Олівер Твіст

РАЗДЗЕЛ XVI

апавядае пра тое, што здарылася з Оліверам пасля таго, як Нэнсі заявіла на яго свае правы

Вузкія вулкі і двары нарэшце закончыліся прасторным шырокім пляцам, на якім былі загоны для жывёлы і ўсё, што трэба для гандлю скацінай. Калі кампанія дасягнула гэтага месца, Сайкс сцішыў хаду: дзяўчына не магла больш паспяваць за імі. Павярнуўшыся да Олівера, ён груба загадаў яму трымаць Нэнсі за руку.

— Ты што, не пачуў? — гыркнуў Сайкс, калі ўбачыў, што Олівер вагаецца і азіраецца.

Яны былі ў цёмным кутку, досыць далёка ад людных месцаў. Олівер бачыў больш, чым дакладна, што ніякі супраціў не меў сэнсу. Ён працягнуў руку, і Нэнсі сціснула яе ў сваёй.

— Другую руку дай мне, — сказаў Сайкс, схапіўшы свабодную руку Олівера. — Гэй, Казінае Вока, на, на!

Сабака наблізіўся і загырчэў.

— Глядзі сюды, сабачка! — прамовіў Сайкс, паклаўшы сваю другую руку на Олівераву глотку. — Калі ён скажа хоць слова, кусай яго сюды. Дайшло?

Сабака гыркнуў яшчэ раз і, аблізнуўшыся, паглядзеў на Олівера так, быццам яму не цярпелася ўчапіцца ў хлопчыкаву глотку.

— Ён хоча разарваць яго не менш, чым любы хрысціянін. Каб я аслеп, калі гэта не так! — сказаў Сайкс, аглядаючы сабаку з нейкім змрочным і зласлівым адабрэннем. — Цяпер, Мастэр, табе ведама, што цябе чакае, так што кліч колькі хочаш — сабака ўраз спыніць забаву. Наперад, сабачка!

Казінае Вока матляў хвастом з удзячнасці за такое нязвыкла лагоднае абыходжанне і, гыркнуўшы на Олівера яшчэ раз дзеля папярэджання, пабег паперадзе.

Яны перасяклі Смітфілд, але Олівер не зарыентаваўся б, нават калі б яны ішлі праз Гросвэнар-сквер. Вечар быў цёмны і туманны. Вокны крамаў ледзьве праблісквалі праз шчыльны туман, які з кожнай хвілінай станавіўся ўсё больш густым і захінаў вуліцы і дамы ў цемрадзь, так што гэтыя чужыя мясціны станавіліся для Олівера яшчэ больш злавеснымі, а яго няпэўнасць узмацнялася і яшчэ больш прыгнятала яго.

Не прайшлі яны і некалькі крокаў, як ударыў царкоўны звон. Пры першым удары Оліверавы канваіры спыніліся і павярнулі галовы ў тым кірунку, адкуль прыйшоў гук.

— Восем гадзін, Біл, — азвалася Нэнсі, калі звон сціх.

— Што мне за радасць, што ты мне гэта кажаш. Сам чую, — быў адказ Сайкса.

— Цікава, ці могуць яны чуць, — прамовіла Нэнсі.

— Зразумела, могуць, — адказаў Сайкс. — Мяне загрэблі на Барталамееў дзень, і не было на кірмашы самай пісклявай трубы, якой бы я не чуў. На фоне шуму і ляскату звонку ў вялізнай старой турме было ноччу так зацішна, што мне хацелася біцца галавой аб жалезныя дзверы.

— Бедныя хлопцы! — сказала Нэнсі, якая ўсё яшчэ глядзела ў той бок, адкуль чуўся звон. — Ах, Біл, такія слаўныя маладзенькія хлапчукі!

— Так. Вы, жанчыны, толькі пра гэта і думаеце, — адказаў Біл. — Слаўныя маленькія хлапчукі! Але ж яны ўсё роўна што нябожчыкі. Так што няма пра што казаць.

Вымавіўшы такія суцяшэнні, містэр Сайкс, здавалася, перамог рэўнасць, якая была паднялася ў ім, узяў Олівера мацней за руку і загадаў яму зноў ісці далей.

— Пачакай хвілю! — папрасіла дзяўчына. — Я б не стала спяшацца, калі б гэта ты, Біл, меўся завіснуць на шыбеніцы, калі восем праб’е ў наступны раз. Я б кружыла і кружыла вакол таго месца, пакуль не ўпала б, нават калі б ішоў снег, а ў мяне не было б нават якога шаліка, каб ад яго закрыцца.

— І што б за дабро было з таго? — пацікавіўся несэнтыментальны містэр Сайкс. — Калі ты не можаш перадаць напільнік і дваццаць ярдаў добрай тоўстай вяроўкі, можаш швэндацца вакол, пакуль не наматаеш пяцьдзясят міль, або можаш стаяць на месцы — якая мне з гэтага карысць. Давай, хадзем хутчэй, няма чаго стаяць тут і чытаць імшу.

Дзяўчына зарагатала, шчыльней захінулася ў шалік, і яны пайшлі далей. Але Олівер адчуваў, што яе рука трымцела. Калі яны праходзілі каля слупа з газавым ліхтаром, ён паглядзеў ёй у твар і ўбачыў, што яна збялела як палатно.

Так ішлі яны глухімі ды гразкімі вулкамі добрыя паўгадзіны. Мінакоў сустракалася мала, ды і тыя, мяркуючы па іх выглядзе, займалі ў грамадстве тое самае месца, што і сам містэр Сайкс. Нарэшце яны завярнулі ў вельмі брудную вузкую вуліцу з мноствам старызніцкіх лавак. Сабака, які бег спераду, быццам адчуў, што няма болей патрэбы пільнаваць, і спыніўся перад дзвярыма адной з лавак, пустой і, напэўна, зачыненай на замок. Дом быў у аварыйным стане. На дзвярах была прыбітая шыльда з надпісам, што дом здаецца ў наем. Выглядала так, што шыльда вісела тут ужо шмат гадоў.

— Усё ў парадку, — сказаў Сайкс, з асцярогай азірнуўшыся.

Нэнсі нагнулася да аканіц, і Олівер пачуў, як у доме зазвінеў званок. Яны перайшлі на супрацьлеглы бок вуліцы і колькі часу стаялі пад ліхтаром. Пачуўся гук, як быццам бы хто ціхенька падняў слухавое акно ўверсе, і неўзабаве дзверы насупраць асцярожна прачыніліся. Містэр Сайкс без аніяіх цырымоній схапіў запалоханага хлопчыка за каўнер, і ўсе ўтраіх хуценька зайшлі ў дом.

У калідоры было зусім цёмна. Яны пачакалі, пакуль той, хто іх упусціў, не замкне дзвярэй на засаўку і ланцуг.

— Ёсць хто-небудзь чужы? — запытаўся Сайкс.

— Не, — адказваў голас, і Олівер падумаў, што ён яго ўжо чуў.

— Стары тут? — спытаў рабаўнік.

— Так, — азваўся голас. — Але ж і забаяўся ён! Вы думаеце, ён вам не будзе рады? Яшчэ як!

Стыль адказу, роўна як і голас, які яго агучыў, падаліся Оліверу знаёмымі, але ў цемрадзі нельга было разгледзець нават абрысаў таго, хто гаварыў.

— Запалі які агеньчык, — сказаў Сайкс, — а не — дык мы зломім сабе каркі або наступім на сабаку. Тады беражы лыткі!

— Чакайце хвілю, прынясу якога святла, — азваўся голас.

Крокі аддаліліся, і праз хвілю з’явіўся ўласнай персонай

містэр Джон Доўкінз, ён жа Спрытны Махляр. У правай руцэ ён нёс сальную свечку, зашчэмленую ў расшчыліну палкі.

Абмежаваўшыся адно толькі паблажлівай ухмылкай у знак таго, што ён пазнаў Олівера, ён завярнуўся і зрабіў жэст наведвальнікам, каб тыя ішлі за ім уніз па лесвіцы. Яны перайшлі пустую кухню і праз яшчэ адны дзверы трапілі ў нізкі, з пахам зямлі пакой, які няйначай быў прыбудаваны з невялікага задняга двара. Там іх сустрэў выбух рогату.

— Во-ой, не магу, не магу! — галасіў Мастэр Чарлі Бэйц, з чыіх грудзей вырваўся за хвілю да таго рогат. — Вось ён, вой, зараз трэсну, вось ён! Фэджын, вы паглядзіце толькі, паглядзіце на яго. Болей не магу, вось гэта дык спектакль, я не магу болей. Патрымайце мяне хто, дайце высмеяцца.

Знямогшыся ад весялосці, Мастэр Бэйц паваліўся на падлогу і канвульсіўна хвілін пяць дрыгаў нагамі ў экстазе. Потым ён ускочыў, выхапіў у Махляра кій са свечкай і, наблізіўшыся да Олівера, распачаў яго агледзіны. Тут габрэй, зняўшы свой начны каўпак, стаў выштукоўваць перад агаломшаным хлопчыкам нізкія паклоны. А вось Спрытны, які адрозніваўся досыць сур’ёзным норавам і рэдка дазваляў сабе весяліцца, калі гэта замінала справе, з вялікай стараннасцю абмацваў Оліверавы кішэні.

— Фэджын, зірніце на яго касцюм! — сказаў Чарлі, падносячы свечку да новага Оліверавага пінжака так блізка, што той ледзь не заняўся полымем. — Вы паглядзіце на яго касцюм! Шыкоўнае адзенне, самы піжоністы крой! О мае вочы, што за спектакль! А кніжкі, кніжкі, — няйначай джэнтльмен, скажыце, Фэджын!

— Я шчаслівы бачыць вас у такім добрым стане, мой даражэнькі, — сказаў габрэй, па-блюзнерску пакорліва кланяючыся. — Спрытны дасць табе іншы касцюм, мой даражэнькі, каб ты не сапсаваў гэты выхадны. Мой даражэнькі, а чаму ж ты не пісаў, чаму не папярэдзіў, што прыйдзеш? Мы б згатавалі на вячэру што-небудзь цёплае.

Тут Мастэр Бэйц зноў пачаў рагатаць, ды так гучна, што і Фэджын выпаў са сваёй ролі. Нават Махляр усміхнуўся, але цяжка сказаць, што выклікала яго весялосць, бо якраз у гэты момант ён выцягнуў з кішэні пяціфунтавую банкноту.

— Гоп-па — а гэта што такое? — загарэўся Сайкс, зрабіўшы крок наперад у той час, як габрэй схапіў грошы. — Гэта маё, Фэджын.

— Не, не, мой даражэнькі, — сказаў габрэй. — Маё, Біл, маё. Табе будуць кніжкі.

— Яшчэ чаго! — прамовіў Біл Сайкс, з рашучым выглядам апранаючы капялюш. — Калі гэта не будзе маім, маім і Нэнсі, то я забіраю хлопца.

Габрэй уздрыгнуўся. Олівер таксама ўздрыгнуўся, хоць і з іншай прычыны, бо ён спадзяваўся, што спрэчка насамрэч скончыцца тым, што яго завядуць назад.

— Ану, аддавай, хутка! — запатрабаваў Сайкс.

— Гэта несправядліва, Біл, несправядліва, га, Нэнсі? — даказваў габрэй.

— Справядліва, несправядліва, — запярэчыў Сайкс, — аддавай — і кропка. Ты што, думаеш, што нам з Нэнсі толькі і клопатаў, што гойсаць па вуліцах і выкрадаць дзяцей, хлопчыкаў, якіх загрэблі праз вашу дурасць! Аддавай грошы, скнара, шкілеце ты стары, аддавай!

Так паўшчуваўшы, містэр Сайкс выхапіў асігнацыю, якую габрэй заціснуў паміж указальным і вялікім пальцам, і, холадна пазіраючы яму ў твар, некалькі разоў перагнуў паперу і схаваў сабе ў насоўку.

— Гэта нам за нашу работу, — сказаў Сайкс, — ды і тое — палова таго, што трэба. А ты можаш узяць кніжкі, калі любіш чытаць. Калі не — прадай іх.

— Яны вельмі прыгожыя, — азваўся Чарлі Бэйц, крыўляючыся і робячы выгляд, што чытае адну з іх, — выдатная чытанка, га, Олівер?

Заўважыўшы, з якой журбой глядзіць Олівер на сваіх катаў, Мастэр Бэйц, які меў блаславёны дар бачыць у праявах жыцця смешнае, ізноў упаў у экстаз, яшчэ больш бурны.

— Яны належаць старому джэнтльмену, — прамовіў Олівер, ламаючы рукі, — добраму, міламу старому джэнтльмену, які ўзяўмяне ў свой дом і апекаваўся мной, калі я мала не паміраў ад гарачкі. О, малю вас, аддайце іх назад, аддайце яму кніжкі і грошы. Можаце трымаць мяне тут усё жыццё, але малю, малю, аддайце іх. Ён падумае, што я іх украў. О, злітуйцеся нада мной і аддайце іх назад!

З гэтымі словамі, якія былі прамоўленыя з усёй энергіяй, страсна і сур’ёзна, Олівер апусціўся на калені і прыпаў да ног габрэя, умольна склаўшы далоні ў поўнай роспачы.

— Хлопчык кажа правільна, — заўважыў Фэджын, цішком агледзеўшыся кругом і ссунуўшы калматыя бровы. — Чыстая праўда, Олівер, чыстая праўда: яны насамрэч падумаюць, што іх украў ты. Ха-ха, — усміхнуўся габрэй і пацёр рукі. — Лепш і не прыдумаеш!

— Насамрэч, — уставіў Сайкс. — Я зразумеў гэта адразу, калі ўбачыў яго з кніжкамі пад пахай у Клэркенвіле. Усё як мае быць. Гэтыя людзі — мяккасардэчныя спявальнікі псалмоў, інакш яны не ўзялі б яго да сябе ў дом. І яны не стануць нідзе яго шукаць, бо пабаяцца, што давядзецца звяртацца ў суд, і яго арыштуюць. Так што ён у бяспецы.

Калі гучалі гэтыя словы, Олівер глядзеў то на аднаго, то на другога, быццам не мог зразумець, што адбываецца ў пакоі, але, калі Біл закончыў, ён раптам ускочыў на ногі і, не помнячы сябе, кінуўся прэч з пакоя, крычучы аб паратунку так, што рэха напоўніла пусты стары дом водгаласамі ажно да страхі.

— Біл, трымай сабаку! — закрычала Нэнсі, кінуўшыся да дзвярэй і зачыняючы іх, калі габрэй і абодва яго вучні кінуліся ўслед. — Трымай сабаку, а то ён разарве хлопца на шматкі!

— Так яму і трэба! — гаркнуў Сайкс, спрабуючы вызваліцца з абдымкаў дзяўчыны. — Пусці мяне, або я размажджэру тваю галаву аб сцяну.

— Няхай сабе, Біл, — крычала дзяўчына, з усяе сілы змагаючыся з дзецюком. — Сабака не раздзярэ дзіця, хіба што ты раней заб’еш мяне.

— Не раздзярэ! — прамовіў Сайкс, сцяўшы зубы. — Хутчэй я зраблю гэта, калі ты не адпусціш мяне.

Хатні злодзей адпіхнуў дзяўчыну ад сябе ў дальні куток пакоя. Тут вярнуліся габрэй і два хлопчыкі, якія цягнулі паміж сабой Олівера.

— Што тут здарылася? — спытаў Фэджын, азіраючыся.

— Дзеўка звар’яцела, так мне здаецца, — раз’юшана адказаў Сайкс.

— Не, не звар’яцела, — задышліва сказала Нэнсі — бледная, яшчэ не адпачыўшы ад барацьбы. — Не, не звар’яцела, не думай, Фэджын.

— Тады лепш сядзі сабе, — сказаў, пагрозліва гледзячы, габрэй.

— І не падумаю, — адпарыравала Нэнсі, гаворачы вельмі гучна. — Ну, што?

Містэр Фэджын быў дастаткова добра знаёмы з норавамі і звычкамі той асаблівай пароды людзей, да якой належала Нэнсі, і ён ведаў, што цяпер працягваць размову з ёй досыць небяспечна. Каб адцягнуць увагу прысутных, ён павярнуўся да Олівера.

— Такім чынам, ты хацеў уцячы, мой мілок, ці не так? — прамовіў габрэй, беручы сукаватую дубінку, якая ляжала ля агменя. — Га?

Олівер не адказаў. Але ён пільна сачыў за рухамі габрэя і хутка дыхаў.

— Хацеў паратунку, клікаў паліцыю, га? — ухмыльнуўся габрэй і ўзяў хлопчыка за руку. — Мы цябе вылечым ад гэтага, мой малады спадар.

Габрэй нанёс дубінкай балючы ўдар па плячах Олівера і замахнуўся, каб спляжыць яму яшчэ раз, але дзяўчына, кінуўшыся напярэймы, выхапіла дубінку з яго рукі і шпурнула яе ў агонь з такой сілай, што некалькі вугольчыкаў вылецелі ў пакой.

— Я не буду стаяць і ўзірацца на гэта, Фэджын! — закрычала дзяўчына. — Злавіў хлопчыка, дык што табе яшчэ трэба? Не чапай яго, не чапай яго, інакш я кагосьці з вас так прыпячатаю, што траплю на шыбеніцу раней, чым трэба.

Прагаворваючы сваю пагрозу, дзяўчына моцна тупнула нагой. Сцяўшы вусны, сціснуўшы далоні ў кулакі, яна глядзела то на габрэя, то на хатняга злодзея, і твар яе ўсё больш губляў фарбу ад шаленства, якое яна ў сабе распаліла.

— Што такое, Нэнсі, — міралюбна сказаў габрэй; узнікла паўза, падчас якой ён і містэр Сайкс абмяняліся недаўменнымі паглядамі. — Сёння ты куды разумнейшая, чым звычайна. Ха, ха! Мая ты мілая, ты занадта заглыбілася ў сваю ролю!

— Вось як! — сказала дзяўчына. — Дык сцеражыцеся, каб я не перайграла. Табе, Фэджын, ад гэтага будзе горш за ўсіх, так што трымайся як мага далей ад мяне, папярэджваю.

У жанчыне, якая знаходзіцца пад уладай шаленства, асабліва калі да ўсіх яе неўтаймоўных жарсцяў дадаюцца безразважнасць і адчай, — у такой жанчыне ёсць нешта, што мала хто з мужчын любіць правакаваць. Габрэй бачыў, што, зважаючы на непадробнасць гневу Нэнсі, надзеі засцерагчыся ад якой-небудзь памылкі ў яго амаль не было, і, інтуітыўна адступіўшы на некалькі крокаў назад, ён кінуў у бок Сайкса напаўзаклінальны, напаўбаязлівы пагляд, быццам даючы яму зразумець, што ён найбольш адпаведная фігура, каб дасягнуць паразумення.

Містэр Сайкс, які зразумеў гэтую просьбу, а да таго ж, мабыць, яшчэ і адчуў, што яго асабісты гонар і ўплыў будуць закранутыя, калі ён адразу ж не абразуміць Нэнсі, выкрыкнуў за кароткі час цэлы шэраг брыдкіх слоў; імклівасць вывяржэння лаянкі рабіла гонар яго вынаходлівасці. Але тыя словы не мелі бачнага эфекту на аб’екце, на які былі скіраваныя, і Сайкс скарыстаўся больш важкімі аргументамі.

— Што гэта мне яшчэ за фокусы? — сказаў ён, падмацоўваючы гэтае сваё пытанне вельмі распаўсюджаным праклёнам, які звернуты на самую прыгожую частку чалавечага твару; калі б гэты праклён чулі наверсе хаця б толькі раз з пяцідзесяці тысяч, то слепата сустракалася б гэтаксама часта, як адзёр. — Што гэта мне яшчэ за фокусы! Каб мяне гром спаліў! Ці ведаеш ты, хто ты такая? Чым займаешся?

— Так, я ведаю надта добра, — адказала дзяўчына, гістэрычна смеючыся, хітаючы галавой з боку ў бок і спрабуючы прыкінуцца абыякавай.

— Тады супакойся, — працягваў Сайкс тым буркатлівым голасам, якім звычайна гаварыў са сваім сабакам, — а ні то я супакою цябе на доўгія часы.

Дзяўчына засмяялася яшчэ больш гістэрычна і, кінуўшы хуткі пагляд на Сайкса, адвярнула твар убок ды моцна закусіла губу, — так моцна, што выступіла кроў.

— Нічога сабе, фіфа, — дадаў Сайкс, акідваючы яе пагардлівым позіркам. — Табе якраз і браць бок чалавекалюбаў ды дабрадзеяў. Ты акурат тое, што трэба, каб дзіця, як ты яго называеш, пасябравала з табой!

— Акурат я, і няхай дапаможа мне Прачысты Бог! — жарсна прамовіла дзяўчына. — Няхай бы я мёртвай упала на вуліцы або памянялася месцамі з тымі, каго мы міналі сёння ўвечары да таго, як я прыклала сваю руку да выкрадання хлопчыка! З сённяшняга вечара ён злодзей, хлус, д’ябал. Няўжо гэтага старому мярзотніку мала, і ён шчэ мае біць хлопца?

— Досыць, досыць, — ушчуваў Сайкса габрэй, паказваючы на хлопчыкаў, якія зацікаўлена сачылі за ўсім, што адбывалася, — мы павінны ўжываць ветлівыя словы, ветлівыя словы, Біл.

— Ветлівыя словы! — раз’юшана выкрыкнула дзяўчына, на якую і глядзець было ніякавата. — Ветлівыя, ты, ліхадзей! Так, ты заслужыў іх ад мяне. Я крала для цябе, калі мне не было і паловы ягоных гадоў! — і яна паказала на Олівера. — Гэтым самым рамяством я займаюся ўжо дваццаць гадоў. Ты што, гэтага не ведаеш? Не ведаеш, пытаюся ў цябе?

— Добра, добра, — адказаў габрэй, спрабуючы дасягнуць прымірэння. — Няхай сабе гэта так. Ты ж зарабляла сабе гэтым на жыццё.

— Але, але! — адказала дзяўчына, і гэта быў ужо не крык, а нейкі няспынны неўтаймаваны віск. — Зарабляла на жыццё, а халодныя, мокрыя, брудныя вуліцы — гэта мой дом, а ты — мярзотнік, які шмат гадоў назад падбіў мяне на гэта, і яно будзе трымаць мяне дзень і ноч, дзень і ноч, пакуль не памру!

— Я табе зраблю, — перапыніў яе габрэй, закрануты за жывое дакорамі, — я табе зраблю, калі ты вымавіш яшчэ хоць слова!

Дзяўчына больш нічога не сказала, але, раз’юшана тузануўшы сябе за валасы, так рашуча кінулася на габрэя, што на ім засталіся б значныя сляды яе помсты, калі б Сайкс у належны момант не перахапіў яе рукі, пасля чаго яна зрабіла некалькі беспаспяховых спроб вырвацца і, нарэшце, суцішылася.

— Цяпер усё ў парадку, — сказаў Сайкс, кладучы яе ў куток. — Яна незвычайна моцная ў руках, калі на яе нойдзе.

Габрэй выцер лоб і ўсміхнуўся з палёгкай, як бы паказваючы, што непрыемныя хвіліны прайшлі, але і ён, і Сайкс, і сабака, і хлопчыкі, здавалася, разглядалі тое, што здарылася, як звычайную рэч, частку бізнесу.

— Самае горшае — мець справу з жанчынамі, — сказаў габрэй, перакладваючы дубінку ў іншае месца, — але яны разумныя, і без іх, зноў-такі, нявыкрутка. Чарлі, пакажы Оліверу, дзе ён будзе спаць.

— Мне здаецца, яму лепш не надзяваць заўтра свой лепшы касцюм, Фэджын, га? — пацікавіўся Чарлі Бэйц.

— Зразумела, не, — адказаў габрэй, ухмыляючыся гэтаксама, як і Чарлі, калі той задаваў сваё пытанне.

Мастэр Бэйц, скрайне ўзрадаваны даручэннем, узяў расшчэплены кій і павёў Олівера ў сумежную кухню, дзе былі дзве ці тры пасцелі, на адной з якіх ён спаў раней, і тут, час ад часу душачыся ад рогату, дастаў акурат той касцюм, ад якога Олівер з такой радасцю пазбавіўся ў містэра Браўнлоў; гэты касцюм, які выпадкова трапіў на вочы Фэджыну ў габрэя, што яго выкупіў, быў першай нітачкай да таго, каб высветліць месцазнаходжанне Олівера.

— Скідай сваё лепшае, — сказаў Чарлі, — і я аддам яго Фэджыну. Ён дагледзіць як быць павінна. Ну і цырк!

Бедны Олівер неахвотна падпарадкаваўся. Мастэр Бэйц, скруціўшы новае адзенне, сунуў яго пад паху і выйшаў з пакоя, пакінуўшы Олівера ў цемры і замкнуўшы дзверы.

Гук рогату Чарлі і голас міс Бэці, якая прыйшла якраз учас, каб папырскаць на сваю сяброўку вадой, выканаць іншыя жаночыя абавязкі ды прывесці яе ў прытомнасць, пры іншых, больш спрыяльных абставінах, чым тыя, у якіх апынуўся Олівер, маглі б пазбавіць сну шмат каго з людзей. Але яго сілы былі вычарпаныя, ён зусім знямогся і неўзабаве моцна заснуў.