Олівер Твіст

РАЗДЗЕЛ ХІІ,

у якім пра Олівера клапоцяцца больш, чым калі-небудзь раней, і ў якім зноў распавядаецца пра вясёлага старога джэнтльмена і ягоных юных сяброў

Кэб са стукам з’ехаў уніз па Маўнт Плезан, падняўся па Эксмаўт-стрыт прыкладна тамсама, дзе ішоў Олівер, калі ўпершыню ў кампаніі з Махляром з’явіўся ў Лондане. Потым кэб, даехаўшы да «Анёла» ў Айлінгтоне, спыніўся нарэшце перад прыгожым дамком на спакойнай цяністай вулцы бліз Пэнтанвіла. Тут безадкладна разаслалі пасцель і пад кіраўніцтвам містэра Браўнлоў асцярожна ўладкавалі ў ёй ягонага маленькага падапечнага. Тут ім заапекаваліся з бязмежнай пяшчотай і спагадай.

Аднак шмат дзён Олівер не мог ацаніць усёй дабрыні сваіх новых сяброў, бо быў непрытомным. Сонца ўзыходзіла і заходзіла, гэта паўтаралася шмат разоў, а хлопчык ляжаў прыкаваны да ложка сваіх пакутаў — яго з’ядаў спусташальны жар ліхаманкі. Магільны чарвяк не робіць сваёй працы над трупам больш няўхільна, чым гэты павольны, паўзучы агонь — над жывым целам.

Кволы, празрысты, Олівер прачнуўся з гэтага доўгага кашмарнага сну. З цяжкасцю адарваў сваё цела ад ложка, падпёр галаву дрыжачымі рукамі, спалохана азірнуўся.

— Што гэта за пакой? Куды мяне прынеслі? — спытаў Олівер. — Я тут не клаўся спаць.

Ён прамовіў гэтыя словы ціхім голасам, аслабелы, блізкі да таго, каб самлець, але яго адразу пачулі, бо фіранка за ўзгалоўем ложка адразу адхінулася, і мацярынскага выгляду старая лэдзі, апранутая вельмі чыста і акуратна, паднялася з крэсла, дзе яна сядзела і вязала.

— Ціха, мой даражэнькі, — лагодна сказала яна. — Ты мусіш ляжаць вельмі спакойна, інакш ты зноў захварэеш, а табе было вельмі кепска, так кепска, як толькі можа быць, вось. Ляж зноў, мой харошы!

Сказаўшы гэта, старая лэдзі абярэжліва паклала Олівераву галаву на падушку, адхінула з ягонага лба пасму валасоў і паглядзела на хлопчыка так добра, так ласкава, што ён не мог перасіліць сябе, узяў сваёй маленькай празрыстай рукой ейную і абняў ёю сваю шыю.

— Крый Бог! — прамовіла старая лэдзі са слязамі на вачах. — Што гэта за ласкавая добрая душа. Мілае дзіця! Што адчувала б твая маці, каб так вось сядзела тут на маім месцы і бачыла цябе!

— Можа, яна бачыць мяне цяпер, — прашаптаў Олівер, склаўшы далоні, — можа, яна каля мяне сядзела. Я амаль пэўны, што так яно і было.

— Гэта была ліхаманка, мой мілы, — мякка запярэчыла старая лэдзі.

— Напэўна, — азваўся Олівер, — таму што Нябёсы далёка, і яны там збыт шчаслівыя, каб сысці да ложка беднага хлопчыка. Але калі б яна ведала, што я быў хворы, то, пэўна ж, яна шкадавала б мяне, нават там, наверсе, таму што яна сама вельмі хварэла перад смерцю.

— Олівер перапыніўся на хвілю. — Каб яна ўбачыла, як мяне скрыўдзілі, яна вельмі засмуцілася б, а яе твар быў заўсёды задаволены і шчаслівы, калі я яе сніў.

Старая лэдзі нічога на гэта не адказала, толькі выцерла насоўкай вочы, а потым акуляры, якія ляжалі на коўдры, як быццам яны былі адным цэлым з яе вачыма. Потым яна прынесла Оліверу халоднага пітва, пагладзіла яго па шчацэ і сказала, што ён мусіць ляжаць вельмі ціха, бо інакш зноў захварэе.

Такім чынам, Олівер ціхенька сабе ляжаў, часткова з той прычыны, што баяўся не паслухацца старую лэдзі, а часткова таму, што размова вычарпала яго апошнія сілы. Хутка ён упаў у лёгкі сон, і абудзіла яго святло свечкі; свечка, калі яе паднеслі блізка да ложка, асвятліла джэнтльмена з вялікім залатым гадзіннікам у руцэ, які гучна цікаў. Джэнтльмен праверыў яго пульс і сказаў, што хлопчыку стала шмат лепш.

— Табе нашмат лепш, ці не так, мой даражэнькі? — сказаў джэнтльмен.

— Так, дзякуй, сэр, — адказаў Олівер.

— Але, я ведаю, — сказаў джэнтльмен. — Ты таксама галодны, га?

— Не, сэр, — быў адказ Олівера.

— Гм, — прамовіў джэнтльмен. — Так, я ведаю, што есці табе не хочацца. Ён не хоча есці, місіс Бэдвін, — сказаў джэнтльмен; пры гэтым ён выглядаў вельмі мудрым.

Старая лэдзі з павагай нахіліла галаву, што, здаецца, павінна было засведчыць яе стаўленне да доктара як да разумнага чалавека. Ды доктар і сам, відаць, думаў пра сябе гэтаксама.

— Ты сонны, ці не так, мой даражэнькі? — спытаў доктар.

— Не, сэр, — адказаў Олівер.

— Той адказ, якога я чакаў, місіс Бэдвін, — прамовіў доктар. — Было б нармальна, каб яму хацелася піць. Можна даць яму крыху гарбаты, мэм. І сухіх смажанак без масла. Не накрывайце яго занадта цёпла, але глядзіце, каб ён не мёрз, майце ласку!

Старая лэдзі зрабіла рэверанс. Доктар, пакаштаваўшы халоднага напою і выказаўшы кампетэнтнае ўхваленне, заспяшаўся і выйшаў. Яго чаравікі, калі ён ішоў уніз па лесвіцы, рыпелі важна і заможна.

Неўзабаве пасля гэтага Олівер яшчэ раз закімарыў, а калі прачнуўся, была ўжо амаль поўнач. Крыху пазней старая лэдзі лагодна сказала яму «дабранач» і пакінула яго на тоўстую старую, якая якраз прыйшла і прынесла з сабой у невялічкай торбачцы малітоўнік і начны каптур. Прыладзіўшы гэты апошні на галаву, а першы паклаўшы на стол, старая сказала Оліверу, што прыйшла сядзець каля яго, падсунула крэсла да каміна і аддалася неспакойнаму сну, які раз-пораз перапыняўся мармытаннем, вохканнем ды сапеннем. Зрэшты, гэта прыводзіла толькі да таго, што старая вельмі моцна церла нос, пасля чаго яе зноў агортваў сон.

Так памалу цягнулася гэтая ноч. Нейкі час Олівер ляжаў без сну і то лічыў маленькія кругі святла ад трысняговай свечкі на столі, то расшыфроўваў стомленымі вачыма складаны ўзор шпалераў. Цемрадзь і глыбокая цішыня пакоя стваралі эфект узнёсласці. Хлопчыку прыйшла думка, што смерць шмат дзён і начэй лунала ў гэтым пакоі і што яна, мабыць, і цяпер поўніла яго сваёй змрочнасцю ды жахам. Ён схаваў твар у падушку і стаў горача маліцца.

Паступова ім авалодаў глыбокі, спакойны сон, той сон, які прыходзіць толькі пасля перанесеных пакутаў, той нічым не абцяжараны, вольны сон, ад якога і будзіць шкада. Калі гэта смерць, то хто захацеў бы зноў абудзіцца ад яе да жыцця з яго турботамі ды барацьбой, з усім тым, што яно накідвае ў сучаснасці, з яго страхамі перад будучыняй, а ў асаблівасці з жахлівымі ўспамінамі пра мінулае!

Ужо даўно быў дзень, калі Олівер расплюшчыў вочы; ён пачуваўся вясёлым і шчаслівым. Крызіс хваробы мінуў. Олівер вярнуўся да жыцця.

Праз тры дні ён мог, абкладзены падушкамі, сядзець у фатэліку. Ён быў яшчэ занадта слабым, каб хадзіць, і місіс Бэдвін зносіла Олівера ўніз у свой невялічкі пакойчык аканомкі, які належаў ёй. Там, пасадзіўшы хлопчыка ля каміна, добрая старая лэдзі сядала сама і ад прыемнасці бачыць, што яму ўжо лепш, пачынала плакаць у два ручаі.

— Не бяры да галавы, даражэнькі, — казала старая лэдзі. — Проста мне трэба час ад часу выплакацца. Вось, ужо прайшло, і я зноў у парадку.

— Мэм, вы вельмі, вельмі добрая да мяне, — казаў Олівер.

— Добра, добра, не бяры да галавы, даражэнькі, — адказвала старая лэдзі, — гэта не мае нічога агульнага з тваім булёнам, а табе даўно пара яго есці, таму што доктар сказаў, што сёння ў першай палове дня можа зазірнуць містэр Браўнлоў, каб пабачыць цябе, і нам трэба набыць наш самы лепшы выгляд, бо чым лепш мы будзем выглядаць, тым больш ён будзе задаволены. Сказаўшы гэта, старая лэдзі пачала падаграваць у рондліку ладную порцыю булёну, такога моцнага, што, разбавіўшы да нармальнай кансістэнцыі, ім можна было б накарміць як мінімум трыста пяцьдзясят беднякоў.

— Табе падабаюцца карціны, мой мілы? — запытала старая лэдзі, убачыўшы, што Олівер вельмі пільна ўглядаецца ў партрэт, які вісеў на сцяне акурат насупраць.

— Не ведаю, мэм, — азваўся Олівер, не адрываючы вачэй ад палатна, — я іх так мала бачыў, што цяжка сказаць. Які добры, прыгожы твар у гэтай лэдзі!

— Але-але, — адказала старая лэдзі, — мастакі заўсёды вымалёўваюць жанчын прыгажэйшымі, чым яны ёсць насамрэч, а інакш ніхто не замаўляў бы ў іх партрэтаў. Чалавек, які вынайшаў машыну, якая дакладна капіруе арыгінал, напэўна ведаў, што не будзе мець поспеху, таму што дакладнасць занадта сумленная. Занадта! — паўтарыла старая лэдзі, смеючыся ад усяго сэрца над бескампраміснасцю свайго меркавання.

— А гэта... гэта партрэт? — спытаў Олівер.

— Так, — адказала старая лэдзі, на момант адхіліўшыся ад булёну, — гэта партрэт.

— Чый жа ён, мэм? — з глыбокай зацікаўленасцю спытаў Олівер.

— Дапраўды, не ведаю, вось і ўсё, мой даражэнькі, — азвалася старая лэдзі ў ранейшым зычлівым тоне. — Па-мойму, гэта не тая асоба, якую ведаем ты ці я. Здаецца, партрэт моцна цябе ўразіў?

— Ён такі прыгожы, — адказаў Олівер.

— А ці не баішся ты яго часам? — заўважыла старая лэдзі, здзіўлена назіраючы, як зачаравана, з якой шчымлівасцю ўглядаецца хлопчык у партрэт.

— О, не, не, — заспяшаўся з адказам Олівер, — але вочы яе глядзяць маркотна, і адсюль, дзе я сяджу, здаецца, што яна глядзіць на мяне. У мяне пачынае мацней біцца сэрца, — дадаў Олівер, панізіўшы голас, — і здаецца, што яна жывая, хоча размаўляць са мной, але не можа.

— Крый Божа! — ускрыкнула старая лэдзі, уздрыгнуўшы, — дзіця, што ты такое гаворыш! Паберажы сябе, ты пасля хваробы яшчэ нервовы і слабы. Я зараз перакачу крэсла ў другі бок, і ты не будзеш бачыць гэты партрэт. Вось! — сказала яна, здзяйсняючы сказанае. — Вось так, цяпер, пасля ўсяго, што з табой здарылася, ты яго не бачыш.

Але Олівер сваім унутраным зрокам бачыў яго гэтаксама дакладна, як калі б не зрушыўся з месца; аднак ён палічыў за лепшае не турбаваць старую лэдзі, таму толькі лагодна ўсміхнуўся, калі яна паглядзела на яго, і місіс Бэдвін, задаволеная тым, што ён адчуваў сябе больш камфортна, пачала саліць булён і наломваць туды кавалкі падсмажанага хлеба, выконваючы гэтую ганаровую працэдуру з найвялікшай паспешлівасцю. Олівер расправіўся з булёнам надзвычай хутка і ледзьве паспеў праглынуць апошнюю лыжку, як у дзверы ціхенька пастукалі.

— Увайдзіце, — сказала старая лэдзі, і ў пакой увайшоў містэр Браўнлоў.

Стары джэнтльмен зайшоў досыць бадзёра, але варта было яму падняць акуляры на лоб, засунуць рукі пад барты халата за спіну і ўважлівым, доўгім позіркам паглядзець на Олівера, як з яго тварам стала адбывацца нешта незразумелае. Олівер пасля хваробы выглядаў вельмі стомленым, напаўпразрыстым; з пашаны да свайго дабрадзея ён зрабіў няўдалую спробу ўстаць, але абсунуўся назад у крэсла, і калі ўжо папраўдзе, дык трэба сказаць, што сэрца містэра Браўнлоў, такое вялікае, што яго хапіла б для шасці старых джэнтльменаў, схільных да гуманнасці, прымусіла яго вочы напоўніцца слязьмі дзякуючы нейкаму дзіўнаму гідраўлічнаму працэсу, які мы не ў стане растлумачыць, бо не ў дастатковай ступені з’яўляемся філосафамі.

— Бедны хлопчык, бедны хлопчык! — прамовіў містэр Браўнлоў, адкашляўшыся. — Нешта я ахрып гэтым ранкам. Баюся, што я прастудзіўся, місіс Бэдвін.

— Спадзяюся, што не, сэр, — адказала місіс Бэдвін. — Усе вашы рэчы былі добра высушаныя.

— Не ведаю, Бэдвін, не ведаю... — быў адказ містэра Браўнлоў. Здаецца, што мне ўчора за абедам далі мокрую сурвэтку, але што ёсць, тое ёсць. Як ты маешся, мой даражэнькі?

— Я вельмі шчаслівы, сэр, — адказаў Олівер. — І я насамрэч вельмі ўдзячны вам за вашу дабрыню.

— Добры хлопчык, — цвёрда сказаў містэр Браўнлоў. — Ці далі вы яму што-небудзь паесці, місіс Бэдвін? Што-небудзь негустое?

— Ён толькі што з’еў міску выдатнага густога булёну, — адказала місіс Бэдвін, злёгку падабраўшыся і робячы асаблівы націск на апошнім слове, маўляў, булён гэты не проста якая-небудзь негустая страва і не мае з ёй ані агульнасці, ані падабенства.

— Ух! — сказаў містэр Браўнлоў і ўвесь скалануўся. — Пару шклянак партвейну яму прыдаліся б куды больш. Ці не так, Том Уайт, га?

— Мяне завуць Олівер, сэр, — здзіўлена адказаў маленькі хворы.

— Олівер, — прамовіў містэр Браўнлоў. — Олівер, а як далей? Олівер Уайт?

— Не, сэр, Олівер Твіст.

— Дзіўнае імя! — зазначыў стары джэнтльмен. — Што прымусіла цябе сказаць суддзі, што цябе завуць Уайт?

— Я ніколі нічога такога не казаў, сэр! — запярэчыў збянтэжаны Олівер.

Гэта так выглядала на хлусню, што стары джэнтльмен пільна паглядзеў Оліверу ў вочы. Але не верыць яму было немагчыма: пра гэта сведчыла кожная рыса схуднелага, празрыстага твару хлопчыка.

— Мабыць, нейкая памылка, — сказаў містэр Браўнлоў.

Хоць матыву пільна ўзірацца ў Олівера больш не было, але

старая думка аб падабенстве рысаў твару хлопчыка і яшчэ нейкай знаёмай асобы раптам абудзілася з новай сілай, і ён працягваў разглядваць Олівера.

— Вы ж не злуяцеся на мяне, сэр? — умольна запытаўся хлопчык.

— Не, не! — азваўся стары джэнтльмен. — Што такое? У чым справа? Бэдвін, паглядзіце!

Сказаўшы гэта, ён паспешліва паказаў на карціну над галавой Олівера. а потым на твар хлопчыка. Яны былі падобныя як дзве кроплі вады. Вочы, галава, рот: кожная рыса была дакладна падобная. І выраз твару быў настолькі падобны, што найдрабнейшая дэталь здавалася скапіраванай з надзвычайнай дакладнасцю.

Олівер не даведаўся пра прычыну гэтых воклічаў, бо самлеў, не маючы дастатковай моцы, каб перанесці выкліканае імі ўзрушэнне.

Гэтая яго слабасць дае нам магчымасць задаволіць цікаўнасць чытача да двух юных вучняў вясёлага старога джэнтльмена і зрабіць некаторыя зацемы. А менавіта: Махляр і яго супольнік Мастэр Бэйц, далучыўшыся да пагоні, якая імчала па пятах Олівера і пачалася праз тое, што яны, як было апісана, незаконна прыўлашчылі прыватную маёмасць містэра Браўнлоў, кіраваліся вельмі рацыянальным і карысным клопатам пра сябе. А зыходзячы з той прычыны, што кожны шчыры ангелец найперш выхваляецца свабодай асобы ды індывідуальнай вольнасцю, мне наўрад ці трэба звяртаць увагу чытача на тое, што такія паводзіны мусілі падняць іх прэстыж у вачах усіх сапраўдных грамадзянаў і патрыётаў у такой самай меры, у якой гэты неабвержны доказ іх клопату пра ўласную бяспеку і дабрабыт можа пацвярджаць і падмацоўваць невялікае кола законаў, якія пэўныя выбітныя філосафы здаровага сэнсу выклалі як падмурак усяго, што адбываецца ў Прыродзе. Названыя філосафы вельмі мудра скарацілі дзеянні гэтай добрай лэдзі да пэўных правілаў і тэорый і, зрабіўшы вельмі мілы і прыстойны камплімент яе высокай мудрасці і разуменню, зусім вывелі з поля зроку ўсё, што датычыць душы, руху чалавечых эмоцый і пачуццяў. Таму што гэтыя рэчы цалкам ніжэйшыя за ўзровень асобы жаночага полу, якая з агульнай згоды нашмат як вышэйшая за малыя слабасці і хібы, характэрныя для гэтага полу.

Калі б мне быў патрэбен які-небудзь доказ на карысць фі-ласафічнага характару гэтых маладых джэнтльменаў, я адразу знайшоў бы яго ў факце, які таксама быў згаданы ў папярэдняй частцы гэтага апісання, — яны адмовіліся ад пагоні ў той момант, калі ўся ўвага была сканцэнтраваная на Оліверы, і адразу накіраваліся дадому самым кароткім шляхам. Хоць я і не схільны сцвярджаць, што да мэт усёведных навукоўцаў належыць скарачэнне шляхоў да вялікіх высноў, — не, яны, хутчэй, робяць адлегласць да высноў яшчэ большай з-за розных шматслоўных адступленняў і хістанняў накшталт тых, у якіх заблытваюцца п’яныя пад ціскам занадта моцнай плыні думак, — але я схільны сказаць і скажу з рэўнасцю, што шмат якія вялікія філосафы нязменна ўвасаблялі свае тэорыі ў жыццё з вялікай мудрасцю і прадбачаннем, запабягаючы розным выпадковым праявам, якія маглі б як-небудзь ім зашкодзіць. Такім чынам, дзеля таго, каб зрабіць вялікае дабро, вы маеце права на маленькае зло і можаце карыстацца любымі сродкамі, якія нарэшце апраўдаюць сябе.

Вызначэнне меры дабра і меры зла, нават розніцы паміж імі цалкам пакідаецца на філосафа, занятага разглядам праблемы, з тым каб ён унармаваў і вызначыў з’яву шляхам яснага, усебаковага і бесстаронняга разгляду кожнай асобнай праявы.

Абодва хлопчыкі з найвялікшай хуткасцю прабеглі праз надзвычай заблытаны лабірынт вузкіх вулак і двароў і рызыкнулі спыніцца ў нізкім і цёмным пад’ездзе. Пастаяўшы там моўчкі роўна столькі часу, колькі трэба, каб аддыхацца і вярнуць здольнасць маўлення, Мастэр Бэйц завішчаў ад захаплення, радасна зарагатаў, паваліўся на ганак і стаў качацца па ім у прыпадку вясялосці.

— Што з табой? — запытаўся Махляр.

— Га! Га! Га! — роў Чарлі Бэйц.

— Ану перастань шумець! — загадаў Махляр, асцярожна азіраючыся. — Дурань, ты што, хочаш, каб цябе заграблі?

— Не магу стрымацца, — адказваў Чарлі. — Не магу, і ўсё. Як успомню, як ён падхапіўся, як памчаўся за вугал, налятаючы на слупы, падаючы, як усхопліваўся зноў, быццам ён, як і слупы, з жалеза, а вось я з насовачкай у кішэні, крычу яму ўслед — вой, не магу болей...

Жывая фантазія Бэйца аднавіла перад ім усё здарэнне ў занадта яркіх фарбах. Выдыхнуўшы апошнія словы, ён зноў стаў качацца па ганку і зарагатаў яшчэ гучней.

— Што скажа Фэджын? — запытаў Махляр, выкарыстаўшы чарговую задышлівую паўзу свайго сябра, каб паставіць пытанне.

— Што? — перапытаў Чарлі Бэйц.

— Але, што? — паўтарыў Махляр.

— Ну і што ён можа сказаць такога? — даволі раптоўна суняў сваю весялосць Чарлі, таму што Махляр, відавочна, дастаў яго. — Што ён такога скажа?

Містэр Доўкінз свістаў пару хвілін, потым, зняўшы капялюш, паскроб галаву і тры разы кіўнуў.

— Што ты маеш на ўвазе? — спытаў Чарлі.

— Цір-ля-ля, брахня і лухта, зусім абы-што і шчэ нешта збоку, — сказаў Махляр, і на яго разумным профілі засвяцілася шырокая ўхмылка.

Гэта было тлумачэнне, але яго было замала. Мастэр Бэйц адчуў гэта і паўтарыў:

— Што ты маеш на ўвазе?

Махляр нічога не адказаў. Ён надзеў капялюш, падабраў крыссё свайго доўгага сурдута, звыкла падаткнуў языком шчаку, разоў шэсць выразна шчоўкнуў па пераноссі і, крутануўшыся на абцасах, шмыгнуў углыб двара. Мастэр Бэйц пайшоў следам. На яго твары адбілася напружаная праца мозга.

Праз некалькі хвілін пасля таго, як адбылася гэтая размова, увагу вясёлага старога джэнтльмена прыцягнуў шум крокаў на рыпучай лесвіцы. Ён якраз сядзеў ля агменя, трымаючы ў левай руцэ танную каўбасу і крыху хлеба, а ў правай — сцізорык; на трынозе стаяў алавяны рондаль. Калі ён павярнуўся, на яго бледным твары з’явілася агідная ўхмылка. Драпежна зіркаючы з-пад густых рудых броваў, ён скіраваў увесь свой слых на дзверы.

— Як гэта так? — прамармытаў габрэй, мяняючыся ў твары. — Толькі двое? А дзе трэці? Не можа быць, каб яны заляцелі.

Крокі набліжаліся, яны гучалі ўжо каля дзвярэй. Дзверы памалу адчыніліся, і Махляр з Чарлі Бэйцам, увайшоўшы, шчыльна зачынілі іх за сабою.