не меў часу для роздуму на гэтую тэму, бо містэр Бамбл, каб раскатурхаць малога, стукнуў яго злёгку сваёй кульбай па галаве, ляснуў ніжэй за спіну, каб падбадзёрыць і, загадаўшы ісці следам, павёў яго ў вялікі чыста вымыты пакой, дзе вакол стала сядзелі восем ці дзесяць тоўстых джэнтльменаў. У тарцы стала, у глыбокім фатэлі з падлакотнікамі, нашмат вышэйшым за астатнія, рассеўся асабліва тоўсты джэнтльмен з вельмі круглым чырвоным тварам.

— Пакланіся радзе, — сказаў Бамбл.

Олівер выцер дзве ці тры слязінкі, якія яшчэ стаялі ў вачах; бачачы перад сабой не раду, а стол, ён, дзякуй Богу, усё-такі адбіў паклон.

— Як цябе завуць, хлопчык? — спытаўся джэнтльмен у высокім крэсле.

Олівер быў напалоханы гэткай вялікай колькасцю джэнтльменаў, і яго пачало калаціць; кур’ер яшчэ раз даў малому кухталя, і той заплакаў. Гэтыя дзве прычыны прымусілі яго адказваць вельмі ціха і няўпэўнена. Вось чаму джэнтльмен у белай камізэльцы назваў яго дурнем. З гэтай нагоды настрой джэнтльмена адразу зрабіўся лепшым.

— Хлопчык, — сказаў джэнтэльмен у высокім фатэлі, — слухай, што я табе скажу. Я спадзяюся, ты ведаеш, што ты сірата?

— Што гэта такое, сэр? — пацікавіўся бедны Олівер.

— Я адразу казаў, што хлопчык — дэбіл, — сказаў джэнтльмен у белай камізэльцы.

— Ціха! — сказаў першы джэнтльмен. — Ты ведаеш, што ў цябе няма ні бацькі, ні маці і што ты выхоўваешся на сродкі прыхода?

— Ведаю, сэр, — адказаў Олівер, заліўшыся горкімі слязьмі.

— Чаму ты плачаш? — запытаў джэнтльмен у белай камізэльцы. І паўтарыў, сцвярджаючы надзвычайнасць сітуацыі: — З якой прычыны ён плача?

— Я спадзяюся, што ты прамаўляеш свае малітвы кожны вечар, — сказаў другі джэнтльмен суворым голасам, і молішся за людзей, якія клапоцяцца пра цябе, як належыць хрысціяніну.

— Ага, сэр, — сказаў малы, заікаючыся.

Джэнтльмен, які пытаўся апошнім, сам таго не ведаючы, сказаў праўду. Олівер і сапраўды быў бы хрысціянінам, і нават вельмі добрым хрысціянінам, калі б маліўся за тых, хто яго корміць і пра яго клапоціцца. Але ён не маліўся, бо ніхто яго гэтаму не навучыў.

— Добра! Ты прыйшоў сюды, каб атрымаць адукацыю і навучыцца нейкай карыснай працы, — сказаў чырванатвары джэнтльмен, што сядзеў у высокім фатэлі.

— Такім чынам, заўтра з шасці гадзін раніцы ты пачнеш трапаць пяньку, — дадаў зласлівы джэнтльмен у белай камізэльцы.

На знак падзякі за такую вось камбінацыю абодвух блаславенняў у адным простым працэсе трапання пянькі Олівер, з ініцыятывы кур’ера, пакланіўся і быў прыспешаны з пакоя ў вялікае памяшканне, дзе на грубым цвёрдым ложку ён плакаў, аж пакуль не заснуў. Што за годнае пацверджанне мяккасці ангельскіх законаў! Яны даюць беднякам магчымасць пайсці спаць!

Бедны Олівер! Ён спаў у шчаслівай недасведчанасці пра навакольнае і мала думаў пра тое, што рада гэтым самым днём прыняла рашэнне, якое зробіць самы вялікі матэрыяльны ўплыў на ўсю яго будучыню. Тым не менш рашэнне было прынятае, і яно было такое.

Чальцы гэтай рады былі людзі з надта праніклівым розумам, разважлівыя мудрацы, і калі ім собіла звярнуць увагу на працоўню, дык яны адразу заўважылі тое, чаго просты народ ніколі б не прыкмеціў: беднякі любілі працоўню! Гэтае месца было для іх звыклай установай, а яшчэ і карчмой, дзе не трэба было раскашэльвацца. Рай з цэглы і тынку, дзе ўсё было гульнёй, а праца была нічым. «Вось жа, — з глыбакадумным выглядам прамовіла рада, — мы якраз і ёсць тыя дабрадзеі, што навядуць тут парадак. Мы неадкладна спынім гэта». І вось яны прынялі правіла, згодна з якім усе бедныя людзі атрымалі магчымасць абіраць — хто-хто, а яны нікога не прымушалі — або павольная смерць ад голаду ў працоўні, або хуткая — за яе мурамі. А таму яны заключылі дамову з вадаправоднай кампаніяй на неабмежаваную падачу вады і з агентам гандлю збожжам — аб эпізадычных пастаўках аўсянай мукі. Яны загадалі даваць аўсянку тры разы на дзень, двойчы на тыдзень выдаваць кожнаму цыбуліну, а ў нядзелю — нават палову булкі. Яны зрабілі яшчэ шмат мудрых і гуманных распараджэнняў, якія датычылі жанчын, але не будзем іх пераказваць без патрэбы. Яны ласкава пагадзіліся даваць развод жанатым беднякам, бо скасоўваць шлюб у Калегіі па грамадзянскіх справах было задорага, і замест таго, каб прымусіць чалавека забяспечваць сваю сям’ю, як яны рабілі гэта раней, яны забралі ў яго сям’ю, а самога яго ператварылі ў кавалера! Не трэба і казаць, як шмат людзей з усіх станаў грамадства звярнулася б да іх па матэрыяльную дапамогу, калі б гэта не было звязана з працоўняй; аднак рада складалася з людзей галавастых, і яны падстрахаваліся ад такой небяспекі. Матэрыяльная дапамога была непарыўна звязаная з працоўняй і аўсянай размазнёю, і гэта адпалохвала.

Першыя паўгады пасля пераводу Олівера Твіста сістэма працавала на поўную сілу. Спачатку яна запатрабавала значных выдаткаў, каб аплаціць рахункі ад трунара, якія ўсё раслі, і каб ушываць безупынна адзежу беднякоў, якая, нібы той мех, пачынала звісаць з іх кашчавых целаў праз тыдзень ці два на аўсянцы. Але колькасць беднякоў стала мізэрнай, як і яны самі, і рада была ў захапленні.

Хлопчыкаў кармілі ў вялікай зале з тоўстымі мурамі, у канцы якой стаяў кацёл, з якога ў прызначаны для прыняцця ежы час наглядчык у фартуху з дапамогай дзвюх жанчын раздаваў кашу. Кожны хлопчык атрымліваў адну місачку гэтага адметнага месіва, і не больш — за выняткам вялікіх святаў, калі давалі звыш таго яшчэ дзве з паловай унцыі хлеба. Місачкі ніколі не трэба было мыць. Хлопчыкі выскрэбвалі іх сваімі лыжкамі, аж пакуль яны зноў не пачыналі блішчаць. Калі дзеці заканчвалі гэтую аперацыю (а яна ніколі не цягнулася надта доўга, бо іхнія лыжкі былі амаль такія ж вялікія, як і місачкі), яны сядзелі, утаропіўшыся ў кацёл такімі прагнымі вачыма, як быццам хацелі зжэрці цагліны, якімі ён быў абкладзены. Пры гэтым хлопчыкі прагна абсмоктвалі свае пальцы ў спадзяванні натрапіць хоць на які мізэрны след ад кашы, якая магла выпадкова прыліпнуць да іх. У хлопчыкаў наогул бывае выдатны апетыт. Олівер Твіст і яго сябры ўжо тры месяцы цярпелі пакуты памірання ад голаду; нарэшце яны сталі такімі прагнымі і так здзічэлі ад голаду, што адзін з іх (яго бацька некалі меў маленькую карчму) змрочна намякнуў сваім таварышам, што ён баіцца, каб выпадкам не з’есці ўначы кволага хлопчыка, які спіць побач з ім, — калі яму не пачнуць даваць яшчэ адну міску кашы. Вочы ў яго былі дзікія, галодныя, і дзеці інтуітыўна паверылі яму. Сабраліся на абмеркаванне; вырашылі цягнуць жэрабя, каму ісці тым самым вечарам пасля вячэры да наглядчыка, каб папрасіць дабаўкі. Ісці выпала Оліверу.

Надышоў вечар. Хлопчыкі занялі свае месцы. Наглядчык у кухарскай робе стаў ля катла, яго памочніцы-жабрачкі чарадою сталі за яго спінай. Кашу расклалі па місках, і перад беднай ядой была прамоўленая доўгая малітва. Аўсянка знікла. Хлопчыкі пачалі перашэптвацца і падаваць знакі Оліверу, а яго бліжэйшыя суседзі выпіхвалі яго. Ён быў зусім яшчэ дзіцём, голад давёў яго да адчаю, а нястачы пазбавілі страху. Ён падняўся з-за стала і, набліжаючыся да наглядчыка з місачкай і лыжкай у руках, крыху напалоханы сваёй дзёрзкасцю, прамовіў:

— Калі ласка, сэр, я хачу яшчэ трохі.

Наглядчык быў тоўсты, здаравенны мужчына, але ён спалатнеў. У тупым сподзіве ён некалькі хвілін глядзеў намаленькага бунтара, а потым, у пошуках падтрымкі, абапёрся на кацёл. Памочніцы былі спаралізаваныя ад здзіўлення, хлопчыкі — ад страху.

— Што? — вывеў нарэшце наглядчык слабым голасам.

— Калі ласка, сэр, — адказаў Олівер, — я хачу яшчэ трохі.

Наглядчык выцяў Олівера чарпаком па галаве, моцна схапіў

за рукі і гучна паклікаў кур’ера.

Рада засядала, нібы той рымскі канклаў, калі містэр Бамбл у вялікім узрушэнні ўварваўся ў пакой і, звяртаючыся да джэнтльмена ў высокім фатэлі, сказаў:

— Містэр Лімкінз, прашу прабачыць, сэр! Олівер Твіст папрасіў дабаўкі!

Усе былі збянтэжаныя. На кожным абліччы быў напісаны жах.

— Дабаўкі? — перапытаў містэр Лімкінз. — Вазьміце сябе ў рукі, кур’ер, і адказвайце дакладна. Я зразумеў так, што ён запытаў пра дабаўку, з’еўшы прызначаную яму вячэру?

— Менавіта, сэр, — адказаў Бамбл.

— Гэты хлопец скончыць жыццё на шыбеніцы, — прамовіў джэнтльмен у белай камізэльцы. — Я ведаю, ён прыйдзе да шыбеніцы!

Ніхто не аспрэчыў прароцтва джэнтльмена. Адбылася ажыўленая дыскусія. Быў выдадзены загад накіраваць Олівера ў турму для дзяцей, а назаўтра ўранні на браме звонку быў прыклеены загад, у якім таму, хто згодзіцца пазбавіць прыход ад Олівера Твіста, абяцалася дзякло ў пяць фунтаў стэрлінгаў. Іншымі словамі, пяць фунтаў — і Олівер Твіст прапаноўваўся кожнаму мужчыну ці жанчыне, хто, маючы заняткам рамяство, гандаль ці нешта іншае, меў патрэбу ў вучню.

— Я ніколі ні ў чым іншым у сваім жыцці не быў упэўнены больш, — сказаў джэнтльмен у белай камізэльцы, стукаючы наступным ранкам па браме ды чытаючы загад, — я ніколі ні ў чым іншым у сваім жыцці не быў упэўнены больш, чым цяпер у тым, што гэты хлопчык скончыць на шыбеніцы.

Маючы намер паказаць далей, меў ці не меў рацыю джэнтльмен у белай камізэльцы, я, мабыць, магу пашкодзіць займальнасці апавядання (калі дапусціць, што яна ёсць). Гэта здарылася б, калі б я насмеліўся акурат цяпер намякнуць, ці мае жыццё Олівера Твіста гэтую гвалтоўную зададзенасць, або яе няма.