Олівер Твіст

РАЗДЗЕЛ XVIII

Як Олівер бавіў час у спрыяльнай кампаніі сваіх слынных сяброў

На наступны дзень прыкладна апоўдні, калі Махляр і Мастэр Бэйц выйшлі на сваю звычайную работу, містэр Фэджын скарыстаўся з нагоды, каб прачытаць Оліверу доўгую лекцыю пра недапушчальны грэх няўдзячнасці, якім ён, відавочна, запляміў сябе ў немалой меры, наўмысна пазбягаючы занепакоенай яго адсутнасцю сябрыны, больш за тое, паспрабаваўшы ўцячы ад сяброў пасля таго, як яны столькі сіл і грошай ахвяравалі на тое, каб ён прыжыўся ў горадзе. Асабліва падкрэсліў містэр Фэджын той факт, што ён даў Оліверу прытулак, пусціў у цёплае жытло, што, калі б ён не дапамог яму так своечасова, Олівер мог бы памерці з голаду; потым ён расказаў сумную і ўражальную гісторыю аднаго хлопчыка, якім ён, зыходзячы са свайго чалавекалюбства, заапекаваўся пры падобных абставінах і які аказаўся потым нявартым даверу, — захацеў наладзіць сувязь з паліцыяй і, на жаль, быў павешаны ў турме Олд Бэйлі аднойчы раніцай. Містэр Фэджын не спрабаваў прыхаваць свайго ўдзелу ў катастрофе, але ён са слязьмі на вачах наракаў на падступныя і гнюсныя паводзіны таго маладзёна, якія прымусілі містэра Фэджына даць на судзе пэўныя паказанні, скіраваныя супраць падсуднага, якія хай сабе і не былі дакладна ісціннымі, але сталіся надзвычай істотнымі ў справе выратавання яго (містэра Фэджына) і нешматлікіх абраных сяброў. Напрыканцы містэр Фэджын намаляваў даволі непрыемную карціну павешання і зрабіў выснову, што гэта малапрыемная рэч, а потым з вялікай дружалюбнасцю і ветлівасцю выказаў нясмелае спадзяванне, што ён ніколі не будзе вымушаны ўблытваць Олівера ў падобныя падзеі.

Кроў стыла ў жылах маленькага Олівера, калі ён слухаў габрэевы показкі, а інтуіцыя падказвала яму, што ад гэтых слоў зыходзяць невядомыя, таямнічыя пагрозы. Ён ужо ведаў, што нават правасуддзе можа асудзіць невінаватага, калі той быў уадной кампаніі з вінаватымі; тое, што старым габрэем ужо не раз былі задуманыя і ажыццёўленыя шматхадовыя планы ліквідацыі выпадковых сведкаў або асоб, ён таксама і блізка не ставіў пад сумненне, бо на карысць гэтага сведчылі перапалкі паміж гэтым джэнтльменам і містэрам Сайксам наконт нейкай змовы такога кшталту, якая нібыта мела месца раней. Калі хлопчык, баючыся, падняў галаву і сустрэў выпрабавальны габрэеў позірк, то адчуў, што гэтым пільным старым джэнтльменам былі заўважаныя і прынеслі яму патолю і бледнасць Олівера, і ягоныя дрыжачыя рукі ды ногі.

Па-блюзнерску ўсміхаючыся, габрэй пагладзіў Олівера па галаве і сказаў, што калі Олівер будзе паводзіць сябе як належыць і ўлягаць у працу, то тады яны напэўна будуць добрымі сябрамі. Потым ён узяў капялюш, накінуў на сябе залапленае старое паліто і пайшоў з пакоя, замкнуўшы за сабою дзверы.

Так Олівер заставаўся замкнутым у гэты дзень і на працягу большай часткі наступных дзён — не бачачы нікога доўгімі гадзінамі, пакінуты сам-насам з уласнымі думамі, а яны ўвесь час вярталіся да яго мілых сяброў, да іхняга меркавання пра яго, і былі яны сумнымі-сумнымі.

Праз тыдзень габрэй пакінуў незамкнутымі дзверы пакоя, так што Олівер мог вольна гуляць па доме.

Тут было надзвычай брудна. У пакоях на другім паверсе былі вялікія драўляныя камінныя каптуры, вялікія дзверы, абшытыя панэлямі сцены і карнізы пры столі, якія, нягледзячы на тое, што іх пакрываў бруд і пыл, выяўлялі формы розных арнаментаў. Гэта ўсё дазваляла Оліверу прыйсці да высновы, што вельмі даўно, калі стары габрэй яшчэ не нарадзіўся, дом належаў лепшым людзям і, магчыма, быў даволі вясёлым і прыгожым, адрозна ад свайго цяперашняга змрочна-панылага выгляду.

У кутках сцен і пры столі сплялі павуцінне павукі; часам, калі Олівер ціхенька заходзіў у пакой, там ва ўсе бакі разбягаліся мышы і спалохана хаваліся ў свае лёхі. За выключэннем тых мышэй, у доме не было ні чутна, ні бачна ніякіх іншых жывых істот; часта, калі станавілася цёмна, і Олівер стамляўся хадзіць з пакоя ў пакой, ён запаўзаў у самы бліжні да дзвярэй навуліцу кут калідора, каб быць як мага бліжэй да жывых людзей, і прыслухоўваўся ды лічыў гадзіны, пакуль не вярталіся габрэй або хлопчыкі.

Ва ўсіх пакоях старыя аканіцы былі шчыльна зачыненыя, балты, якія іх трымалі, былі моцна прыкручаныя да дрэва; святло пранікала ў пакоі толькі праз круглыя адтуліны ўверсе, і гэта рабіла пакоі яшчэ больш змрочнымі і напаўняла іх дзівоснымі ценямі. На гарышчы было адно акно без аканіц з заржаўленымі кратамі знадворку, і Олівер гадзінамі са смуткам на твары глядзеў праз яго, але за акном гэтым не было нічога вартага ўвагі — суцэльны хаос дахаў, чорных комінаў, верхніх частак фасадаў. Праўда, іншым разам можна было бачыць, як з-за парапета дальняга дома высоўваецца нейкая сівая галава, але яна хутка знікала. Паколькі акно ў Оліверавай абсерваторыі было прыбіта цвікамі, а шыба пакрыта шматгадовым брудам і пылам, ён мог толькі ўглядацца ў абрысы розных прадметаў, нават не спадзеючыся быць убачаным або пачутым, — з тым самым поспехам ён мог бы спрабаваць зрабіць гэта, калі б жыў у купале Кафедральнага сабора Святога Паўла.

Аднойчы папалудні, калі Махляр і Мастэр Бэйц рыхтаваліся да вечаровай работы, першы з іх узяў сабе ў галаву, што яму трэба паклапаціцца аб упрыгожанні ўласнай персоны (што, праўду кажучы, аніяк не было слабасцю ягонага характару). Зыходзячы з гэтай задумкі і мэты, ён паблажліва загадаў Оліверу, не марудзячы, дапамагаць яму ў навядзенні лоску.

Олівер быў вельмі рады дапамагчы, ён быў шчаслівы бачыць людскія твары — няхай гэта былі дрэнныя людзі, але ён імкнуўся заваяваць іх прыхільнасць, не робячы несумленных учынкаў, — ён занадта хацеў чалавечых узаемінаў, каб запярэчыць. Олівер адразу пагадзіўся, прысеў на падлогу, падставіў адно сваё калена пад нагу Махляра, які сядзеў каля стала, і пачаў улягаць у справу, якую містэр Доўкінз вызначыў як «паліраванне ягоных рысакоў». Калі перакласці на звычайную мову, гэта значыла шмараваць чаравікі.

Магчыма, гэта быў уплыў свабоды і незалежнасці, якія, пэўна ж, павінна адчуваць разумная жывёла, што нязмушана сядзіць за сталом, курыць люльку, бесклапотна пагойдвае адной нагой у той час, як на другой ёй паліруюць чаравік, і ў яе нават думкі няма пра тое, каб абцяжарыць сябе працай і зняць абутак; або, можа быць, табака была добрая і змякчыла пачуцці Махляра; верагодна таксама, што аксамітавы смак піва паўплываў на ягоныя думкі, — але Махляр, відавочна, знаходзіўся ў рамантычным і ўзнёслым настроі, які наогул быў абсалютна не характэрны для ягонай натуры. Спачатку ён нейкі час задумліва глядзеў уніз на Олівера, потым падняў галаву, злёгку ўздыхнуў і напалову сам сабе, напалову адрасуючыся да Мастэра Бэйца, сказаў:

— Як шкада, што ён не блатны!

— Ану яго, ён не ведае, што для яго добра, а што не, — азваўся Мастэр Бэйц.

Махляр уздыхнуў і зноў зацягнуўся дымам. Тое самае зрабіў і Мастэр Бэйц. Нейкі час яны палілі моўчкі.

— Мне здаецца, ты нават і не ведаеш, што такое блатны? — задумліва спытаў Махляр.

— Я думаю, што ведаю, — запярэчыў, падняўшы галаву, Олівер. — Гэта зл... ты адзін з іх, праўда? — перавёў адказ у пытанне Олівер.

— Праўда, — адказаў Махляр. — Нават і не ўяўляю сабе, што можа быць нешта лепшае за гэта.

Сказаўшы гэтую сентыментальную фразу, містэр Доўкінз энергічна пасадзіў свой капялюш набакір і з выклікам паглядзеў на Мастэра Бэйца, быццам каб даць знак, што ён быў бы абавязаны Бэйцу, калі б той нешта запярэчыў.

— І я блатар, — сцвердзіў Махляр. — І Чарлі. І Фэджын. І Нэнсі. І Бэт. Мы ўсе блатары, канчаючы сабакам. А ён — самы хітры з усіх нас!

— І найменш здольны накляпаць, — дадаў Чарлі Бэйц.

— Ён бы нават і не гаўкнуў на судзе, каб не выдаць і сябе таксама, — няхай бы яго нават прывязалі там і не давалі жэрці два тыдні, — сказаў Махляр.

— Ні разу не гаўкнуў бы, — пацвердзіў Мастэр Бэйц.

— Выдатны сабака, — працягваў Махляр. — Як злосна глядзіць ён на кожнага чужынца, які наважыцца смяяцца або спяваць побач з ім! Як ён гырчыць, калі граюць на скрыпцы! А як ненавідзіць сабак іншых парод! О!

— Ён сапраўдны хрысціянін, — дадаў Чарлі.

Ён толькі хацеў пахваліць сабачыя якасці, але заўвага была да месца і ў іншым сэнсе, толькі Мастэр Бэйц гэтага не ведаў.

Ёсць жа шмат лэдзі і джэнтльменаў, якія клянуцца, што яны самыя сапраўдныя хрысціяне, але паміж імі ды сабакам Сайкса існуе шмат грунтоўных рысаў падабенства.

— Ну добра, — сказаў Махляр, вяртаючыся да тэмы, з якой яны пачалі размову. Пра што іншае — можа быць, а пра сваю прафесію ён не забываўся ніколі. — Да гэтага зялёнага задрыпы размова не мае ніякага дачынення.

— Але, — згадзіўся Чарлі. — Олівер, чаму ты не ідзеш у вучні да Фэджына?

— І тым самым выпускаеш з рук сваю будучыню? — дадаў з крывой усмешкай Махляр.

— Ты мог бы назбіраць грошай, адысці ад спраў і жыць сабе прыпяваючы, па-высакароднаму. Я і сам збіраюся — праз чатыры высакосныя гады на наступны высакосны, у сорак другі аўторак на Тройцу, — сказаў Чарлі Бэйц.

— Мне гэта не падабаецца, — ціха запярэчыў Олівер. — Па мне, дык хай бы мяне адпусцілі. Мне б лепш сысці.

— А Фэджыну лепш цябе затрымаць! — зазначыў Чарлі.

Олівер і так гэта ведаў, але ён меркаваў, што выражаць свае меркаванні адкрыта было для яго небяспечна. Таму ён толькі ўздыхнуў і зноў пачаў паліраваць чаравікі.

— Сысці! — усклікнуў Махляр. — А дзе твой гонар? Ты што, усялякае пачуццё ўласнай годнасці страціў? Сышоў бы і жыў на ўтрыманні сваіх сяброў?

— Каб табе трасца ў бок! — сказаў Мастэр Бэйц, выцягваючы з кішэні дзве ці тры шаўковыя насоўкі і засоўваючы іх у шафу. — Гэта подла, вось што.

— Я на такое не пайшоў бы, — звысоку і з пагардай сказаў Махляр.

— А пакінуць сваіх сяброў вы можаце, падставіўшы іх, каб іх пакаралі за тое, што зрабілі вы? — крыху ўсміхнуўшыся, спытаў Олівер.

— Ну, уся справа ў Фэджыне, — запярэчыў Махляр, махнуўшы люлькай. — Лягавыя ведаюць, што мы ўсе працуем разам. І каб мы не зматалі вуды, то падставілі б яго, так што тут усё правільна, так, Чарлі?

Мастэр Бэйц кіўнуў у знак згоды, хацеў быў нешта сказаць, але тут успомніў раптам уцёкі Олівера, папярхнуўся дымам і хвілін з пяць перхаў, смяяўся і тупаў нагамі.

— Глядзі! — сказаў Махляр, выняўшы з кішэні прыгаршчу шылінгаў і паўпенсаў. — Вось гэта дык вясёлае жыццё! Якая розніца, адкуль яны? Бяры: там, адкуль яны, яшчэ шмат. Не хочаш? Эх ты, бот!

— Гэта дрэнна, так, Олівер? — дамагаўся Чарлі Бэйц. — Усё закончыцца на зашмарзе?

— Я не ведаю, што гэта значыць, — адказаў Олівер.

— А вось што, стары сябра! — не прамарудзіў з адказам Чарлі.

Ён ухапіўся за канец гальштука, падняў яго проста над галавой, звесіў галаву на плячо і выдаў праз зубы нейкі дзіўны гук. Гэтай жывой пантамімай ён хацеў паказаць, што «зашмарга» і «шыбеніца» — гэта адно і тое ж.

— Вось што гэта значыць, — сказаў Чарлі. — Джэк, глядзі, як ён утаропіўся! Я ніколі не сустракаў хлапца больш камічнага, чым гэты. Калі-небудзь ён давядзе мяне да смерці, няйначай.

І Мастэр Бэйц, засмяяўшыся так, што слёзы выступілі ўваччу, зноў зацягнуўся дымам з люлькі.

— Цябе кепска выхавалі, — зазначыў Махляр, аглядваючы чаравікі пасля таго, як Олівер адпаліраваў іх. — Або Фэджын зробіць з цябе нешта, або ты будзеш першым, каго ён выкінуў праз прафесійную непрыдатнасць. Лепш пачынай адразу, бо табе ўсё адно давядзецца гэтым займацца, і ты толькі дарма губляеш час.

Мастэр Бэйц падмацаваў гэтыя парады ўсемагчымымі маральнымі аргументамі; калі яны вычарпаліся, ён і ягоны сябра містэр Доўкінз распачалі яркае апісанне сваіх шматлікіх прыгодаў і выгодаў жыцця, якое яны вялі. Гэтыя размовы перамяжаліся намёкамі Оліверу, што яму найлепш без прамаруджання скарыцца і заваяваць спагаду Фэджына пры дапамозе тых сродкаў, якімі карысталіся ў дасягненні гэтай мэты яны самі.

— І ўцяльмяш гэта ў свой чайнік, Нолі, — сказаў Махляр, пачуўшы, як габрэй наверсе адмыкае дзверы, — калі ты не будзеш браць выціралкі і цікальнікі...

— Што толку казаць яму пра гэта, калі ён не разумее, пра што ты гаворыш? — уклініўся Мастэр Бэйц.

— Калі ты не будзеш браць насоўкі і гадзіннікі, — паправіўся Махляр, спускаючыся да ўзроўню ўспрымання Олівера, — то гэта будзе рабіць нейкі іншы хлопец, і для хлапцоў, якія іх страцяць, гэта будзе так альбо так без розніцы, але вось для цябе гэта будзе яшчэ горш. Выгадаюць адно тыя хлопцы, якія забяруць іх, але ж у цябе на гэтыя рэчы такія самыя правы, як і ў іх.

— Чыстая праўда! — сказаў габрэй, які ўвайшоў у пакой, не заўважаны Оліверам. — Гэта ўсё ляжыць на паверхні, на паверхні, павер Махляру на слова, ха-ха! Ён дык ведае азы свайго рамяства як мае быць.

Стары ў захапленні склаў рукі разам, падкрэсліваючы гэтым жэстам справядлівасць слоў Махляра, і пасмейваўся, задаволены яго прафесійнасцю.

На гэты раз гутарка не мела працягу, бо габрэй прыйшоў не адзін. Яго суправаджалі міс Бэці і джэнтльмен, якога Олівер да гэтага ніколі не бачыў. Ён запыніўся на лесвіцы дзеля невялікага флірту з лэдзі і зайшоў крыху пазней. Махляр называў яго Томам Чытлінгам.

Містэр Чытлінг быў гадамі старэйшы за Махляра. Ён мог бы размяняць ужо васямнаццатую зіму. Але яго стаўленне да гэтага маладога джэнтльмена паказвала, што ён усведамляе поўную перавагу Махляра ў сэнсе розуму і прафесійнасці. У яго былі маленькія мігатлівыя вочкі і рабаціністы твар. На ім былі надзеты шапка з футра, цёмная куртка з плісу рубчыкам, зашмальцаваныя картовыя штаны і фартух. Яго гардэроб насамрэч патрабаваў рамонту, але ён выбачыўся перад грамадой тым, што ягоны тэрмін скончыўся толькі гадзіну таму і што ён, адпаведна, мусіў насіць усё казённае шэсць тыдняў і з гэтай прычыны не мог надаваць належнай увагі асабістай адзежы. Містэр Чытлінг з прыкметным раздражненнем дадаў, што найноўшыя метады цеплавой дэзінсекцыі² адзення пякельна антыканстытуцыйныя, бо ў адзежы былі прапалены дзіры, але змагацца з уладамі графства няма сэнсу. Тую самую заўвагу ён меў і наконт стрыжкі валасоў: ён лічыў яе абсалютна незаконнай. Свой крытычны агляд містэр Чытлінг закончыў заявай, што вось ужо сорак два дні, поўныя мярцвяцкі цяжкай працай, у яго не было ў роце ані кропелькі і што «няхай яго заб’юць, калі ён не высах на лазовы кошык».

— Як ты думаеш, Олівер, адкуль прыйшоў гэты джэнтльмен? — запытаўся з усмешкай габрэй, калі маладыя людзі паставілі на стол бутэльку спіртнога.

— Я... я не ведаю, сэр, — адказаў Олівер.

— Хто гэта? — спытаў Том Чытлінг, пагардліва паглядзеўшы на Олівера.

— Гэта мой малады сябар, даражэнькі, — азваўся габрэй.

— Тады ён шчаслівы... — працягнуў юнак і шматзначна паглядзеў на Фэджына. — Якая розніца, адкуль я прыйшоў, малец; магу паставіць на заклад крону, што ты сам неўзабаве знойдзеш туды дарогу!

Пачуўшы гэты жарт, хлопцы засмяяліся. Пажартаваўшы яшчэ крыху на тую самую тэму, яны аб чымсьці перашапнуліся з Фэджынам і выйшлі.

Фэджын пагаварыў крыху сам-насам з госцем, потым яны падселі да агменя. Габрэй прапанаваў падсесці да іх і Оліверу і распавёў пра тое, што, паводле яго разлікаў, павінна было найбольш зацікавіць ягоных суразмоўцаў. Гэта былі вялікія перавагі рамяства, прафесійнасць Махляра, абаяльнасць Чарлі Бэйца і ліберальнасць самога габрэя. Нарэшце стала падобна на тое, што тэмы гэтыя вычарпаліся. Вычарпаныя былі і сілы містэра Чытлінга, бо папраўчы дом пачынае стамляць ужо пасля аднаго ці двух тыдняў. Таму міс Бэці пайшла, каб даць магчымасць грамадзе адпачыць.

Пачынаючы з гэтага дня, Олівер рэдка заставаўся адзін. Ён амаль заўсёды быў з двума хлопцамі, якія штодня ігралі з габрэем у колішнюю гульню. Габрэю лепш было вядома, мусіла гэта больш спрыяць іхняй форме або перавыхаванню Олівера. Іншы раз стары расказваў ім гісторыі пра рабаўніцтвы, якія ён учыніў, калі быў маладзёнам, і ў гэтых гісторыях было столькі цікавага і камічнага, што Олівер не мог стрымацца і ад душы смяяўся, паказваючы тым самым, што гэтыя авантуры падабаюцца яму, нягледзечы на ўсе яго станоўчыя якасці.

Карацей, хітры стары габрэй заблытаў хлопчыка ў свае сеці. Праз самоту і змрочнасць ён псіхалагічна падрыхтаваў хлопчыка да таго, што дзіця аддало перавагу ўзаемінам з людзьмі, хоць і дрэннымі, перад сваімі маркотнымі думкамі ў надзвычай сумным месцы; цяпер габрэй пачаў уліваць у ягонае сэрца атруту, спадзеючыся, што яго душа пачарнее і назаўсёды зменіць свой колер.