Олівер Твіст

РАЗДЗЕЛ VI

Олівер, якога вывелі з сябе кпіны Ноэ, пачынае праяўляць актыўнасць, чым вельмі яго здзіўляе

Прайшоў месяц, выпрабавальны тэрмін скончыўся. Олівер фактычна быў прыняты ў вучні. Акурат у гэты час быў неблагі паморак. Кажучы камерцыйнай мовай, на труны быў попыт, і на працягу некалькіх тыдняў Олівер набыў багаты досвед.

Поспех неардынарнай задумкі містэра Саўэрберы перавысіў нават самыя аптымістычныя спадзяванні. Самыя старыя жыхары не маглі згадаць іншага часу, калі б адзёр так лютаваў і так касіў дзяцей, і шмат было жалобных працэсій на чале з маленькім Оліверам, у капялюшыку, са стужкай аж да каленяў, што выклікала неапісальнае захапленне і замілаванне ўсіх мацярок горада. Олівер суправаджаў свайго гаспадара ў большасці яго выездаў на пахаванні дарослых, каб набыць навык спакойных паводзін ды валодання нервамі, што вельмі істотна для сфармаванага трунара. Таму ён шмат разоў меў магчымасць назіраць выдатную пакору і цвёрдасць, з якімі некаторыя моцныя духам людзі пераносяць выпрабаванні і страты.

Напрыклад, калі Саўэрберы меў замову на пахаванне якой-небудзь старой лэдзі ці старога джэнтльмена з мноствам пляменнікаў ды пляменніц, якія выглядалі зусім несуцешнымі ў часе папярэдняй хваробы і чыя жалоба была такой глыбокай на людзях, — сярод сваіх былі надта шчаслівымі, бесклапотнымі і нязмушанымі, размаўлялі адно з адным так вольна ды весела, як быццам не здарылася нічога, што магло б іх патурбаваць. Гэтаксама і мужы падпарадкоўваліся лёсу сваіх жанок з надзвычайным спакоем. Дый жонкі апраналі чорнае па сваіх мужах, нібыта зусім і не гаравалі ў гэтым жалобным строі, а дапільноўвалі, каб ён быў ім як мага больш да твару. Таксама можна было назіраць, што лэдзі і джэнтльмены, якія падчас цырымоніі пахавання цярпелі лютыя пакуты, вярталіся да нармальнага стану амаль адразу пасля прыходу дахаты, і ўжо перад канцом піцця гарбаты паводзілі сябе, быццам нічога не здарылася. Бачыць усё гэта было вельмі спрыяльна і павучальна, і Олівер назіраў за ўсім з вялікім захапленнем.

Хоць я і біёграф Олівера, але не магу наважыцца сцвярджаць напэўна, што Олівер Твіст з прыкладу гэтых добрых людзей зрабіўся пакорлівым лёсу. Аднак вельмі дакладна я магу сказаць, што на працягу многіх месяцаў ён моўчкі трываў кпіны і крыўды ад Ноэ Клэйпала, які ставіўся да яго нашмат горш, чым раней, бо зайздросціў новенькаму, які атрымаў чорнае жазло і стужку, тым часам як старэйшы заставаўся ў сваёй кепцы блінам ды ў скураных штанах. Шарлот ставілася да Олівера дрэнна, бо так да яго ставіўся Ноэ, а місіс Саўэрберы была яго рашучым ворагам, бо містэр Саўэрберы быў схільны сябраваць з ім; такім чынам, паміж гэтай тройцай, з аднаго боку, і неймавернай колькасцю пахаванняў, — з другога, Олівер Твіст пачуваўся галоднай свіннёй, якую памылкова заперлі ў свіран са збожжам пры бровары.

А цяпер я набліжаюся да вельмі важнага перыяду ў жыцці Олівера; я павінен зафіксаваць падзею, якая напачатку можа здавацца нязначнай і павярхоўнай, але якая ўскосна абумовіла найбольшыя матэрыяльныя змены ва ўсіх будучых спадзяваннях і справах Олівера.

Аднойчы пад абед Олівер і Ноэ, як звычайна, спусціліся ў кухню пашчыраваць над невялікім кавалкам бараніны — фунт з паловай горшага мяса з шыі. Шарлот якраз адлучылася дзеля нейкага задання на пэўны час, які Ноэ Клэйпал, галодны і злосны, меркаваў прабавіць ненайгоршым чынам, дапякаючы маладому Оліверу Твісту і цвелячы яго.

З намерам аддацца гэтай нявіннай забаве Ноэ паклаў ногі на абрус, пацягнуў Олівера за валасы і назваў яго цмокам; далей ён выказаў жаданне прыйсці і паглядзець, як яго павесяць, дзе б гэтая жаданая падзея ні мелася адбыцца, а таксама закрануў розныя іншыя тэмы, здольныя атруціць атмасферу, як гэта і належыць зласліваму і сапсаванаму інтэрнацкаму хлопчыку. Аднак пасля таго, як ніводная з гэтых кпінаў не дасягнула жаданага выніку — прымусіць Олівера заплакаць, — Ноэ паспрабаваў быць яшчэ больш вынаходлівым і зрабіў тое, што робяць зласліўцы з яшчэ горшай, чым у яго, рэпутацыяй, калі хочуць быць вынаходлівымі. Ён перайшоў на асабістыя справы.

— Шчанюк, — сказаў Ноэ, — як маецца твая маці?

— Яна памерла, — адказаў Олівер. — Не кажы мне пра яе болей нічога!

Калі ён гэта прамаўляў, да твару яму прыліла кроў, ён стаў задыхацца, і куткі ягонага рота ды ноздры пачалі нервова рухацца, так што містэр Ноэ Клэйпал падумаў, што неўзабаве хлопчык заплача. Маючы гэткае ўражанне, ён працягваў допыт.

— Ад чаго яна памерла, шчанюк ты прыходскі? — спытаў Ноэ.

— Ад разбітага сэрца. Так казала мне адна старая нянька, — адказаў Олівер, звяртаючыся больш да сябе, чым адказваючы Ноэ. — Здаецца, я ведаю, што значыць памерці ад гэтага.

— Тра-та-та—гоп-ля-ля, шчаня ты прыходскае, — сказаў Ноэ, калі сляза скацілася па Оліверавай шчацэ. — Што ж гэта так дапякло табе?

— Не ты, — адказаў Олівер, паспешліва змахваючы слязу. — Не задавайся.

— Ага, не я, кажаш? — падцвяліў Ноэ.

— Так, не ты, — рэзка адказаў Олівер. — І досыць. Больш не кажы мне нічога пра яе. Лепей не кажы!

— Лепей не кажы! — перакрывіў Ноэ. — Нішто сабе! Лепей не кажы! Шчаня, не трэба быць гэткім нахабным. Твая матухна — то добрая была штучка! Божа святы і адзіны!

Тут Ноэ выразна пакруціў галавой і так моцна зморшчыў свой носік, як гэта дазволіла мускульная сіла.

— Ведаеш што, шчаня прыходскае, — кпліва і ўражана-спачувальна працягваў Ноэ, падбадзёраны Оліверавым маўчаннем. — Ведаеш што, прыходскае шчаня, тут ужо нічога не паробіш, і мне вельмі шкада. Але ты павінен ведаць, прыходскі шчанюк, што твая маці была самай сапраўднай шлюхай.

— Што ты сказаў? — перапытаў, здрыгануўшыся, Олівер.

— Самай сапраўднай шлюхай, шчанюк, — холадна паўтарыў Ноэ. — І вельмі добра, шчаня, што яна памерла тады, калі памерла, а інакш ёй давялося б цяжка працаваць у Брайдуэле, або яе вывезлі б за мяжу ці павесілі б, што найбольш верагодна.

Олівер пачырванеў ад ятры і ўскочыў; перакінуўшы крэсла і стол, ён схапіў Ноэ за горла і раз’юшана пачаў трэсці яго так, што ў таго аж зубы стукалі. Потым, сабраўшы ўсю сваю сілу на адзін цяжкі ўдар, ён паваліў Ноэ на падлогу.

Хвілю таму назад хлопчык здаваўся ціхмянай, рахманай, забітай істотай, якую зрабіла такой жорсткае абыходжанне. Але нарэшце дух ягоны ўзбунтаваўся; страшэнная абраза яго мёртвай маці падпаліла яму кроў. Яго грудзі ўздымаліся, ён выпрастаўся, вочы ў яго раскрыліся і ажылі, ён увесь перамяніўся з выгляду, стоячы тут над сваім баязлівым мучыцелем, ніцым, скурчаным каля ягоных ног, і кідаў свайму супраціўніку выклік з энергіяй, дагэтуль не бачанай.

— Ён заб’е мяне! — залямантаваў Ноэ. — Шарлот! Місіс! Новы вучань забівае мяне! Ратуйце! На дапамогу! Олівер звар’яцеў! Шарлот!

На лямант Ноэ пачуўся адказ — гучны крык Шарлот і яшчэ больш гучны — місіс Саўэрберы; першая прыбегла на кухню праз бакавыя дзверы, апошняя па лесвіцы, прычым яна затрымалася на лесвічным маршы, пакуль не ўпэўнілася, што нічога не пагражае чалавечаму жыццю, і толькі потым сышла долу.

— Ах ты нягоднік, — завіскатала Шарлот, ушчаперыўшыся ў Олівера з усяе сілы, прыблізна роўнай сіле даволі дужага мужчыны, які рэгулярна і ўпарта займаецца сабою. — Ах ты маленькі няўдзячны злосны жахлівы свінюк!

І адпаведна, вымаўляючы кожны склад, Шарлот з усёй сілы наносіла Оліверу ўдары на ўцеху ўсёй кампаніі.

Кулак у Шарлот зусім не быў лёгкім; аднак, баючыся, што яго будзе недастаткова, каб супакоіць узлаванага Олівера, місіс Саўэрберы кінулася на кухню і ўзяла ўдзел у акцыі, адной рукой трымаючы Олівера, а другой драпаючы яму твар. Пры такім спрыяльным да яго збегу абставінаў Ноэ падняўся з падлогі і пачаў дубасіць Олівера кулакамі па спіне.

Практыкаванне было занадта энергічным, каб працягвацца вельмі доўга. Калі ўся тройца знясілілася і не мела болей імпэту кусаць ды біць, яна павалакла Олівера, які змагаўся ды крычаў, але не скараўся, у каморку, у якой яго і зачынілі. Калі справа была скончаная, місіс Саўэрберы абсунулася ў фатэль і расплакалася.

— Божа, Божа, яна памірае! — закрычала Шарлот. — Ноэ, дарагі, шклянку вады! Хутчэй!

— О Шарлот! — місіс Саўэрберы спрабавала артыкуляваць выразна, нягледзячы на недахоп паветра і лішак халоднай вады, якой Ноэ абліў яе галаву і плечы. — О Шарлот, як добра, што мы дагэтуль не былі забітыя ва ўласных пасцелях!

— Але, сапраўды, — пацвердзіла тая. — Я спадзяюся, што гэта будзе ўрокам гаспадару, каб не браў болей гэтых жахлівых стварэнняў, якім з самай калыскі наканавана быць забойцамі і рабаўнікамі. Бедны Ноэ! Калі я ўвайшла, місіс, ён быў ледзьве жывы.

— Бедны ты бедны, — прамовіла місіс Саўэрберы, гледзячы са спачуваннем на інтэрнацкага хлопчыка.

Ноэ, у якога верхні гузік камізэлькі быў дзесьці на ўзроўні макаўкі Оліверавай галавы, у той час як яго абсыпалі воклічамі спачування, цёр далонямі вочы і — выціснуў з сябе колькі слязінак.

— Што рабіць! — ускрыкнула місіс Саўэрберы. — Гаспадара няма дома, у доме няма ніводнага мужчыны, а ён выламае дзверы, не пройдзе і дзесяці хвілін.

Рашучыя атакі Олівера на памянёны кавалак дрэва рабілі такое меркаванне цалкам верагодным.

— Ах, Божа мой! Я не ведаю, місіс... — усклікнула Шарлот. — Можа, паслаць па паліцыянта?

— Або па салдатаў... — прапанаваў містэр Клэйпал.

— Не, не трэба, — сказала місіс Саўэрберы, успомніўшы пра Оліверавага старога сябра. — Ноэ, бяжы да містэра Бамбла. Скажы, каб ён неадкладна прыйшоў сюды! Ды не шукай сваёй шапкі! Можаш на бягу трымаць нож лязом да сіняка пад вокам, пухліна пройдзе.

Ноэ не стаў губляць часу на адказ. Ён прыпусціўся як мага, і многія, хто праходзіў міма, дзівіліся на інтэрнацкага хлопчыка, які прабіваўся праз вулічны тлум без шапкі і са сцізорыкам, прыкладзеным да вока.