Олівер Твіст

РАЗДЗЕЛ Х

Олівер бліжэй знаёміцца з характарам сваіх новых таварышаў і за вялікі кошт набывае досвед. Кароткі, але вельмі важны этап у яго жыцці

Олівер не выходзіў з пакоя шмат дзён, спорваючы меты з насовак (якіх шмат прыносілі дахаты) і час ад часу беручы ўдзел у апісаных ужо гульнях, якія абодва хлопчыкі і габрэй рэгулярна ладзілі шторанку. Нарэшце Олівер стаў сумаваць па свежым паветры і шмат разоў упрошваў старога джэнтльмена дазволіць яму выйсці на працу са сваімі двума таварышамі.

Оліверу карцела пачаць працу яшчэ і таму, што ён спазнаў суворы, маральны характар старога джэнтльмена. Калі Махляр або Чарлі Бэйц прыходзілі ўвечары дадому з пустымі рукамі, то ён пераканаўча ды горача распавядаў ім пра нікчэмнасць марнатраўнага і лянотнага жыцця і пераконваў іх у неабходнасці жыць дзейсна, пасля чаго адпраўляў спаць без вячэры. Аднойчы ён нават спусціў абодвух з лесвіцы, але тут ён, напэўна, хапіў у сваім навучанні і дабрачыннасці цераз край.

Нарэшце неяк уранні Олівер атрымаў дазвол, якога так жарсна прагнуў. Ужо дні з два ці тры не было ніводнай насоўкі, каб апрацаваць яе, і абеды былі ўбогімі. Мабыць, з гэтай прычыны стары джэнтльмен даў дазвол. Так ці не, але ён сказаў Оліверу, што таму можна ісці, і памясціў яго пад супольную апеку Чарлі Бэйца і яго сябра Махляра.

Хлопцы ўтрох рушылі ў дарогу. Махляр ішоў, як звычайна, у кашулі з закасанымі рукавамі і ў заламаным набок капелюшы, Мастэр Бэйц крочыў, засунуўшы рукі ў кішэні; паміж імі Олівер — у роздуме, куды яны ідуць і найперш, якому рамяству яго будуць вучыць.

Яны ішлі так марудна і з такой лянотай, што Олівер хутка пачаў думаць, ці не збіраюцца яго кампаньёны падмануць старога джэнтльмена і зусім не пайсці на працу. У Махляра, да таго ж, была кепская звычка сцягваць у меншых хлопчыкаў кепкі і закідваць іх у двары, а Чарлі Бэйц меў, як высветлілася, вельмі няўхвальнае разуменне права прыватнай уласнасці: ён краў з латкоў, якія стаялі ўздоўж тратуара, яблыкі ды цыбулю і рассоўваў іх па кішэнях, якія аказваліся такімі ўмяшчальнымі, што, здавалася, былі пад яго касцюмам у любым месцы. Гэтыя рэчы выглядалі так дрэнна, што Олівер быў ужо гатовы як мага тактоўней абвясціць пра тое, што ён пойдзе адзін назад. Але раптам яго думкі скіраваліся ў зусім іншы бок, прычынай чаго сталася загадкавая перамена ў паводзінах Махляра.

Хлопцы якраз выйшлі з вельмі вузкага двара недалёка ад плошчы ў Керкэнуэле, які яшчэ цяпер немаведама з-за якой блытаніны ў тэрмінах называецца «лужок», і Махляр знянацку спыніўся ды, прыклаўшы палец да вуснаў, з найвялікшай асцярожнасцю пацягнуў сваіх таварышаў назад.

— Што здарылася? — запытаў Олівер.

— Ціха! — адказаў Махляр. — Бачыш таго старога фацэта ля кніжнага прылаўка?

— Старога джэнтльмена праз дарогу? — перапытаў Олівер. — Так, я бачу яго.

— Гэта тое, што трэба, — сказаў Махляр.

— Першы гатунак, — адзначыў Мастэр Чарлі Бэйц.

Олівер з найвялікшым сподзівам глядзеў то на аднаго, то на

другога, але яму не прыйшлося рабіць ніякіх заўваг, таму што абодва хлопчыкі, крадучыся, перабеглі вуліцу і непрыкметна падышлі да старога джэнтльмена, які прыцягнуў іх увагу. Олівер зрабіў некалькі крокаў і, не ведаючы, ісці яму следам ці вярнуцца, стаяў ды глядзеў на ўсё з бязмежным здзіўленнем.

Стары джэнтльмен выглядаў вельмі рэспектабельнай асобай з напудранай галавой і залатымі акулярамі. Апрануты ён быў у бутэлькавага колеру фрак з чорным аксамітавым каўняром і светлыя штаны; пад пахай ён трымаў адмысловы бамбукавы кіёчак. Джэнтльмен узяў з развалу кніжку і так вось і стаяў, паглыблены ў чытанне, як быццам знаходзіўся ў фатэлі ва ўласным кабінеце. Зусім можа быць, што ён насамрэч так сябе адчуваў, таму што бачна было: ён настолькі засяродзіўся, што не бачыў ні прылаўка, ні вуліцы, ні хлопчыкаў, — карацей, нічога, акрамя кніжкі, якую ён чытаў грунтоўна, перагортваючы старонку толькі пасля таго, як прабягаў яе вачыма да самага нізу, і пачынаючы наступную з самага верху. І так зноў і зноў, — з найвялікшай цікаўнасцю і прагай.

Якімі ж былі жах і перапалох Олівера, калі ён, спыніўшыся за некалькі крокаў і гледзячы на дзею шырока раскрытымі вачыма, убачыў, як Махляр засунуў руку ў кішэню старога джэнтльмена і выцягнуў адтуль насоўку! А потым перадаў яе Чарлі Бэйцу, і абодва хлопцы на поўнай хуткасці памчаліся па вуліцы і збочылі за вугал!

За адно імгненне хлопчыку стала зразумелай уся тайна насовак, і гадзіннікаў, і дыяментаў, і габрэя. З хвіліну ён стаяў нерухома, і ад жаху кроў так напірала ўнутры ўсіх яго сасудаў, што яму здавалася, быццам ён гарыць. Потым, збянтэжаны і перапалоханы, ён кінуўся прэч і, не ведаючы, што рабіць, прыпусціў на ўсю моц.

Усё гэта адбылося за якую хвілю. У той самы момант, калі Олівер кінуўся бегчы, стары джэнтльмен апусціў руку ў кішэню і, не знайшоўшы насоўку, рэзка павярнуўся. Убачыўшы ўцекача, ён, натуральна, падумаў, што той якраз і ёсць злачынцам і, крыкнуўшы: «Лаві злодзея!», кінуўся за ім услед на усёй хуткасці і з кніжкай у руках.

Але стары джэнтльмен быў не адзіным, хто ўсчаў лямант. Махляр і Мастэр Бэйц, не жадаючы сваім забегам па вуліцызвяртаць на сябе ўвагу, схаваліся ў самую першую падваротню за вуглом. Пачуўшы крык і ўбачыўшы, што Олівер уцякае, яны адразу ўцямілі, які паварот набывае справа, хуценька выскачылі з падваротні і, гарлуючы «Трымай злодзея!», як добрыя грамадзяне, узялі ўдзел у пагоні.

Хоць Олівер і быў выхаваны філосафамі, але ён тэарэтычна не спазнаў выдатнай аксіёмы, што самазахаванне — гэта першы закон прыроды. Калі б ён яе ведаў, то, можа быць, быў бы падрыхтаваны да гэтага. Але ён не быў падрыхтаваны, напалохаўся яшчэ больш і памчаўся, як вецер, а за ім стары джэнтльмен і абодва падлеткі.

«Трымай злодзея! Трымай злодзея!» Гэтыя словы гучаць магічна. Прадавец пакідае свой прылавак, возчык свой воз, мяснік сваю лаўку, пекар свой латок, малочнік свой бідон, рассыльны свае пакункі, школьнік свае шарыкі, дарожны майстар сваю кірку, дзіця свой валан. І вось яны імчацца хто як можа, пярэкулем, галава-ногі, штурхаюцца, гарлуюць, збіваюць сустрэчных, калі заварочваюць за вугал, даюць перапалоху сабакам і здзіўляюць курэй, а вуліцы, скверы і двары адбіваюць рэхам увесь гэты галас.

«Трымай злодзея! Трымай злодзея!» Крык падхопліваецца сотняй галасоў, а натоўп павялічваецца на кожным рагу. Імчыцца пагоня, шлёпаючы па гразі, тупаючы па тратуарах; прачыняюцца вокны, з дамоў выбягаюць людзі, наперад імчыць гурт, гледачы пакідаюць Панча ў кульмінацыі яго прыгодаў, далучаюцца да бегу, падхопліваюць крык і з новай энергіяй гарлуюць: «Трымай злодзея! Трымай злодзея!»

«Трымай злодзея! Трымай злодзея!» Жарсць паляваць на каго-небудзь глыбока прыхаваная ў людскіх грудзях. Няшчаснае, змучанае дзіця, што задышліва хапае паветра, са страхам у вачах, глядзіць так, нібыта канае, і вялікія кроплі поту збягаюць уніз па твары, хлапчаня высільвае кожны свой нерв, каб уцячы ад пагоні, а пераследнікі вісяць на пятах і штохвіліны ўсё бліжэй, і вось яны з радасцю бачаць, што сілы пакідаюць бегляка, і яшчэ гучней гікаюць і равуць: «Трымай злодзея!» Гэй, дзеля Бога, трымай яго, хоць бы ты і спачуваў ахвяры!

Нарэшце ёсць. Спрытна ён яго. Малы злодзей ляжыць на тратуары, а натоўп з цікаўнасцю акружае яго, і кожны з тых, хто толькі што прыйшоў, працярэблівае сабе дарогу, каб хоць разок паглядзець.

— Адыдзіце ўбок! — Дайце яму дыхнуць! — Лухта! Ён гэтага не заслугоўвае! — Дзе той джэнтльмен? — Вось ён, падыходзіць па вуліцы. — Дайце месца джэнтльмену. Гэта той самы хлопчык, сэр? — Так.

Олівер ляжаў, пакрыты граззюй і пылам. З яго рота цякла кроў. Ён дзіка азіраўся на плойму твараў, якія атачалі яго. Тут самыя імклівыя пераследнікі паслужліва падвялі і праштурхалі ў круг старога джэнтльмена.

— Так, — сказаў ён, — баюся, што гэта той самы хлопчык.

— Баіцца! — прамармыталі ў натоўпе. — Добры дзядзька.

— Бедны хлапчына! — сказаў стары джэнтльмен. — Ён параніўся.

— Гэта я зрабіў, сэр, — сказаў, робячы крок уперад, малады бамбіза. — Вось, разбіў кулак аб яго зубы. Гэта я затрымаў яго, сэр.

Бамбіза з ухмылкай даткнуўся да капелюша ў чаканні атрымаць што-небудзь за працу, але стары джэнтльмен паглядзеў на яго з непрыязнасцю, спалохана азірнуўся навокал, як быццам ён сам збіраўся кінуцца наўцёк. Цалкам магчыма, што ён паспрабаваў бы гэта зрабіць, і пачалася б другая пагоня, калі б у гэты момант не падышоў паліцыянт (яны ў такіх сітуацыях заўсёды з’яўляюцца апошнімі) і не прабраўся ў цэнтр натоўпу, каб схапіць Олівера за каўнер.

— Давай, уставай! — груба сказаў ён.

— Гэта не я, сэр, насамрэч не. Напраўдзе, гэта два іншыя хлопчыкі, — сказаў Олівер, роспачна сціскаючы рукі і азіраючыся навокал. — Яны дзесьці тут.

— О не, іх тут няма, — адказаў палісмен. Ён хацеў, каб гэта прагучала іранічна, але гэта і насамрэч было так, бо Махляр і Чарлі Бэйц уцяклі праз першы прыдатны двор. — Ну, уставай!

— Не крыўдзіце яго! — спачувальна сказаў стары джэнтльмен.

— О не, я яго не пакрыўджу, — адказаў палісмен і ледзь не садраў з Олівера куртку, каб даказаць сказанае. — Пайшлі,ведаю я цябе. Твой нумар не пройдзе. Ты станеш на ногі ці не, шатан ты малады?

Олівер, які ледзьве мог трымацца на нагах, паспрабаваў устаць, і адразу яго павалаклі за каўнер па вуліцы. Джэнтльмен пакрочыў за палісменам. Тыя, хто мог паспець, забеглі наперад і раз-пораз аглядваліся на Олівера. Хлопчыкі пераможна крычалі, а гурт працягваў свой шлях.